Wetenschappelijke verhandeling

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN STUDIE VAN HET POLITIEK MACHTSVERWERVINGSPROCES OP LOKAAL VLAK IN GENT ( ) Wetenschappelijke verhandeling aantal woorden: MIDAS HELLINCK MASTERPROEF POLITIEKE WETENSCHAPPEN afstudeerrichting NATIONALE POLITIEK PROMOTOR: PROF. DR. HERWIG REYNAERT COMMISSARIS: DR. KOENRAAD DE CEUNINCK ACADEMIEJAAR

2 2

3 ABSTRACT In deze masterproef staan de gemeenteraadsverkiezingen in de stad Gent voor de periode centraal. Specifieker zal het politieke machtsverwervingsproces op lokaal vlak bestudeerd worden. Aangezien het onhaalbaar is om in de tijdspanne van het onderzoek alle 308 Vlaamse gemeenten te bestuderen is er gekozen voor de uitwerking van een casestudy. In dit geval ligt de focus op één van de grootste steden in België: Gent. De periode die bestudeerd zal worden begint bij de eerste gemeenteraadsverkiezingen na de grootschalige fusieoperatie in 1976 en eindigt bij de meest recente gemeenteraadsverkiezingen in Het lokale machtsverwervingsproces zal bestudeerd worden aan de hand van het model van Dewachter, die vier fases onderscheidde in het verkiezingsproces. De onderzoeksvraag die centraal staat, is: hoe is het lokale machtsverwervingsproces in de stad Gent geëvolueerd sinds 1976? Daaruit volgen de vragen: hoe evolueerden de verkiezingsgestalte, de uitspraak van de kiezer, de interpretatie van de uitslag en de vorming van de bestuursmeerderheid sinds 1976? Deze vragen worden verder onderverdeeld in enkele deelvragen. De masterproef is opgedeeld in drie belangrijke delen. Het eerste deel omvat het theoretisch kader waar ingegaan wordt op het model van Dewachter. Het tweede deel is het empirische luik, waar alle gemeenteraadsverkiezingen in Gent sinds 1976 schematisch en chronologisch worden behandeld. In het derde deel worden de theorie en de empirie samengebracht en wordt er getracht verklaringen te vinden voor verschillende evoluties, trends en stijlbreuken die zich voorgedaan hebben in de Gentse politiek. Tot slot wordt er nog een algemeen besluit getrokken, waarin de belangrijkste bevindingen op een rijtje gezet worden. 3

4 VOORWOORD Graag wil ik bij het begin van deze masterproef enkele mensen bedanken, die onontbeerlijk waren bij het tot stand brengen van deze masterproef. Allereerst gaat een bedanking uit naar mijn promotor, professor Herwig Reynaert. Hij hielp me met het omlijnen van mijn onderwerp en stond me steeds met raad en daad bij. Dankzij zijn hulpvolle tips, kennis en opvolging kon ik deze proef tot een goed einde brengen. Daarnaast wens ik ook de leescommissaris Koenraad De Ceuninck te bedanken om de tijd te nemen deze masterproef te lezen en te becommentariëren. De leden van het Werkcollege hebben me ook goed geholpen door me tips te geven en door mijn onderzoek bij te sturen waar nodig, waarvoor dank. Ik wil niet nalaten om de verschillende politici te bedanken, die zo vriendelijk waren om tijd vrij te maken om mij te ontvangen voor een interview. Zonder de informatie die Frank Beke, Sas Van Rouveroij, Frans Verheeke, Armand De Lepeleire, Vera Dua en Lieven Decaluwe me gaven, zou het veel moeilijker geweest zijn om dit onderzoek succesvol af te ronden. Ook mijn familie wil ik bij deze eens in de bloemetjes zetten. Mijn ouders Martine Berth en Wim Hellinck hebben me mede gemaakt tot de persoon die ik ben door de goede opvoeding die ze me gaven. Bovendien maakten ze het me financieel mogelijk om te studeren waardoor een masterdiploma binnen handbereik kwam te liggen. Samen met mijn broer Domien Hellinck en mijn zus Adinda Hellinck staken zij me ook vaak op persoonlijk vlak een groot hart onder de riem. Mijn vriendin Stéphanie Palmans mag in dit rijtje zeker niet ontbreken. Ik wil haar bedanken voor het geduld dat ze getoond heeft en voor de onvoorwaardelijke liefde en steun die ze me elke dag opnieuw geeft. Ze stond altijd klaar voor me wanneer ik het nodig had. Ik wil haar en mijn vader ook nog eens bedanken voor het nalezen van deze masterproef. Dat wordt zeer gewaardeerd. 4

5 INHOUDSOPGAVE ABSTRACT... 3 VOORWOORD... 4 INHOUDSOPGAVE... 5 LIJST MET TABELLEN EN GRAFIEKEN... 8 LIJST MET AFKORTINGEN INLEIDING Probleemstelling Onderzoeksvragen Methodologie THEORETISCH KADER Het lokale machtsverwervingsproces De verkiezingsgestalte Personele verkiezingsgestalte Programmatische verkiezingsgestalte De uitspraak van de kiezer Keuzeverzaking Electorale verhoudingen De interpretatie van de uitslag De vorming van een bestuursmeerderheid DE GEMEENTERAADSVERKIEZINGEN IN GENT ( ) Algemene inleiding Stedelijke situatieschets De politieke situatie in Gent voor De fusie van De gemeenteraadsverkiezingen van 10 oktober Fase 1: De verkiezingsgestalte Fase 2: Uitspraak van de kiezer Fase 3: Interpretatie van de uitslag Fase 4: Vorming van een bestuursmeerderheid De gemeenteraadsverkiezingen van 24 april De ongeldige gemeenteraadsverkiezingen van 10 oktober Fase 1: De verkiezingsgestalte Fase 2: Uitspraak van de kiezer Fase 3: Interpretatie van de uitslag

6 Fase 4: Vorming van een bestuursmeerderheid De gemeenteraadsverkiezingen van 9 oktober Fase 1: De verkiezingsgestalte Fase 2: Uitspraak van de kiezer Fase 3: Interpretatie van de uitslag Fase 4: Vorming van een bestuursmeerderheid De gemeenteraadsverkiezingen van 9 oktober Fase 1: De verkiezingsgestalte Fase 2: Uitspraak van de kiezer Fase 3: Interpretatie van de uitslag Fase 4: Vorming van een bestuursmeerderheid De gemeenteraadsverkiezingen van 8 oktober Fase 1: De verkiezingsgestalte Fase 2: Uitspraak van de kiezer Fase 3: Interpretatie van de uitslag Fase 4: Vorming van een bestuursmeerderheid De gemeenteraadsverkiezingen van 8 oktober Fase 1: De verkiezingsgestalte Fase 2: Uitspraak van de kiezer Fase 3: Interpretatie van de uitslag Fase 4: Vorming van een bestuursmeerderheid De gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober Fase 1: De verkiezingsgestalte Fase 2: Uitspraak van de kiezer Fase 3: Interpretatie van de uitslag Fase 4: Vorming van een bestuursmeerderheid OVERSCHOUWENDE BEVINDINGEN De verkiezingsgestalte Aantal deelnemende lijsten Aard van de lijsten De uitspraak van de kiezer Keuzeverzaking Absenteïsme Blanco/ongeldige stemmen Keuzeverzaking Electorale verhoudingen

7 BSP/SP/sp.a(-Spirit,-Groen) PVV/VLD(-Vivant)/Open Vld CVP/CD&V(/N-VA) VU(-ID)/N-VA Vlaams Blok/Vlaams Belang Agalev/Groen! De interpretatie van de uitslag Zetelverdeling De vorming van een bestuursmeerderheid ALGEMEEN BESLUIT BIBLIOGRAFIE Literatuur Krantenartikels Internetbronnen Interviews Archief Agentschap Binnenlands Bestuur Amsab-ISG De Zwarte Doos Stadsarchief Gent Documentatiecentrum voor Streekgeschiedenis dr. Maurits Gysseling vzw (DSMG) KADOC Liberaal Archief Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen Rijksarchief Gent EINDNOTEN

8 LIJST MET TABELLEN EN GRAFIEKEN Tabel 1 Tabel 2 Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen sinds 1976 (in %) (Reynaert & Steyvers, 2013, p. 39). Penetratiegraad en gemiddeld stempercentage van de lijsten bij de gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen sinds 1976 (Reynaert & Steyvers, 2013, p. 38). Tabel 3 Overzicht van de verkiezingsuitslagen in Gent ( ) (Demuynck, 1985, p. 231). Tabel 4 Omgerekende verkiezingsresultaten van 1970 voor Groot-Gent tegenover Gent (Demuynck, 1985, p. 231; Holvoet, 1976, p. 77). Tabel 5 Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent en Vlaanderen 1976 (Rijksarchief Gent, 1976; Reynaert & Steyvers, 2013, p. 39). Tabel 6 Tabel 7 Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 1976 (Rijksarchief Gent, 1976; Demuynck, 1985, p. 231). Omgerekende verkiezingsresultaten van 1970 voor Groot-Gent tegenover Gent in 1976 (Holvoet, 1976, p. 77; Rijksarchief Gent, 1976). Tabel 8 College van Burgemeester en Schepenen stad Gent ( ) (Gemeenteblad, 1977, pp. 7-22). Tabel 9 Tabel 10 Tabel 11 Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 1982 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, 1982). Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent en Vlaanderen 1982/1983 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39; DSMG, 1983). Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 1983 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Rijksarchief Gent, 1976). Tabel 12 College van Burgemeester en Schepenen stad Gent ( ) (Gemeenteblad, 1983, pp ). Tabel 13 Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent en Vlaanderen 1988 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, 1988; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39). Tabel 14 Tabel 15 Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 1988 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ). College van Burgemeester en Schepenen stad Gent ( ) (Stad Gent, Verslag over het bestuur en de toestand in 1989, 1990, pp ). 8

9 Tabel 16 Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent en Vlaanderen 1994 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, 1994; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39). Tabel 17 Tabel 18 Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 1994 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ). College van Burgemeester en Schepenen stad Gent ( ) (Stad Gent, Verslag over het bestuur en de toestand der stad Gent in 1995, 1996, pp ). Tabel 19 Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent en Vlaanderen 2000 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, 2000; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39). Tabel 20 Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 2000 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ). Tabel 21 College van Burgemeester en Schepenen stad Gent ( ) (Gemeenteblad, 2001, pp ). Tabel 22 Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent en Vlaanderen 2006 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, 2006; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39). Tabel 23 Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 2006 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ). Tabel 24 College van Burgemeester en Schepenen stad Gent ( ) (Gemeenteblad, 2007). Tabel 25 Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent en Vlaanderen 2012 (vlaanderenkiest.be/verkiezingen2012, 2016, 31 maart; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39). Tabel 26 Verkiezingsresultaten gemeenteraadsverkiezingen Gent 2012 (Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, 2006; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012). Tabel 27 College van Burgemeester en Schepenen stad Gent ( ) (Gemeenteblad, 2013). Tabel 28 Aantal kandidaten en kandidaten per zetel bij de gemeenteraadsverkiezingen in Gent ( ) (Rijksarchief, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012). Tabel 29 Zetelverdeling in de Gentse gemeenteraad ( ) (Rijksarchief, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012). Tabel 30 Soorten coalities volgens de formele theorieën in Gent ( ). 9

10 Tabel 31 Soorten coalities volgens de inductieve theorieën in Gent ( ). Grafiek 1 Aantal lijsten in Gent en gemiddeld aantal lijsten per gemeente in Vlaanderen bij de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (Rijksarchief, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012; Steyvers & Reynaert, 2010, p. 98; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 17). Grafiek 2 Het percentage absenteïsme in Gent en Vlaanderen tijdens de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39; Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; vlaanderenkiest.be/verkiezingen2012, 2016, 31 maart). Grafiek 3 Het percentage blanco/ongeldige stemmen in Gent en Vlaanderen tijdens de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39; Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; vlaanderenkiest.be/verkiezingen2012, 2016, 31 maart). Grafiek 4 Het percentage keuzeverzaking in Gent en Vlaanderen tijdens de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39; Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; vlaanderenkiest.be/verkiezingen2012, 2016, 31 maart). Grafiek 5 Grafiek 6 Grafiek 7 Grafiek 8 Grafiek 9 De electorale verhoudingen tussen de belangrijkste partijen tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in Gent ( ) (in %) (Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012). Vergelijking electorale score socialisten in Gent en Vlaanderen bij de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (in %) (Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 38). Vergelijking electorale score liberalen in Gent en Vlaanderen bij de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (in %) (Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 38). Vergelijking electorale score christendemocraten in Gent en Vlaanderen bij de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (in %) (Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 38). Vergelijking electorale score Volksunie en N-VA in Gent en Vlaanderen bij de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (in %) (Rijksarchief Gent, 1976; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 38). Grafiek 10 Vergelijking electorale score VB in Gent en Vlaanderen bij de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (in %) (Provinciaal Archief Oost- 10

11 Vlaanderen, ; Agentschap Binnenlands Bestuur, 2012; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 38). Grafiek 11 Vergelijking electorale score groenen in Gent en Vlaanderen bij de gemeenteraadsverkiezingen ( ) (in %) (Provinciaal Archief Oost- Vlaanderen, ; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 38). LIJST MET AFKORTINGEN ACW AGALEV AMADA ANTI AOV BEB BSP CD&V CVP DIGTER GDL GENT GRAS KOMOP KPB KPE LEEF LSP N-VA NWP OCMW OVP PF Algemeen Christelijk Werknemersverbond Anders Gaan Leven Alle Macht Aan De Arbeiders Algemene Nationale Tegenstand Inkomstenbelasting Algemeen Ouderenverbond Vlaanderen België Europa Belgique Belgische Socialistische Partij Christen-Democratisch en Vlaams Christelijke Volkspartij Dichten Is Geen Tralala Eerder Rock en roll Gemiddelde aantal deelnemende lijsten Gent Economisch Niet Tegenwerken Groen Alternatief Samenwerkingsverband Konsekwente Open Maatschappij Opbouw Politiek Kommunistische Partij België Kommunistische Progressieve Eenheid Links Ecologisch Eenheidsfront Linkse Socialistische Partij Nieuw-Vlaamse Alliantie Natuurwetpartij Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn Oostakkerse Volkspartij Progressistisch Front 11

12 PG PVDA PVV RAD RAL ROSSEM SAP Solida SP SP.A Spirit ST SVDM Te Gek UDB VB VDU VIVANT (Open) VLD VU WOW Penetratiegraad Partij van de Arbeid van België Partij voor Vrijheid en Vooruitgang Respect Aan De Arbeid Revolutionaire Arbeidersliga Radicale Omvormers en Sociale Strijders voor een Eerlijker Maatschappij Socialistische Arbeiderspartij Socialist, Liberalist, Daensist, Damianist Socialistische Partij Socialistische Partij Anders Sociaal Progressief Internationaal Regionalistisch Integraal-democratisch en Toekomstgericht Stempercentage Stad Voor De Mens Tegendraadse Gentse Kiezers Unie Der Belgen Vlaams Blok ( )/Vlaams Belang (2004- ) Vrije Democratische Unie Voor Individuele Vrijheid en Arbeid in een Nieuwe Toekomst (Open) Vlaamse Liberalen en Democraten Volksunie Waardig Ouder Worden 12

13 1. INLEIDING 1.1. Probleemstelling In politiek-wetenschappelijke kringen bestond er lange tijd amper interesse voor de studie van het lokale machtsverwervingsproces. De politiek op lokaal niveau werd gezien als kerktorenpolitiek en werd daarom ook als minderwaardig beschouwd (Reynaert & Steyvers, 2010). Er werd enkel aandacht gegeven aan de gemeenteraadsverkiezingen in het kader van de nationale politiek. De gemeenteraadsverkiezingen werden namelijk als een soort opiniepeiling voor de nationale partijen beschouwd (Dewachter, 1994). Als er al onderzoek gedaan werd naar de gemeentepolitiek, concentreerde het zich op de administratiefrechtelijke, bestuurskundige en financiële aspecten van het lokale beleid (Reynaert & Steyvers, 2010, p. 10). Sinds de fusies van de gemeenten in de jaren 1970 kan men echter spreken van een kentering. Er ontstond meer waardering voor de gemeentepolitiek als het meest burgernabije politieke niveau. Dat resulteerde in meer wetenschappelijk onderzoek naar de lokale politiek. Een van de pioniers van de studie van de lokale politiek in Vlaanderen is de Leuvense politicoloog Wilfried Dewachter. In navolging van zijn onderzoek naar verkiezingen ontwikkelde hij een model om het lokale machtsverwervingsproces te bestuderen. Hij deelde daarvoor het verkiezingsproces op in vier fases met de daaraan gekoppelde machtsmomenten. Het model bleek uitermate geschikt om de gemeenteraadsverkiezingen en het daarbij horende machtsverwervingsproces te onderzoeken (Dewachter, 1973). Heel vaak volgt men bij het onderzoek naar het lokale machtsverwervingsproces in Vlaanderen het model van Dewachter eventueel met enkele kleine aanpassingen. Ook in dit onderzoek zal het model gebruikt worden om het lokale machtsverwervingsproces te onderzoeken. Alle 308 Vlaamse gemeenten in één onderzoek opnemen, zou nogal omvangrijk zijn en dan worden de gemeenten van voor de fusies nog buiten beschouwing gelaten. Er wordt meestal ingezoomd op één gemeente waarbij vaak het einde van de Tweede Wereldoorlog of de eerste gemeenteraadsverkiezingen na de fusies in 1976 als beginpunt worden genomen. Er is dan ook gekozen om het te behandelen onderwerp in ruimte en tijd te beperken. In plaats van alle Vlaamse gemeenten zal enkel de stad Gent onder de loep genomen worden en dit voor de periode van de gemeenteraadsverkiezingen van 1976 tot en met de meest recente gemeenteraadsverkiezingen van De keuze voor deze omlijning is niet toevallig. Het startpunt valt samen met de fusie van vele randgemeenten met de stad Gent. Voor de stad Gent betekende dat de toevoeging van vele deelgemeenten. Sindsdien bleef het grondgebied van Gent hetzelfde. Verder heeft Hilde Demuynck in 1985 een thesis geschreven over de politiek in Gent van 1945 tot 1976 (Demuynck, 1985). Het onderzoek kan dus in een zekere zin als een vervolg op het werk van Demuynck gezien worden. Ondanks de verschillende masterproeven aan de Universiteit Gent met het lokale machtsverwervingsproces als thema, is de stad waar de universiteit ligt vooralsnog niet behandeld. Het is verwonderlijk dat er nog geen onderzoek gedaan is naar de lokale politiek in één van de grootste steden van België. Kathleen Devolder heeft in 1994 onderzoek gedaan naar de Gentse gemeenteraad en haar leden voor de periode Demuynck heeft dan weer de periode

14 behandeld. Voor de laatste 40 jaar bestaat er echter een vacuüm in de literatuur dat dit onderzoek tracht te vullen. Het is interessant om de politiek in een grote stad te bestuderen en trends, trendbreuken en evoluties te ontdekken en te vergelijken met de rest van Vlaanderen. De centrale onderzoeksvraag luidt als volgt: hoe is het lokale machtsverwervingsproces in de stad Gent geëvolueerd sinds 1976? Er zal dus getracht worden om een overzicht te geven van zowat 40 jaar Gentse politiek. Voor elke evolutie zal er gepoogd worden om een verklaring te vinden. De bevindingen op lokaal vlak zullen afgezet worden tegenover de rest van Vlaanderen. Op die manier kan er nagegaan worden in welke mate bepaalde evoluties in Gent uniek of toe te schrijven zijn aan algemene evoluties. Deze masterproef splitst zich op in drie delen. In het eerste deel komt het theoretisch kader aan bod. De theorie bestaat uit het toelichten van het model van Dewachter over het lokale machtsverwervingsproces. In het tweede deel wordt ingegaan op het empirische luik van dit onderzoek. De verschillende gemeenteraadsverkiezingen in Gent vanaf 1976 tot en met 2012 worden hierbij onder de loep genomen. Telkens zal dit gebeuren aan de hand van de vier fases van machtsmomenten die in het model van Dewachter terug te vinden zijn. In het derde deel, overschouwende bevindingen, botsen de theorie en de empirie als het ware. In dit deel zal voornamelijk op lange termijn gekeken worden. Er zal gezocht worden naar verschillende evoluties, trends en trendbreuken die zich voorgedaan hebben op zo n vier decennia Gentse politiek. Er zal hier ook naar verklaringen gezocht worden, onder andere op basis van wat in de theorie naar voren kwam. Tot slot zal er nog een algemeen besluit getrokken worden, waar de conclusies van dit onderzoek opgelijst worden Onderzoeksvragen De algemene onderzoeksvraag die beantwoord zal worden, is: hoe is het lokale machtsverwervingsproces in de stad Gent geëvolueerd sinds 1976? Zoals eerder al aangehaald werd, zal een beroep gedaan worden op het model van Dewachter om de onderzoeksvraag te beantwoorden. Hij onderscheidde vier fases om het lokale machtsverwervingsproces in kaart te brengen. De fases zijn: de verkiezingsgestalte, de uitspraak van de kiezer, de interpretatie van de uitslag en het vormen van een bestuursmeerderheid. De opdeling in fases zorgt ervoor dat er verschillende deelvragen gesteld kunnen worden: Hoe is de verkiezingsgestalte geëvolueerd? Hoe evolueerden de aard en het aantal van de lijsten die aan de verkiezingen deelnamen? Welke strijdpunten kwamen aan bod bij de verkiezingen? Welke evolutie was er inzake de uitspraak van de kiezer? Hoe evolueerde de keuzeverzaking (absenteïsme en blanco/ongeldig stemmen)? Hoe evolueerden de electorale verhoudingen? Welke evolutie kende de interpretatie van de uitslag? Hoe evolueerde de zetelverdeling? Welke evoluties waren er inzake de vorming van de bestuursmeerderheid? Hoe evolueerden de partnerkeuze en de mandaatverdeling? 14

15 Wat waren de scharniermomenten in de Gentse politiek sinds 1976? Er zal getracht worden om voor elke evolutie het hoe en waarom te achterhalen en er een verklaring voor te geven. Verder zullen de bevindingen op lokaal vlak afgezet worden tegenover de rest van Vlaanderen. Op die manier kan er nagegaan worden in welke mate bepaalde evoluties in Gent uniek of toe te schrijven zijn aan algemene evoluties Methodologie Het leek aangewezen om de methodologie van dit onderzoek kort toe te lichten. Voor het theoretisch kader wordt uiteraard gekeken naar de literatuur over het lokale machtsverwervingsproces. Het empirische luik vereist meer onderzoek met archiefstudie en documentenanalyse en wordt voornamelijk kwantitatief benaderd. De verkiezingsuitslagen lenen zich nu eenmaal beter tot een kwantitatieve analyse. Het zorgt ervoor dat evoluties beter in kaart gebracht kunnen worden. De kandidatenlijsten en verkiezingsuitslagen zijn terug te vinden via de processen-verbaal van de gemeenteraadsverkiezingen van de stad Gent in het Rijksarchief Gent en het Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen. Cijfers zeggen echter niet alles, dus wordt er ook deels kwalitatief gewerkt om verklaringen te kunnen bieden. Er is daarom veel achtergrondinformatie opgezocht in partij- en persoonsarchieven, zoals verkiezingspropaganda en krantenartikels. Die kunnen echter voor bepaalde zaken, zoals de vorming van een bestuursmeerderheid en de beweegredenen van de politici om bepaalde keuzes te maken, tekortschieten qua informatie. Daarom werden er enkele elite-interviews afgenomen van prominente Gentse politici uit de laatste 40 jaar. De politici werden zo gekozen dat elke partij, die op een bepaald moment sinds 1976 deel uitmaakte van het Gentse schepencollege, een vertegenwoordiger had. Zo werden oud-burgemeester Frank Beke (sp.a) 2, oud-schepen Sas Van Rouveroij (Open Vld) 3, oudschepen Lieven Decaluwe (VU/Spirit) 4, oud-gemeenteraadslid Vera Dua (Groen) 5, oudschepen Frans Verheeke (CVP) 6 en oud-gemeenteraadslid Armand De Lepeleire (CD&V) 7 geïnterviewd. Er werd gekozen voor politici die een lange staat van dienst hadden in de gemeenteraad tijdens de bestudeerde periode. Toch werden hierop enkele uitzonderingen gemaakt. Zo zetelde Vera Dua (Groen) maar 8 jaar in de gemeenteraad, maar was ze wel voor zo n twee decennia de leidende figuur binnen haar partij. Er werd om verschillende redenen gekozen om twee christendemocraten te interviewen. Frans Verheeke was schepen tussen 1983 en 1988 en vervulde een prominente rol binnen de partij in de jaren Hij verdween echter begin jaren 1990 uit de gemeenteraad. Daarom werd gekozen om nog een belangrijk christendemocratisch gemeenteraadslid Armand De Lepeleire te bevragen, die tot 2006 zetelde, om ook de lange periode na Verheeke te kunnen analyseren. Voor de volledigheid moet ook vermeld worden dat burgemeester Daniël Termont (sp.a) en Tony Van Parys (CD&V) gecontacteerd werden, maar zich niet konden vrijmaken voor een interview. Het interview was semigestructureerd, waarbij er een vragenlijst opgesteld was. De vragen handelden over verschillende thema s zoals de lijstvorming, de verkiezingsresultaten, de coalitievormingen en de evolutie van de verschillende partijen. De vragen werden chronologisch gesteld, maar daar werd uiteindelijk regelmatig van afgeweken. 15

16 2. THEORETISCH KADER 2.1. Het lokale machtsverwervingsproces Het doel van dit onderzoek is om het politieke machtsverwervingsproces in Gent te bestuderen. Het is daarom nodig om het concept theoretisch te kaderen en om het theoretisch model, dat doorheen het onderzoek gebruikt zal worden, verder toe te lichten. Allereerst wordt het concept lokaal machtsverwervingsproces onder de loep genomen. Voor een omschrijving ervan werd gekeken naar Reynaert en Steyvers: Algemeen zou men kunnen stellen dat het lokale machtsverwervingsproces draait rond het verwerven van de mogelijkheid door een actor A om de handelsmogelijkheden van een actor B te beïnvloeden in die structuren die de gemeentelijke samenleving ordenen (Reynaert & Steyvers, 2004, p. 3). In een representatieve democratie houdt dat in dat er verkiezingen gehouden worden. Daarbij worden personen verkozen die een mandaat krijgen van het volk om hun electorale wensen te realiseren (Reynaert & Steyvers, 2004, pp. 3-4). Het lijkt dan ook verleidelijk om bij het lokale machtsverwervingsproces enkel te kijken naar de gemeenteraadsverkiezingen als brandpunt van de lokale representatieve democratie (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 95). Het lokale machtsverwervingsproces is echter een proces van opeenvolgende machtsmomenten. De gemeenteraadsverkiezing is dan wel het belangrijkste machtsmoment, het is zeker niet het enige. Er moet zeker ook rekening gehouden worden met informele machtsstructuren. De Leuvense politicoloog Wilfried Dewachter erkende dit proces al in 1970 en ontwikkelde een model, dat in dit onderzoek als uitgangspunt gebruikt zal worden. In dat model deelde hij het verkiezingsproces onder in vier fases van machtsmomenten: de verkiezingsgestalte, de uitspraak van de kiezer, de interpretatie van de verkiezingsuitslag en de vorming van de bestuursmeerderheid (Dewachter, 1973, pp ) De verkiezingsgestalte De verkiezingsgestalte is het geheel, het resultaat van op mekaar inspelende of tegenspelende structuren en posities, rolvervullingen en activiteiten, kortom van sociologisch functioneren (Dewachter, 1970, p. 290). Volgens Dewachter is het onvoldoende om enkel te kijken naar de verkiezingsresultaten, maar moet men ook kijken naar de bredere verkiezingsomstandigheden. De verkiezingsgestalte is dus het eerste machtsmoment dat reeds plaatsvindt voor de verkiezingen. Het is een voorbereidende fase waarin de inhoud en inzet van de verkiezingen bepaald worden (Dewachter, 1973, pp ). In brede zin verwijst de verkiezingsgestalte naar de maatschappelijke context waarbinnen de verkiezingen gehouden worden. Van belang hierbij zijn de socio-demografische en economische kenmerken van een gemeente. In enge zin moet er dan weer gekeken worden naar de factoren waar men spontaan aan denkt bij verkiezingen, namelijk: de partijen, de kandidaten, de strijdpunten en de gevoerde propaganda (Reynaert & Steyvers, 2004, pp. 4-5). De partijen en de kandidaten vormen de personele verkiezingsgestalte, de strijdpunten en de gevoerde propaganda de programmatische verkiezingsgestalte (Block et al., 2007, p. 33). 16

17 Een voorbeeld van het belang van de socio-demografische kenmerken is dat de CD&V sterk bevoordeeld is in gemeenten met een groot aandeel senioren. De oudste leeftijdscategorie is volgens onderzoek namelijk meer geneigd om op de christendemocratische partij te stemmen (Goeminne, Billiet & Swyngedouw, 2007, p. 34). Ook zal de politieke competitie verhogen in sterk verstedelijkte gebieden. Meer partijen nemen daar deel aan de verkiezingen, er komen meer nationale lijsten op en er zijn meer coalitiebesturen ten koste van de absolute meerderheden (Aiken & Van Hassel, 1970, pp ). Deze twee voorbeelden illustreren dat er telkens rekening gehouden moet worden met de context. De omstandigheden zullen voor elke gemeente verschillen en kunnen tot op een bepaalde hoogte een verklaring bieden voor de electorale verschillen tussen partijen. De politieke cultuur en historische achtergrond binnen een gemeente kunnen ook een belangrijke bron van informatie zijn om tot conclusies te komen Personele verkiezingsgestalte Bij de personele verkiezingsgestalte wordt er gekeken naar de partijen, de lijsten en de kandidaten. Bij de verkiezingen wordt er door verschillende groepen mensen gestreden om de stem van de kiezer. Mensen groeperen zich en vormen lijsten waarmee ze naar de kiezer trekken. Ongeveer een maand voor de gemeenteraadsverkiezingen moeten de lijsten ingediend worden. Het aantal kandidaten die voorgedragen worden op de lijsten is meestal gelijk aan het aantal te verdelen zetels in de gemeenteraad. Het is echter geen verplichting om een lijst in te dienen met het maximaal aantal kandidaten. Als er minder kandidaten voorgedragen worden spreekt men van een onvolledige lijst (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 97). Er kan gekeken worden naar de lijsten vanuit kwantitatief en kwalitatief oogpunt. Voor het kwantitatieve standpunt wordt er gekeken naar het aantal deelnemende lijsten. Het gemiddelde aantal deelnemende lijsten (GDL) per gemeente in Vlaanderen voor de periode schommelde steeds rond de vier à vijf. Opvallend hierbij is de constante stijging van 1976 (4,2 GDL) tot en met 1994 (5,5 GDL). Een verklaring hiervoor is de opkomst van het Vlaams Blok en Agalev op nationaal vlak. Erna daalde dat gemiddelde echter weer tot het niveau van de jaren 1980 (4,8 GDL in 2006). De toenemende kartelvorming ligt aan de basis van deze daling. In 2012 steeg het aantal echter weer tot 5,4 GDL. De fusie van de gemeenten heeft tot meer competitie geleid, aangezien er gemiddeld één lijst meer opkwam in 1976 dan in 1970 (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 98; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 17). Bij een kwalitatieve analyse zal de aandacht gaan naar de aard van de lijsten. Er zijn meerdere soorten van lijsten waarbij de mate van nationalisering van de partij doorslaggevend is om een onderscheid te maken. Er zijn lokale afdelingen van nationale partijen eventueel met een bovenlokale naam en fracties van nationale partijen. Nationale en/of lokale partijen kunnen ook besluiten om een kartel te vormen. De motieven voor kartelvorming zijn onder andere het breken van de bestaande meerderheid, ideologische overeenkomsten tussen de partijen of een goede samenwerking in het verleden. Tot slot zijn er ook nog lokale lijsten, die een grote mate van beslissingsautonomie bezitten (Buelens, 1996, pp ; Block et al., 2007, p. 34). 17

18 Er zijn ook verschillende soorten verkiezingen. Dewachter creëerde een model, waarbij hij de lokale verkiezingen ordende in vijf categorieën. Het model verduidelijkte het aantal en de aard van de lijsten die binnen een gemeente mogelijk en terug te vinden zijn in zowel de verkiezingsstrijd als in de gemeenteraad. Ten eerste zijn er strijdloze verkiezingen. Hierbij is het aantal kandidaten gelijk aan of kleiner dan de te verdelen zetels. Verkiezingen zijn dan niet nodig. Na de fusieoperatie van 1977 kwam deze categorie nog maar zelden voor. Ten tweede is er de uitsluitend plaatselijke verkiezingsgestalte, waarbij alle deelnemende partijen lokale lijsten zijn zonder banden met de nationale partijen. Ten derde is er de overwegend plaatselijke verkiezingsgestalte, waarbij er zowel lokale als nationale lijsten opkomen bij de verkiezingen en er uiteindelijk slechts één nationale partij zetels in de gemeenteraad weet te veroveren. Ten vierde is er de gemengde verkiezingsgestalte. Zowel nationale als lokale partijen nemen deel aan de verkiezingen en beiden behalen zetels in de gemeenteraad. Ten slotte is er de overwegend nationale verkiezingsgestalte. Opnieuw trekken nationale en lokale partijen naar de kiezer, maar hierbij falen enkel de lokale lijsten om een zitje in de gemeenteraad te verwerven (Dewachter, 1970, pp ). Sinds de fusie van 1977 kan men volgens Ackaert en Dekien een zesde categorie toevoegen aan het model, namelijk die van de uitsluitend nationale verkiezingsgestalte, waarbij geen lokale lijsten opkomen bij de verkiezingen (Ackaert & Dekien aangehaald in: Block et al., 2007, p. 35). Bij verkiezingen zijn er naast partijen ook kandidaten nodig, die op een lijst willen staan. Bij de lijstvorming gebeurt er al een eerste, belangrijke selectie van kandidaten (Verlet, 2000, p. 61). Om als kandidaat te mogen opkomen moet men aan enkele voorwaarden voldoen. 8 De lijstvorming zelf is ook aan bepaalde regels verbonden. 9 Het selecteren en rekruteren van geschikte kandidaten zal op lokaal vlak voornamelijk gebeuren door de plaatselijke partijvoorzitters, de plaatselijke partijbesturen en de kandidaten. 10 Het blijkt echter heel moeilijk om op lokaal vlak aan voldoende geschikte kandidaten te geraken om de lijst te vullen. De belangrijkste redenen voor het gebrek aan belangstelling bij de bevolking zijn: een gebrek aan interesse in politiek, de vrees om politiek kleur te bekennen en een negatieve indruk van de werking van de lokale politiek (Devos, Reynaert & Verlet, 2008, p. 70). De mensen komen vaak via dezelfde kanalen in contact met lokale politiek, waardoor er sprake kan zijn van enige zelfselectie van kandidaten. Familiale banden in de gemeentepolitiek en een actief verenigingsleven zijn de belangrijkste kanalen om met de lokale politiek in contact te komen (Devos, Matthysen, Reynaert & Van Hoe, 1997) Programmatische verkiezingsgestalte Naast de personele verkiezingsgestalte bestaat de verkiezingsgestalte ook uit een inhoudelijk deel: de programmatische verkiezingsgestalte. De partijen hebben naast kandidaten ook een verkiezingsprogramma nodig om de kiezer te overtuigen om op hen te stemmen. Verder zullen ze daarbij enkele strijdpunten naar voren schuiven en de agenda proberen te bepalen. De thema's die in de programma's naar voren komen, vertonen op lokaal vlak heel veel gelijkenissen met de identiteit en ideologie van de nationale partij. Verder is de invulling van de thema s gebonden aan de domeinen waarop de lokale besturen kunnen opereren en moeten de lokale partijen de algemene thema s vertalen naar lokale maatschappelijke problemen en oplossingen (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 104). 18

19 Om de strijdpunten en het verkiezingsprogramma van de partij over te brengen op de kiezers moet er campagne gevoerd worden. Volgens Thevissen zijn er twee tendensen bij het voeren van verkiezingscampagnes. Ten eerste is er duidelijk een toenemende professionalisering van de campagnes op lokaal niveau. De campagnes worden meer en meer gestuurd via de nationale partijen. Er is een evolutie naar nationale campagnes. 11 Ten tweede is er een toenemende individualisering bij het voeren van campagne. Op lokaal niveau wordt er meer belang gehecht aan personen dan aan partijen (Thevissen aangehaald in: Steyvers & Reynaert, 2010, pp ) De uitspraak van de kiezer In de tweede fase is de tijd aangebroken voor de kiezer om naar de stembus te gaan. Eenmaal om de zes jaar mag de burger zich uitspreken over de politiek in zijn gemeente. 12 Op de tweede zondag van oktober deelt de kiezer de kaarten, waarmee de politici aan de slag moeten om de macht in handen te krijgen Keuzeverzaking Het is belangrijk op te merken dat er in België een opkomstplicht en geen stemplicht is. De stemgerechtigden zijn dus verplicht om zich aan te melden op het stembureau, anders worden ze gesanctioneerd. Toch is er een zeker percentage van de stemgerechtigden dat niet komt opdagen, een fenomeen dat absenteïsme genoemd wordt. Aangezien er geen stemplicht is kunnen de kiezers in het stemhokje nog kiezen om blanco of ongeldig te stemmen. 13 De drie praktijken samen vormen de keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen (Steyvers & Reynaert, 2010, pp ). Tabel 1: Keuzeverzaking bij de gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen sinds 1976 (in %). Verkiezingsjaar % Absenteïsme % Blanco/Ongeldig % Keuzeverzaking ,5 3,4 7, ,5 4,4 8, ,3 9, ,5 4,7 11, ,9 4,3 10, ,7 4 8, ,1 3,6 10,7 Bron: Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 39. Als er naar de evolutie van het absenteïsme gekeken wordt, dan merkt men sinds de fusie een geleidelijke toename ervan, van 4,5% in 1976 naar 6,5% in Sinds 2000 leek er zich een dalende tendens voor te doen, maar die werd in 2012 helemaal tenietgedaan toen men het hoogste percentage absenteïsme bereikte sinds de fusie (7,1%). Er zijn verschillende verklaringen voor het stijgende absenteïsme in Vlaanderen. Een hogere verstedelijking en een laag gemiddeld inkomen en/of participatieniveau zal leiden tot een hogere graad van keuzeverzaking (Steyvers & Reynaert, 2010, pp ). Ackaert verklaarde dit door de mate van sociale afstand. Binnen kleinere, landelijke gemeenten ligt die lager dan in verstedelijkte gemeenten. In kleinere gemeenten is er namelijk een kleinere afstand tussen de burger en het 19

20 bestuur en is er ook meer sociale controle, waardoor de kiezers meer geneigd zullen zijn om hun stem uit te brengen. Verder zal een toename van het aantal deelnemende lijsten ook zorgen voor een hogere graad van absenteïsme. Een andere verklaring die hij geeft is de vergrijzing van de bevolking. Bejaarde kiezers zijn namelijk meer geneigd om verstek te laten gaan voor het verkiezingsproces, onder andere door gezondheidsproblemen (Ackaert, 2006, pp ). Toch ligt het absenteïsme voor de gemeenteraadsverkiezingen voor de periode lager dan dat van de Europese en parlementsverkiezingen. Een verklaring hiervoor is opnieuw de kleinere afstand tussen de burger en het bestuur (Ackaert, 1996, p. 100). De andere praktijk van keuzeverzaking is het blanco of ongeldig stemmen. Uit tabel 1 blijkt dat er weinig grote veranderingen waren in de percentages blanco/ongeldig stemmen doorheen de jaren. Het percentage schommelt telkens rond de 4%. Opvallend is wel dat er sinds 2000 een dalende trend waar te nemen is. Een verklaring hiervoor is het toenemende gebruik van elektronisch stemmen waarbij het onmogelijk is om per ongeluk ongeldig te stemmen. Om dezelfde redenen als bij het absenteïsme ligt het percentage blanco/ongeldig stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen lager dan bij andere verkiezingen (Ackaert, 1996). Als er gekeken wordt naar de keuzeverzaking in zijn geheel doorheen de jaren, valt op dat er een stijging is in het percentage tot 1994 (van 7,9% in 1976 naar 11,2% in 1994). Door de daling in het absenteïsme en het blanco/ongeldige stemmen leek er een neerwaartse trend te zijn (nog maar 8,7% in 2006). Bij de laatste verkiezingen in 2012 steeg de keuzeverzaking echter weer tot op een half procent van de recordhoogte in Dat gebeurde onder invloed van het absenteïsme dat plots sterk steeg, terwijl het blanco/ongeldig stemmen bleef dalen. Een voor de hand liggende verklaring voor dat fenomeen is er niet, al worden in de praktijk de thuisblijvers vaak niet vervolgd (Steyvers & De Ceuninck, 2013, pp ) Electorale verhoudingen Het overgrote deel van de kiezers zal ervoor opteren om een geldige stem uit te brengen bij de gemeenteraadsverkiezingen. Hiervoor heeft de kiezer verschillende opties. Ofwel brengt hij een lijststem uit, waarbij men enkel voor de lijst stemt en zich akkoord verklaart met de volgorde van kandidaten die de partij voorlegt. 14 Ofwel kiest hij voor één of meerdere kandidaten binnen dezelfde lijst door middel van een voorkeursstem. 15 Tot slot kan de kiezer er ook voor opteren om een combinatie van de lijststem en voorkeurstem uit te brengen, maar in dat geval zal de lijststem vervallen (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 108). Om de krachtsverhoudingen tussen de partijen te onderzoeken, wordt er gekeken naar de stempercentages. Dat bepaalt de zetelverdeling en de mogelijkheid om eventueel in de bestuursmeerderheid te komen. In tabel 2 wordt de evolutie van de electorale verhoudingen in de gemeenten in Vlaanderen na de fusie onder de loep genomen. Daarin komen de penetratiegraad (PG) 16 van de verschillende politieke partijen en het gemiddelde stempercentage (ST) van de betrokken lijst aan bod (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 109). 20

21 Tabel 2: Penetratiegraad en gemiddeld stempercentage van de lijsten bij de gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen sinds Verkiezingsjaar Partij % PG % ST % PG % ST % PG % ST % PG % ST % PG % ST % PG % ST % PG % ST CVP/CD&V-(N-VA) 91,9 42,8 92,5 37,6 92, ,4 36,4 85,1 35, ,8 88,3 30,8 BSP/SP/SP.a-(Spirit) 84,4 21,3 86,7 21,6 85,7 21,1 73,4 19,6 70,1 25,2 56,5 18,6 66,4 15,9 PVV/(Open) VLD- (Vivant) 54,9 16,3 65,9 16,1 71,1 17,6 77,9 20,3 69,8 33,2 74,4 21,5 62,2 17,8 VU/VU-ID 57,8 14,7 60,7 14,6 56,5 11,7 35,4 9,1 27,6 15, N-VA ,3 7,6 87,6 22,6 Agalev/Groen(!) ,3 6,2 48,7 6,9 52,2 8,2 59,7 11,7 36 7,6 34,5 9,5 Vlaams Blok/Belang - - 7,8 2,5 16,6 6,1 42,5 10,3 59,1 18, ,6 60,6 6,8 Lokaal 72,1 20,5 71,1 18,6 68,8 17,4 77, ,8 33, ,7 78,5 n.a. Bron: Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 38. Uit tabel 2 komt naar voren dat de christendemocratische partij kan bogen op een sterke lokale inplanting. Na de jaren 1980 is er echter een korte terugval, die kan worden verklaard door burgemeesterslijsten en kartelvorming. Qua resultaten is de CVP/CD&V sinds de fusie telkens de grootste partij in Vlaanderen geweest bij de lokale verkiezingen. De socialistische partij kende een gelijkaardige evolutie. Haar penetratiegraad is wel lager dan bij de christendemocraten, maar ze kende ook een terugval in de jaren Vanaf 2006 was er een grote daling merkbaar, aangezien de socialisten in heel wat Vlaamse gemeenten in kartel gingen met de groenen of andere progressieve partijen. De SP was lange tijd de tweede grootste partij met percentages die schommelden rond de 20%. Vanaf de jaren 1990 moesten de socialisten hun tweede plaats echter afstaan aan de liberalen en bij de laatste verkiezingen in 2012 werden ze ook door de N-VA voorbijgesneld (Block, et al., 2007, p. 39). De liberalen drongen sinds de fusie gestaag door in de Vlaamse gemeenten, met een hoogtepunt bij de verkiezingen van Electoraal scoorde de partij over het algemeen ook steeds beter en schoof ze op van de derde naar de tweede partij op lokaal niveau vanaf de omvorming tot de VLD in de jaren In 2000 benaderde ze zelfs de CVP als sterkste partij met 33,2% van de stemmen, waardoor men kan spreken van een echt Verhofstadteffect. In de verkiezingen erna was er echter weer sprake van een sterke daling. In 2012 zakte de Open Vld weer af naar de derde plaats en een electorale score van het niveau van De Volksunie kwam bij de eerste verkiezingen sinds de fusie in ongeveer 6 op de 10 Vlaamse gemeenten op onder een nationale lijst. In de jaren 1990 kende de partij een sterke terugval en kwam ze maar in één derde van de gemeenten in Vlaanderen op. De partij ging echter steeds meer in kartelvorm of onder plaatselijke noemer naar de kiezer tot ze in 2006 helemaal van het electorale toneel verdween. De belangrijkste opvolger van de VU, de N-VA kende dan weer een steile opmars. In 2006 boekte ze nog een bescheiden resultaat, wanneer het slechts in één tiende van de Vlaamse gemeenten onder het nationale lijstnummer opkwam. In heel Vlaanderen ging ze namelijk vooral in een kartel met de CD&V naar de kiezer, wat een succes bleek te zijn. In 2012 ging ze apart naar de kiezer en bereikte ze de lokale verankering die ze wenste. De N-VA kende een penetratiegraad van 87,6% en bereikte een successcore van 21

22 22,6% waarmee het meteen de tweede nationale partij van Vlaanderen op lokaal niveau werd (Block, et al., 2007, p. 39). In de jaren 1980 kwamen twee nieuwe nationale politieke spelers zich aanmelden op het lokale politieke toneel, namelijk Agalev en het Vlaams Blok. De penetratiegraad van de groenen steeg sinds 1982 gestaag tot en met In de 21ste eeuw kende de partij een sterke terugval, aangezien ze vaker opteerde om in een kartel met de socialisten naar de kiezer te trekken. De resultaten van de partij kenden een gelijkaardige evolutie waarbij ze gestaag stegen tot en met 2000, maar in 2006 kenden ze een scherpe terugval. De partij herstelde zich echter bij de laatste verkiezingen in Het Vlaams-nationalistische Vlaams Blok begon bescheiden in de jaren 1980, om vanaf de jaren 1990 in heel Vlaanderen door te breken. Het hoogtepunt van de partij werd in 2000 bereikt met een gemiddelde score van 18,8%. Sindsdien ging het Vlaams Belang erop achteruit, aanvankelijk licht in 2006, maar heel sterk in 2012, toen het nog slechts 6,8% van de kiezers kon overtuigen (Block, et al., 2007, p. 39; Steyvers & Reynaert, 2010, p. 111). Tot slot zijn in tabel 2 ook de lokale lijsten weergegeven. Aangezien het een bont amalgaam is van alle lokale lijsten die opkwamen bij de gemeenteraadsverkiezingen is het moeilijk om uitspraken te doen over het cijfermateriaal. Desalniettemin valt op te merken dat er in de jaren 1990 een revival was van de lokale lijsten, die zich doortrok in de twee daaropvolgende verkiezingen. In 2006 was er in 86% van de Vlaamse gemeenten een lokale lijst te vinden op het stemformulier. Bij de verkiezingen erna daalde dat cijfer licht naar 78,5% (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 115). Tabel 2 zal tijdens het onderzoek als basis gebruikt worden om de nationale tendensen te vergelijken met de uitslagen en evoluties die zich in Gent voordeden bij de gemeenteraadsverkiezingen De interpretatie van de uitslag Nadat de kiezer zich uitgesproken heeft en wanneer alle stembiljetten geteld zijn en de uitslag bekend is, kan men de uitslag interpreteren. Met de verkiezingsuitslag zijn de electorale verhoudingen tussen en binnen de partijen gekend. De verkiezingsuitslag moet dan omgezet worden naar een zetelverdeling en die zetels moeten vervolgens toegewezen worden aan de verkozen gemeenteraadsleden. 17 De macht van een partij wordt onder andere bepaald door het aantal zetels dat ze in de wacht slepen. De zetelverdeling gebeurt in tegenstelling tot de andere verkiezingen niet met het systeem-d Hondt, maar met het systeem-imperiali 18 (Ackaert, 1990, pp ). Het systeem-imperiali heeft enkele opvallende gevolgen. Zo bevordert het de vorming van homogene meerderheden. Het is namelijk mogelijk voor een partij om een meerderheid in zetels in haar bezit te hebben zonder een meerderheid in stemmen vergaard te hebben. Een ander gevolg ervan is dat het zetelaandeel van de grootste politieke partij bevoordeeld wordt. De vertekening zal echter beperkt blijven tot één zetel, indien er een ander verdelingssysteem gebruikt zou worden (Steyvers & Reynaert, 2010, pp ). In de media zal de uitslag van de verkiezingen ook nationaal geïnterpreteerd worden, zoals hier eerder gedaan is om de krachtsverhoudingen tussen de partijen te bepalen. De 22

23 gemeenteraadsverkiezingen worden namelijk gezien als een politieke barometer voor de bovenlokale krachtsverhoudingen. Bij de verkiezingen zal de (lokaal winnende) oppositie de uitslag aangrijpen om de legitimiteit van de nationale meerderheid te ondermijnen terwijl de nationale meerderheid dan het lokale karakter van de verkiezingen zal benadrukken. In de praktijk verandert er echter weinig aan de nationale krachtsverhoudingen (Steyvers & Reynaert, 2010, pp ; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 29) De vorming van een bestuursmeerderheid De laatste fase van het lokale machtsverwervingsproces is een heel belangrijk moment dat als volgt omschreven kan worden: ( ) de kiezers delen de kaarten uit, de partijen spelen ermee ( ) (Ackaert, 1996, p. 49). De partijen moeten na de zetelverdeling aan de slag om een zo gunstig mogelijk eindresultaat in de wacht te slepen. Er moet namelijk een bestuursmeerderheid gevormd worden en het college van burgemeester en schepenen moet ingevuld worden. De vorming van een bestuursmeerderheid is niet nodig in de gemeenten waar een lijst een absolute meerderheid behaald heeft bij de verkiezingen. Ze kunnen er echter wel voor opteren om een extra coalitiepartner binnen te halen, om meer zekerheid te hebben als de marge klein is (Buelens, 2000, p. 114). Voor de fusies was er in gemiddeld 80% van de Vlaamse gemeenten een absolute meerderheid. Sinds de fusie daalde het percentage van absolute meerderheden in Vlaanderen. In 1976 was er nog in 62,5% van de Vlaamse gemeenten een absolute meerderheid, bij de laatste verkiezingen in 2012 is dat aantal gedaald tot ongeveer één derde van de gemeenten (Steyvers & Reynaert, 2010, pp ; Steyvers & De Ceuninck, 2013, p. 30). Een oorzaak van deze daling is onder andere de verminderde machtspositie van de CVP/CD&V op lokaal vlak in Vlaanderen. De andere partijen zullen regelmatig hun krachten bundelen in een kartel om de absolute meerderheid te kunnen breken (Steyvers & Reynaert, 2010, p. 121). Als er geen absolute meerderheid gehaald wordt bij de gemeenteraadsverkiezingen, wordt een zoektocht naar een geschikte coalitiepartner opgestart. Normaal gezien wordt er pas op de avond van de verkiezingsdag onderhandeld tussen partijen om een bestuursmeerderheid te vormen. Toch komt het nog vaak voor dat er zogenaamde voorakkoorden gesloten worden tussen partijen alvorens de verkiezingsresultaten bekend zijn. In 1994 zou dat in 67% van de Vlaamse gemeenten het geval geweest zijn, in 2000 in 59% van de gemeenten (Ackaert, Dumont & De Winter, 2008, pp ). Bij het vormen van coalities zijn de electorale verhoudingen cruciaal: Hoe hoger het aandeel in zetels, hoe meer kans een partij maakt om deel te nemen aan de bestuursmeerderheid (Ackaert, Dumont & De Winter, 2008, p. 123). Er bestaan enkele theorieën over de vorming van coalities. De klassieke, formele coalitietheorieën gaan uit van het principe dat een partij zal trachten het maximale te halen uit zijn electorale machtspositie. Daarbij wordt gedacht in termen van minima. Ten eerste zijn er de minimal winning coalitions. Daarbij wordt een coalitie gevormd door de partijen die net over een meerderheid beschikken. Er zal geen partij bij zijn die overbodig is. Ten tweede bestaan er coalities die het criterium van minimal number of parties hebben. Hierbij wil men een coalitie vormen met het minst aantal partijen mogelijk. Als een coalitie met twee partijen 23