Analyse Duitse verkiezingen 24 september 2017
|
|
- Esther van Dam
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Analyse Duitse verkiezingen 24 september 2017 Auteur: Boudewijn Steur 1. Inleiding Op 24 september 2017 kozen de Duitse kiezers voor de 19 e keer een Bondsdag. In deze nota wordt eerst ingegaan op het totaalbeeld van de uitslagen in Duitsland. Vervolgens wordt in paragraaf 3 stil gestaan bij de regionale verschillen in de uitslagen. In de daaropvolgende paragraaf wordt gefocust op de opkomst bij de verkiezingen. Vervolgens treft u een beeld aan van de campagne in Duitsland. Daarna wordt stilgestaan bij de coalitiemogelijkheden. In paragraaf 7 vindt u een aantal consequenties voor de samenwerking in Europa. In de laatste paragraaf vindt u ten slotte meer achtergrond oer het Duitse kiesstelsel. 2. Uitslagen Bij de verkiezingen voor de Bondsdag is CDU/CSU de grootste partij gebleven met 33 procent van de stemmen (-8,6 procent), gevolgd door SPD met 20,5 procent van de stemmen (-5,2 procent). Beide partijen hebben bij deze verkiezingen fors verloren. AfD is voor het eerst vertegenwoordigd in de Bondsdag met 12,6 procent (+7,9 procent). De FDP keert weer terug in de Bondsdag met 10,7 procent (+6 procent), gevolgd door Die Linke (9,2 procent; +0,6 procent) en Grüne (8,9 procent; +0,5 procent). Deze uitslag kwam enigszins als verrassing, omdat in de peilingen een veel gunstiger beeld voor vooral CDU/CSU en SPD naar voren kwam CDU/CSU SPD FDP Grüne Die Linke AfD 35,2 34,2 9,8 8,1 8,7 33, ,6 10,7 11,9 41,5 25,7 4,8 8,4 8,6 4, ,5 10,7 8,9 9,2 12,6 Het is voor het eerst dat er zes partijen in de Bondsdag vertegenwoordigd zijn. In het verleden haalden kleine(re) partijen vaak de kiesdrempel van 5 procent niet. Het aantal zetels dat vertegenwoordigd is in de Bondsdag kan fluctueren. Dit heeft te maken met het Duitse kiesstelsel (zie daarvoor paragraaf 4). De komende Bondsdag telt waarschijnlijk 709 zetels het eigenlijke aantal zetels in de Bondsdag bedraagt 598 zetels. Dat is fors meer dan bij vorige verkiezingen het geval was (630 zetels). Het record stond vooralsnog op 672 zetels na de verkiezingen van
2 - Verlies van de volkspartijen Hierboven kwam al aan de orde dat CDU/CSU en SPD fors verloren hebben bij de verkiezingen van 24 september. Voor de SPD betekenden de verkiezingen het slechtste resultaat ooit. Voor CDU/CSU was het de een na slechtste uitslag. In 1949 kreeg de Union (CDU/CSU) maar 31 procent van de stemmen. Vanaf de jaren negentig is langzaam maar zeker een daling in de populariteit van de twee grote volkspartijen (CDU/CSU en SPD) in Duitsland waarneembaar. Dat is zichtbaar in de grafiek hieronder. Het verlies van volkspartijen bij verkiezingen is niet beperkt tot Duitsland, maar is zichtbaar in alle Westerse landen. Ook in Nederland is al jarenlang de beweging gaande dat CDA, PvdA en VVD in totaal aan positie verliest. Ook als de ontwikkeling van het lidmaatschap van politieke partijen in Duitsland in ogenschouw wordt genomen, komt hetzelfde beeld naar voren: de twee volkspartijen (CDU en SPD) verliezen gestaag, terwijl de kleinere partijen enigszins aan aanhang winnen. 2
3 3. Regionale diversiteit In de verkiezingsuitslagen in Duitsland zijn altijd grote verschillen per deelstaat geweest. In het zuiden van Duitsland (Baden-Wurttemberg en Beieren) hebben CDU en CSU altijd een stevige basis gehad. Ook als de sociaal-democratische partijen de grootste partij waren, zoals in 1998 en 2002, bleven de christen-democratische partijen de grootste in het zuiden. In het oosten van Duitsland hebben juist de linkse partijen altijd een grotere aanhang gekend. In het overzicht hieronder hebben wij de uitslagen naar de grootste en de eennagrootste partij per gemeente in de Duitsland in de periode opgenomen. Bij de huidige verkiezingsuitslagen is het volgende beeld te zien. Van links naar rechts zijn per kiesdistrict de eerste, tweede en derde partij in kaart gebracht. Het is duidelijk zichtbaar dat CDU/CSU de grootste partij is gebleven. Alleen in enkele districten is een andere partij de grootste geworden, zoals de SPD in sommige districten in Nordrhein-Westfalen of de AfD in Saksen. Op de middelste kaart is zichtbaar dat de AfD vooral in het oosten en het zuidoosten van het land als tweede partij uit de bus is gekomen, terwijl de SPD deze positie vooral heeft in het westen van het land. Op de derde kaart is ten slotte te zien dat de FDP vooral in het westen op steun kan rekenen, terwijl Die Linke dat in het oosten kan. Vooral het contrast in de uitslagen tussen voormalig West- en Oost-Duitsland valt op, al zijn deze verschillen sinds de hereniging altijd aanwezig geweest. In het westen zijn CDU/CSU, SPD en FDP 3
4 groter dan in het oosten, waar vooral Die Linke en AfD groot zijn. Waar sinds 2005 vooral Die Linke de grootste of een na grootste partij is, is dat nu de AfD geworden. 4. Opkomst De opkomst bij de verkiezingen is in vergelijking met vier jaar geleden gestegen: van 71,5 in 2013 naar 75,6 procent in Vanaf de jaren zeventig is sprake van een continue daling in de opkomstcijfers, die vooral na de jaren negentig is ingezet. De laagste opkomst De opkomstcijfers bij verkiezingen in Duitsland tonen daarmee hetzelfde beeld als in veel andere Westerse landen. 4
5 5. Campagne Duitsland De campagne bij de verkiezingen in Duitsland werd als degelijk ervaren. Het verkiezingsdebat tussen Angela Merkel (CDU/CSU) en Martin Schulz (SPD) is daar een treffende illustratie van. Het debat werd ervaren als relatief saai, omdat de twee partijleiders op veel punten overeenstemming hadden in hun opvattingen. De belangrijkste thema s bij de verkiezingen waren sociale zekerheid, immigratie, economie en veiligheid, waarbij vooral terrorismedreiging een rol speelde. Maar ook de digitalisering van (overheids-)dienstverlening was een prominent item. Uit een peiling bleek dat de zorgen van de Duitse kiezers de afgelopen jaren sterk veranderd zijn. Waar tot 2013 de werkloosheid de grootste zorg was, veranderde dat tussen het verkiezingsjaar 2013 en 2017 naar immigratie. Verder speelden in 2017 sociale onrechtvaardigheid, rente, onderwijs en nog altijd werkloosheid een belangrijke rol. Ook is de binnenlandse veiligheid sinds 1998 weer een belangrijke thema. Opvallend is dat lonen, de economische situatie en Europa een veel minder prominente zijn gaan spelen in de verkiezingen. 5
6 6. Coalities Op basis van de uitslag zijn er eigenlijk twee coalities mogelijk. Een coalitie over links is niet mogelijk, omdat deze geen meerderheid heeft. Andere coalitiepartners heeft Merkel uitgesloten. Van zowel de AfD en Die Linke heeft Merkel gesteld, dat zij niet bereid is daar een coalitie mee te vormen. In totaal zijn er 316 zetels nodig voor een meerderheid. Grote coalitie (CDU/CSU-SPD) De Grote coalitie (of zwart-rood) is getalsmatig een mogelijkheid voor een nieuw kabinet. Deze coalitie heeft in totaal 358 zetels. Deze coalitie heeft echter electoraal een forse dreun gekregen (- 13,8 procent). De SPD heeft als reactie gegeven dat het de komende periode plaats zal nemen in de oppositie. Jamaica-coalitie (CDU/CSU-FDP-Grüne) De Jamaica-coalitie wordt genoemd, omdat deze coalitie de kleuren van dat land heeft (zwart-geelgroen). Deze coalitie telt in totaal 347 zetels. Het zou de eerste keer zijn dat er een coalitie van drie partijen in Duitsland zou komen. Deze coalitie is evenals de bovenstaande geen vanzelfsprekendheid. De drie partijen liggen qua standpunten redelijk ver uit elkaar. De liberalen (FDP) zullen hameren op lagere belastingen, meer geld voor onderwijs en beperking van de immigratie. De Groenen zullen pleiten voor vrouwenquota en subsidies. De partijen lijken elkaar te vinden op het terrein van de energietransitie en hun positie ten opzichte van Europa. Het is echter de vraag hoe juist CDU/CSU zich ten opzichte van die twee onderwerpen zal opstellen. Waarschijnlijk is dat CDU/CSU verkennende gesprekken zal starten met FDP en/of Grünen. De coalitieonderhandelingen zullen mede gezien de bedenkingen die vooraf werden geuit t.a.v. beide mogelijke coalitieopties door betrokken partijen wellicht niet eenvoudig zijn en zouden volgens sommigen zelfs tot de kerst kunnen duren. Mogelijkheid bestaat dat er tot de deelstaatverkiezingen in Nedersaksen op 15 oktober a.s. weinig naar buiten toe gecommuniceerd zal worden, om beïnvloeding in Nedersaksen te voorkomen. 7. Consequenties voor Europa De koers van Duitsland is belangrijk voor Europa. Het is dus de vraag wat de koers van het kabinet ten opzichte van Europese dossiers zal zijn. Het is op dit moment nog lastig om de implicaties van de uitslagen en de daaropvolgende coalitievorming te duiden. Het is in ieder geval waarschijnlijk dat de coalitiepartner van CDU/CSU een pro-europese karakter heeft. Zowel SPD, FDP als Grüne zijn voor een Europese aanpak van veel problemen. Het is wel de vraag hoe CDU/CSU zich zelf ten opzichte van Europa positioneren. De legendarische politicus Franz Joseph Strausz hamerde erop dat CSU nooit ruimte op rechts moest laten liggen. In de afgelopen jaren is meermalen naar voren gebracht, dat Merkel met haar koers te veel in het midden is gaan zitten. In de commentaren op de uitslagen kwam dit ook naar voren, vooral in Beieren waar CSU een gevoelig verlies heeft geleden. Daar is ook zichtbaar dat AfD als belangrijke concurrent van CSU zich heeft genesteld. Uit vrees voor een verder verlies is het zeker niet ondenkbaar dat binnen CDU/CSU wordt aangestuurd op een conservatievere koers ten aanzien van Europa, bv op het terrein van migratie. 8. Kiesstelsel Duitsland Kiezers in Duitsland brengen bij de Bondsdagverkiezingen twee stemmen uit. De eerste stem gaat naar een kandidaat uit het district van de kiezer, de tweede naar een partij. De Duitse kiezer kruist twee hokjes aan. Met de eerste stem (Erststimme) kiest hij een kandidaat in zijn of haar kiesdistrict (dat zijn er 299). Dit gaat volgens een relatief meerderheidsstelsel. De tweede stem (Zweitstimme) is voor een partij en daarbij geldt het principe van evenredige vertegenwoordiging. De Bondsdagzetels worden verdeeld aan de hand van de Zweitstimme. Daarmee wordt berekend hoeveel zetels een partij heeft verworven in de Bondsdag. Die zetels worden in eerste instantie ingevuld met mensen die via de Erststimme direct gekozen zijn in hun kiesdistrict, de zogenaame Direktmandate. De zetels die overblijven, worden verdeeld onder de deelstaatlijsten van een partij. Überhangmandate In de meeste gevallen is het aantal direct gekozen vertegenwoordigers, de Direktmandate, kleiner dan het aantal Bondsdagzetels waar een partij recht op heeft volgens de Zweitstimme. Soms haalt een partij echter meer Erststimmen dan Zweitstimmen. Dan worden er meer kandidaten van een partij direct in het parlement gekozen dan die partij zetels heeft. Deze extra zetels hoeft de partij niet in te leveren. Ze worden opgeteld bij het totale aantal zetels. Dit zijn de zogenaamde Überhangmandate. De regeling voor deze Überhangmandate is in 2013 aangepast. Het 6
7 Constitutioneel Hof bepaalde dat de regeling ongrondwettelijk was. De Zweitstimmen zijn leidend voor de verhoudingen tussen de partijen in de Bondsdag, maar door Überhangmandate aan sommige fracties wordt de zetelverdeling volgens de Zweitstimmen scheef getrokken. Om dit effect van de Überhangmandate teniet te doen, is het systeem van zetelverdeling flink omgegooid. Als blijkt dat de verdeling van de Überhangmandate niet meer klopt, wordt de zetelverhouding op basis van de Zweitstimmen nog eens berekend, maar nu direct op bondsniveau. Op basis van deze berekening krijgen alle partijen die volgens de uitslag van de eerste fase te weinig zetels hebben in verhouding tot partijen met Überhangmandate gecompenseerd met zogenaamde Ausgleichmandate. Zij krijgen er dus net zoveel zetels bij totdat de verhoudingen tussen de fracties weer recht doen aan de uitslag van de Zweitstimmen. Dit kiessysteem zorgt ervoor dat het aantal zetels in de Bondsdag fors hoger kan zijn dan het formele aantal van 598 zetels. 7
Debat: Het Duitse Kiesstelsel is beter dan dat van Nederland
Debat: Het Duitse Kiesstelsel is beter dan dat van Nederland Korte omschrijving werkvorm: De leerlingen gaan met elkaar in debat over de stelling: Het Duitse kiesstelsel is veel beter dan dat van Nederland.
Nadere informatieDebat: Het Duitse kiesstelsel is beter dan dat van Nederland
Debat: Het Duitse kiesstelsel is beter dan dat van Nederland Korte omschrijving werkvorm: De leerlingen gaan met elkaar in debat over de stelling: Het Duitse kiesstelsel is beter dan dat van Nederland.
Nadere informatieAnalyse Oostenrijkse verkiezingen
Analyse Oostenrijkse verkiezingen Auteur: Zoë Hulsenboom, 17 oktober 2017 1. Inleiding Op 15 oktober 2017 vond de 22 ste verkiezing voor de Nationalrat (parlement) plaats in Oostenrijk. Negen partijen
Nadere informatiePolitiek en Staatsinrichting: Regeringen en partijen in de deelstaten Federalisme
Politiek en Staatsinrichting: Regeringen en partijen in de deelstaten Federalisme Na het slechte resultaat bij de Bondsdagverkiezingen won de SPD in oktober verrassend bij de deelstaatverkiezingen in Nedersaksen.
Nadere informatiePolitiek en Staatsinrichting: Regeringen en partijen in de deelstaten Federalisme
Politiek en Staatsinrichting: Regeringen en partijen in de deelstaten Federalisme Bij de deelstaatverkiezingen in Brandenburg en Saksen op 1 seprmber 2019 heeft de AfD flink geworden en is ze de tweede
Nadere informatieBelangen: wat zijn de punten van de politieke partijen in Duitsland?
Belangen: wat zijn de punten van de politieke partijen in Duitsland? Korte omschrijving werkvorm: Op 22 september zijn er in Duitsland verkiezingen voor de Bondsdag. Welke partijen doen hier aan mee? Lijken
Nadere informatieVerkiezingsuitslagen. Drechtsteden
Verkiezingsuitslagen Provinciale Staten, 2 maart Inhoud: 1. Opkomst 2. Winnaars en verliezers 3. Zetelverdeling Provinciale Staten 4. Verschil tussen gemeenten Bijlage 1 De VVD heeft bij deze verkiezingen
Nadere informatieIn Beeld: verkiezingsthema s
In Beeld: verkiezingsthema s Korte omschrijving werkvorm: Aan de hand van verschillende afbeeldingen beantwoorden leerlingen vragen over zaken die met de Bondsdagverkiezingen te maken hebben. Leerdoel:
Nadere informatiePS2019 worden historische verkiezingen
PS2019 worden historische verkiezingen Maurice de Hond Peil.nl Ook zonder de aanslag van gisteren in Utrecht zouden de verkiezingen van morgen al historisch worden. Een keer eerder hadden we in Nederland
Nadere informatieHoe zou de Deense aanpak electoraal voor de PvdA kunnen uitwerken?
Hoe zou de Deense aanpak electoraal voor de PvdA kunnen uitwerken? Maurice de Hond/Peil.nl De overwinning van de PvdA bij de Nederlandse Europese Parlementsverkiezingen en de uitslag van de Deense parlementsverkiezingen
Nadere informatieVrouwen in de politiek geactualiseerde versie, januari 2011
Vrouwen in de politiek geactualiseerde versie, januari 2011 Bij de landelijke verkiezingen in juni 2010 zijn er 61 vrouwen in het parlement gekozen, zes meer dan bij de verkiezingen van 2003 en van 2006.
Nadere informatieDe Stemming van 19 mei 2019
De Stemming van 19 mei Hoewel de bewegingen niet groot zijn, zien we ook deze week wel wat veranderingen binnen het electoraat. Zowel FVD als VVD trekken wat meer kiezers vorige week. Vergelijken we de
Nadere informatieDe stemming van 15 juli 2012, speciaal thema: Determinanten van het stemgedrag
De stemming van 15 juli 2012, speciaal thema: Determinanten van het stemgedrag De komende 3 weken, 6-8 weken voor de verkiezingen, met de Kamer op reces, zullen we naast de peilingen zelf, elke week op
Nadere informatiePolitieke participatie
12 Politieke participatie De Tweede Kamerverkiezingen van 17 hebben voor grote verschuivingen gezorgd in Amsterdam. De uitkomsten van deze verkiezingen komen uitgebreid aan bod in dit hoofdstuk. Verder
Nadere informatieDe Tweede Kamerverkiezingen van 12 september 2012
De Tweede Kamerverkiezingen van 12 september 2012 In plaats van een nieuwe peiling enkele dagen na de verkiezingen komen we vandaag met een analyse van de verkiezingsuitslag van 12 september. Op de dag
Nadere informatieDe laatste peiling voor de verkiezingen en de prognose
De laatste peiling voor de verkiezingen en de prognose Aanvankelijk leek deze verkiezingen zich te voltrekken op een manier waarbij VVD en PvdA ieder steeds meer kiezers weg gingen trekken van andere partijen.
Nadere informatieNordrhein-Westfalen Rheinland-Pfalz. Schleswig-Holstein
Staten en kiesstelsels Duitsland De Bondsrepubliek Duitsland is, evenals België, een federale staat. Maar tussen beide federaties bestaan grote verschillen. Voor de verkiezing van het parlement hebben
Nadere informatieDuitse ervaringen met gekozen burgemeester en gemengd kiesstelsel
95 cdv in gesprek met Peter Altmaier (CDU) Door P.W. Tetteroo Duitse ervaringen met gekozen burgemeester en gemengd kiesstelsel Tijdens de formatie van het tweede kabinet-balkenende zijn afspraken gemaakt
Nadere informatieDe PVV in het land en in de peiling
De PVV in het land en in de peiling Zowel in als in is de PVV in de laatste peilingen van Peil.nl lager uitgekomen dan bij de verkiezingen zelf. Een analyse naar de reden hiervan geeft een beter beeld
Nadere informatieVerkiezingsuitslagen Drechtsteden
Verkiezingsuitslagen Gemeenteraadsverkiezingen Onderzoekcentrum drs. J.M.A.. Schalk maart Colofon Tekst Informatie Onderzoekcentrum GR Onderzoekcentrum Postbus 619 3300 AP 078 620 65 25 www.onderzoekcentrumdrechtsteden.nl
Nadere informatieDe cruciale periode
De cruciale periode 1990-1994 Maurice de Hond Peil.nl Vaak merk ik dat bij beschouwingen over electorale ontwikkelingen in Nederland, de lange-termijn-trends over het hoofd worden gezien. Zo ook weer bij
Nadere informatieOostenrijk. Staten en kiesstelsels
Staten en kiesstelsels Oostenrijk Oostenrijk is een van de vele landen in Europa waar verkiezingen plaatsvinden volgens het systeem van evenredige vertegenwoordiging. Toch heeft Oostenrijk weer bepaalde
Nadere informatieCDA en GroenLinks aanhang ontevreden The day after de Tweede Kamerverkiezingen 2012
CDA en GroenLinks aanhang ontevreden The day after de Tweede Kamerverkiezingen 2012 Bestuurlijk Nederland blikt terug en kijkt vooruit Bijna 2600 benoemde en gekozen bestuurders van het Europees Parlement,
Nadere informatieDe Stemming van 9 juni 2019
De Stemming van 9 juni Er zijn geen verschuivingen deze week waargenomen. De peiling is gelijk aan die van de vorige week. Wel zijn er naast deze rapportage twee aparte gescheiden rapportages. De ene over
Nadere informatieKorte omschrijving werkvorm Aan de hand van grafieken bespreekt u met de leerlingen verschillende aspecten van de verkiezingsuitslag.
In beeld: De uitslag Korte omschrijving werkvorm Aan de hand van grafieken bespreekt u met de leerlingen verschillende aspecten van de verkiezingsuitslag. Leerdoel Kennis opdoen over de verkiezingsuitslag
Nadere informatieResultaten 3e peiling Provinciale Statenverkiezingen februari 2011
Resultaten 3e Provinciale Statenverkiezingen 2011 28 februari 2011 Opdrachtgever: RTV Oost maart 2011 Derde Provinciale Statenverkiezingen 2011 28 februari 2011 Bent u ervan op de hoogte dat er begin maart
Nadere informatie1 Welke partij heeft uw voorkeur c.q. op welke partij heeft u gestemd bij de Tweede Kamerverkiezing?
CDA ChristenUnie D66 GroenLinks Partij voor de Dieren PvdA PVV SGP SP VVD 50PLUS Niet gestemd Anders Weet niet CDA ChristenUnie D66 GroenLinks Partij voor de Dieren PvdA PVV SGP SP VVD 50PLUS Niet gestemd
Nadere informatieEen nieuw kiesstelsel voor Duitsland
207 Een nieuw kiesstelsel voor Duitsland DR.MR. PH. KIIVER* Duitsland krijgt een nieuw kiesstelsel. Dat kan niet anders, want het Constitutioneel Hof heeft het huidige op verkiezingen van de Bondsdag toepasselijke
Nadere informatieVerkiezingsresultaten
Verkiezingsresultaten Hannes Stoppel Max-Planck-Gymnasium Gelsenkirchen Duitsland (Vertaling: L. Sialino) Niveau VWO-scholieren die de basis van de statistiek kennen. Kennis van de schema's kan worden
Nadere informatieVerkiezingsuitslagen Drechtsteden
Verkiezingsuitslagen Gemeenteraadsverkiezingen 19 maart Zet de daling in opkomst zich door? En is er in de regio ook winst voor de lokale partijen en D66 te zien? Het Onderzoekcentrum zet in deze factsheet
Nadere informatiePraktische opdracht Maatschappijleer Politiek en economie
Praktische opdracht Maatschappijleer Politiek en economie Praktische-opdracht door een scholier 1815 woorden 10 november 2002 4,9 15 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Plan van Aanpak: Hoofdvraag: Hangt
Nadere informatieTILBURG HEEFT IETS TE KIEZEN
TILBURG HEEFT IETS TE KIEZEN Verslag van een exit poll bij de gemeenteraadsverkiezingen van 3 maart 2010 in de gemeente Tilburg April 2010 Dr. M. Boogers L. Slagter Drs. J. van Ostaaijen Tilburgse School
Nadere informatieOnderzoek Steun PvdA na gemeenteraadsverkiezingen
Onderzoek Steun PvdA na gemeenteraadsverkiezingen Rapportage 27 maart 2014 Over dit onderzoek Aan het onderzoek deden 5824 leden van het EenVandaag Opiniepanel mee die bij de Tweede Kamerverkiezingen in
Nadere informatieVerslag van de informatie inzake een nieuw college van B&W in de gemeente Kampen en advies aan de fracties in de gemeenteraad
1 Verslag van de informatie inzake een nieuw college van B&W in de gemeente Kampen en advies aan de fracties in de gemeenteraad Kampen, 5 april 2018. 1. Inleiding. Enkele dagen na de gemeenteraadsverkiezingen
Nadere informatiePolitieke participatie
11 Politieke participatie Interesse in de (gemeente)politiek, stemintentie, opkomst en partijkeuze komen in dit hoofdstuk aan de orde. De centrale vraag is: welke Amsterdammers zijn politiek betrokken,
Nadere informatieHenk van der Kolk Leerstoel politicologie Faculteit BBT Postbus 217, 7500AE Enschede Universiteit Twente
De consequenties van een gemengd stelsel met meervoudige districten en een gedeeltelijk personenstelsel voor de zetelverdeling van de Tweede Kamer: kiesdrempels en districtsomvang Henk van der Kolk H.vanderkolk@utwente.nl
Nadere informatieVoorlopige uitslag Amsterdam. Project: 12213 Verkiezingen Tweede Kamer 2012 In samenwerking met: Dienst Basisinformatie/Bureau Verkiezingen
Verkiezingen 2012 Tweede Kamer Voorlopige uitslag Amsterdam Project: 12213 In samenwerking met: Dienst Basisinformatie/Bureau Verkiezingen Samenstelling publicatie: Jeroen Slot Cor Hylkema Oudezijds Voorburgwal
Nadere informatieInleiding. Hoofdstuk Inleiding. 1.2 Kiesrecht
Hoofdstuk 1 Inleiding Na dit hoofdstuk kun je: uitleggen wat verkiezingen te maken hebben met democratie; uitleggen wat het actief en het passief kiesrecht inhoudt; de procedure bij de verkiezingen beschrijven;
Nadere informatieWat zegt de Tilburgse kiezer?
Wat zegt de Tilburgse kiezer? De resultaten van de exitpoll van de Tilburgse gemeenteraadsverkiezing 2014 DEMOS Centrum voor Beter Bestuur en Burgerschap Julien van Ostaaijen, Koen van der Krieken, Sabine
Nadere informatieDe week waarin alles anders werd (of niet?)
De week waarin alles anders werd (of niet?) Er is waarschijnlijk geen week geweest in de Nederlandse politieke geschiedenis waar in een korte tijd zoveel veranderde als de afgelopen 7 dagen. In die periode
Nadere informatie16 mei Onderzoek: Formatie is vastgelopen: wat nu?
16 mei 2017 Onderzoek: Formatie is vastgelopen: wat nu? Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online
Nadere informatieSimulatie van de zetelverdeling voor het Vlaams Parlement volgens een aantal scenario's inzake de hervorming van het kiesstelsel
Simulatie van de zetelverdeling voor het Vlaams Parlement volgens een aantal scenario's inzake de hervorming van het kiesstelsel Jo Noppe, Bram Wauters en Bart Maddens Afdeling Politologie K.U.Leuven http://www.kuleuven.ac.be/politologie/
Nadere informatieDe nieuwe Duitse kieswet: oud probleem niet opgelost, nieuw probleem gecreëerd?
210 bij de buren De nieuwe Duitse kieswet: oud probleem niet opgelost, nieuw probleem gecreëerd? Ph. Kiiver* * Dr. Ph. Kiiver is universitair hoofddocent Europees en vergelijkend constitutioneel recht
Nadere informatieOnderzoek. Diversiteit in de Tweede Kamer 2012
Onderzoek Diversiteit in de Tweede Kamer 2012 Nederland heeft een stelsel met evenredige vertegenwoordiging. Op 12 september 2012 waren er vervroegde verkiezingen voor de Tweede Kamer der Staten-Generaal:
Nadere informatieVlugschrift gemeenteraadsverkiezing 21 november 2018
opkomst (%) Vlugschrift gemeenteraadsverkiezing 21 november 2018 NOVEMBER 2018 Op 1 januari 2019 zullen de huidige gemeenten Groningen, Haren en Ten Boer fuseren tot de nieuwe gemeente Groningen met in
Nadere informatieResultaten 1e peiling Provinciale Statenverkiezingen jan
Resultaten 1e peiling Provinciale Statenverkiezingen 2011-31 jan. 2011- Resultaten 1e peiling Provinciale Statenverkiezingen 2011 31 januari 2011 Soort onderzoek : Opiniepeiling Uitgevoerd door : Right
Nadere informatieDe financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 25 mei 2014 voor de Vlaamse politieke partijen. Jef Smulders en Bart Maddens
De financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 25 mei 2014 voor de Vlaamse politieke partijen Jef Smulders en Bart Maddens KU Leuven Instituut voor de Overheid 25 juni 2014 Geactualiseerde versie
Nadere informatie21 maart 2019 Auteur: Lisette van Vliet. Dag na Provinciale Statenverkiezingen
21 maart 2019 Auteur: Lisette van Vliet Dag na Provinciale Statenverkiezingen Samenvatting FVD-kiezer doet voorzichtige handreiking aan kabinet Veel kiezers die gisteren Forum voor Democratie hebben gestemd,
Nadere informatieWat is een democratie?
Wat is een democratie? 2 Een democratie is een land waarin het volk regeert. Maar er is geen land ter wereld dat wordt bestuurd volgens de principes van directe democratie, waarbij het volk keer op keer
Nadere informatieDe financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 25 mei 2014 voor de Vlaamse politieke partijen. Jef Smulders en Bart Maddens
De financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 25 mei 2014 voor de Vlaamse politieke partijen Jef Smulders en Bart Maddens KU Leuven Instituut voor de Overheid 26 mei 2014 Inleiding en belangrijkste
Nadere informatieVERKIEZINGSUITSLAG 2017
VERKIEZINGSUITSLAG 2017 MAART 2017 AAN DE SLAG MET #1 DE WERKVORM IN HET KORT De leerlingen krijgen twee werkbladen. Ze verdiepen zich eerst in de zetelverdeling voor de verkiezingen. Daarna bekijken ze
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2018 2019 35 016 Regeling van de mogelijke toewijzing van extra zetels voor Nederland in het Europees Parlement Nr. 6 NOTA NAAR AANLEIDING VAN HET VERSLAG
Nadere informatieUitslagen Drechtsteden Verkiezing Tweede Kamer
Uitslagen Verkiezing Tweede Kamer Inhoud 1 Opkomst in regio iets hoger dan gemiddeld 2 Wie zijn winnaars en wie de verliezers(s)? De opkomst voor de verkiezingen voor de Tweede Kamer van 15 maart was hoog.
Nadere informatieInterpretatie van de uitslag van de tussentijdse Gemeenteraadsverkiezingen
Interpretatie van de uitslag van de tussentijdse Gemeenteraadsverkiezingen Ook bij tussentijdse verkiezingen bestaat de behoefte de uitslag te interpreteren naar een landelijke trend. Hoewel dat door een
Nadere informatieZwitserland. Staten en kiesstelsels
Zwitserland Staten en kiesstelsels Er is geen land in Europa (zelfs niet ter wereld) dat zoveel vormen van directe democratie kent als Zwitserland. Het land is ook sterk gedecentraliseerd: de kantons hebben
Nadere informatieStemmen Verkiezingen Europees Parlement 2019
Stemmen Verkiezingen Europees Parlement 2019 2 Voorwoord Dit boek gaat over de verkiezingen voor het Europees Parlement op 23 mei 2019. Het boek is gemaakt door de medewerkers van Leren & Ontwikkelen Cliënten.
Nadere informatie20 juni 2019 Auteur: Jeroen Kester. De SP: hoe verder?
20 juni 2019 Auteur: Jeroen Kester De SP: hoe verder? Samenvatting De SP verloor drie verkiezingen; dit gaat er volgens kiezers mis Na drie verloren verkiezingen moet de SP de rug weer zien te rechten.
Nadere informatieVerkiezingen Gemeenteraad 19 maart 2014
Verkiezingen Gemeenteraad 19 maart 2014 Deze publicatie is uitgegeven door Onderzoek en Statistiek Groningen, op basis van gegevens van Bureau Verkiezingen. Meer statistische informatie kunt u aanvragen
Nadere informatieIn Beeld: Bondsdagverkiezingen
In Beeld: Bondsdagverkiezingen Korte omschrijving werkvorm Aan de hand van verschillende afbeeldingen beantwoorden leerlingen vragen over zaken die met de Bondsdagverkiezingen te maken hebben. Leerdoel
Nadere informatieIt s the economy stupid
It s the economy stupid De achtergrond van sterke stijging van SP en daling van PVV in de afgelopen maand De peiling van deze week is een voortzetting van het patroon dat zich aandient sinds half december.
Nadere informatie(licht aangepaste versie, september 2003)
Simulatie zetelverdeling voor het Vlaams Parlement op basis van de uitslagen van 18 mei 2003 en Een korte analyse van het effect van de kiesdrempel voor de Kamer (licht aangepaste versie, september 2003)
Nadere informatie5.4. Boekverslag door B woorden 2 juni keer beoordeeld. Maatschappijleer. Inhoudsopgave
Boekverslag door B. 1102 woorden 2 juni 2003 5.4 32 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Inhoudsopgave - Inleiding - Samenvatting verkiezingsstrijd - Artikelen - Bronvermelding Inleiding Verkiezingen We
Nadere informatieInformatie van de voorzitter van het hoofdstembureau van de deelstaat Neder-Saksen
Niedersächsische Landeswahlleiterin Niederländisch Informatie van de voorzitter van het hoofdstembureau van de deelstaat Neder-Saksen Hoofdlijnen van het Neder-Saksische gemeentelijke kiesstelsel 2 Hoofdlijnen
Nadere informatieVerkiezingsuitslagen Drechtsteden
Verkiezingsuitslagen GEMEENTERAADSVERKIEZINGEN 21 MAART Inhoud 1. Conclusies 2. Figuren 3. Bijlage Volgt de regio de landelijke trends? Of wijkt het af van het landelijk beeld? Zijn er grote veranderingen
Nadere informatieDiversiteit in Provinciale Staten, Gedeputeerde Staten en Eerste Kamer in 2011
Onderzoek Diversiteit in Provinciale Staten, Gedeputeerde Staten en Eerste Kamer in 2011 Het Huis voor democratie en rechtsstaat heeft na de verkiezingen van 2 maart 2011 de diversiteit in de nieuwe Provinciale
Nadere informatieDe winnaars en verliezers van 14 oktober
De winnaars en verliezers van 14 oktober Een simulatie van de zetelverdeling in Kamer, Vlaams en Waals Parlement op basis van de provincieraadsverkiezingen Gert-Jan Put, Jef Smulders en Bart Maddens BELANGRIJKSTE
Nadere informatieVerkiezingsuitslagen Drechtsteden
Verkiezingsuitslagen Tweede Kamer, 13 september De verkiezingen voor de Tweede Kamer van 13 september waren tot het eind toe spannend. De VVD en PvdA zijn de grootste winnaars. Ten koste van PVV, CDA en
Nadere informatie16 januari Onderzoek: Partijen uitsluiten bij formatie?
16 januari 2017 Onderzoek: Partijen uitsluiten bij formatie? Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online
Nadere informatieDEBAT. Debat over het Amerikaanse kiesstelsel OMSCHRIJVING
Debat over het Amerikaanse kiesstelsel OMSCHRIJVING De leerlingen gaan met elkaar in debat over verschillende aspecten van het Amerikaanse kiesstelsel. De leerlingen bereiden zich voor door middel van
Nadere informatiePuzzel: welke regering krijgen we?
Puzzel: welke regering krijgen we? Korte omschrijving werkvorm Leerlingen leren door het invullen van de werkbladen welke politieke partijen met elkaar kunnen samenwerken op basis van de verkiezingsuitslag
Nadere informatieVerder zien we ook nog een licht herstel bij D66. De 11 waarop deze partij staat is nog steeds 8 minder dan bij TK2017. Versch. t.o.v. 4 aug.
De Stemming van 25 augustus Bij de eerste peiling na het reces is goed te merken dat de glans wat verdwenen is van FVD. Hoewel 16 zetels nog steeds 14 meer zijn dan de 2, die men nu in de Tweede Kamer
Nadere informatieDEBAT DEBAT OVER HET AMERIKAANSE KIESSTELSEL HANDLEIDING OMSCHRIJVING
OVER HET AMERIKAANSE KIESSTELSEL OMSCHRIJVING De leerlingen gaan met elkaar in debat over verschillende aspecten van het Amerikaanse kiesstelsel. De leerlingen bereiden zich voor door middel van de expertmethode:
Nadere informatieDe Stemming van 25 mei 2014 en EP2014
De Stemming van 25 mei 2014 en EP2014 Op dit moment is de officiele Nederlandse uitslag van de verkiezing voor het Europees Parlement nog niet bekend. Ipsos is gekomen met een exitpoll, GeenStijl met de
Nadere informatieDe financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 7 juni 2009 voor de Vlaamse politieke partijen
De financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 7 juni 2009 voor de Vlaamse politieke partijen Karolien Weekers en Bart Maddens Centrum voor Politicologie K.U.Leuven Inleiding De politieke partijen
Nadere informatieHet Grote Duitsland College. Schafft Merkel het opnieuw?
Het Grote Duitsland College Schafft Merkel het opnieuw? Beste bezoeker van het Haagsch College Hartelijke welkom bij het Grote Duitsland College in Perscentrum Nieuwspoort. Met de verkiezingen voor de
Nadere informatieEindexamen havo maatschappijwetenschappen 2013-I
Opgave 4 Zwevende kiezers Bij deze opgave horen de teksten 6 en 7 en tabel 1. Inleiding Veel kiezers zijn niet meer trouw aan een partij. Meer dan de helft van de Nederlandse kiezers veranderde tussen
Nadere informatieRoosendaal kiest. Hoe werkt het bij de gemeenteraadsverkiezingen?
Roosendaal kiest. Hoe werkt het bij de gemeenteraadsverkiezingen? Een korte uitleg over hoe alles in zijn werk gaat tijdens de gemeenteraadsverkiezingen. Eén keer in de vier jaar vinden de gemeenteraadsverkiezingen
Nadere informatieDe financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 13 juni 2010 voor de Vlaamse politieke partijen
De financiële gevolgen van de verkiezingsuitslag van 13 juni 2010 voor de Vlaamse politieke partijen Karolien Weekers en Bart Maddens Centrum voor Politicologie K.U.Leuven In deze nota berekenen we wat
Nadere informatieKiezers en potentiële kiezers van 50PLUS
Kiezers en potentiële kiezers van 50PLUS Versie 2013-2014 Tekstrapport Peil.nl/Maurice de Hond 1 Doelstelling en opzet van het onderzoek Het Wetenschappelijk Instituut van 50PLUS heeft ons in december
Nadere informatieVerkiezingen Provinciale Staten (nog) geen referendum
PVV, D66 aan kop VVD levert flink in Verkiezingen Provinciale Staten (nog) geen referendum Aan het einde van het kalenderjaar wordt duidelijk dat, in navolging van de PvdA, de VVD electoraal gezien ook
Nadere informatieTK2017 en de grote invloed van EK2015 op de vorming van een nieuwe regering
TK2017 en de grote invloed van EK2015 op de vorming van een nieuwe regering Aan het eind van 2015 zijn we maximaal 15 maanden verwijderd van de volgende Tweede Kamerverkiezingen. De contouren van die verkiezingen
Nadere informatie21 januari 2019 Auteur: Petra Klapwijk KINDERPARDON
21 januari 2019 Auteur: Petra Klapwijk KINDERPARDON Samenvatting CDA-kiezers verdeeld over verruiming kinderpardon Kiezers van regeringspartij CDA zijn verdeeld over de versoepeling van het kinderpardon.
Nadere informatie29 november Onderzoek: Kloof tussen burger en politiek?
29 november 2016 Onderzoek: Kloof tussen burger en politiek? Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online
Nadere informatieInfographic: De uitslag
Infographic: De uitslag Korte omschrijving werkvorm Aan de hand van grafieken bespreekt u met de leerlingen verschillende aspecten van de verkiezingsuitslag. Leerdoel Kennis opdoen over peilingen en over
Nadere informatie14 ACTUALITEIT Het gebrek aan naleving van parlementaire regels ondergraaft kwaliteit politiek-staatkundig systeem door Rein Jan Hoekstra De auteur is oud-lid van de Raad van State. Het is verbazingwekkend
Nadere informatiepartijpolitieke landschap. Maar beide veranderingen zorgden niet voor meer politieke stabiliteit.
Staten en kiesstelsels Italië Italië is de afgelopen decennia gekenmerkt door een aantal belangrijke politieke ontwikkelingen. Niet alleen ging het kiesstelsel verscheidene malen op de helling, ook het
Nadere informatiePeiling Tweede Kamerverkiezingen 2017 stemgedrag en stemmotieven van Nederlanders met een migratie-achtergrond
Peiling Tweede Kamerverkiezingen 2017 stemgedrag en stemmotieven van Nederlanders met een migratie-achtergrond Rotterdam, Februari 2017 Versie: 2017-01 Het auteursrecht op dit rapport ligt bij de opdrachtgever.
Nadere informatie29 september Onderzoek: Vertrouwen PvdA-leden in Samsom
29 september 2016 Onderzoek: Vertrouwen PvdA-leden in Samsom Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online
Nadere informatie19 maart Onderzoek: Day after Provinciale Statenverkiezingen
19 maart 2015 Onderzoek: Day after Provinciale Statenverkiezingen Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van
Nadere informatie20 feb Onderzoek: 10 Jaar PVV
20 feb 2016 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen
Nadere informatie13 juni Onderzoek: PvdA-achterban positiever over formeren
13 juni 2017 Onderzoek: PvdA-achterban positiever over formeren Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 55.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een
Nadere informatieRaad van de Europese Unie
Raad van de Europese Unie Raad van de Europese Unie Jullie zijn nu de Raad van de Europese Unie. De Raad van de Europese Unie stemt voor of tegen regels die de Europese Commissie heeft bedacht. Samen met
Nadere informatieDe consequenties van een verandering in het kiesstelsel voor de zetelverdeling in Tweede Kamer
De consequenties van een verandering in het kiesstelsel voor de zetelverdeling in Tweede Kamer Henk van der Kolk H.vanderkolk@utwente.nl Leerstoel politicologie Faculteit BBT Postbus 217, 7500AE Enschede
Nadere informatie24 mei Onderzoek: Formatie: D66 wil niet met CU
24 mei 2017 Onderzoek: Formatie: D66 wil niet met CU Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.
Nadere informatieOverzicht kiesstelsels, en werking kiesstelsel Suriname, lezing Onafhankelijk Kiesbureau, 31 maart Hugo Fernandes Mendes. HFM kiesstelsels 1
Overzicht kiesstelsels, en werking kiesstelsel Suriname, lezing Onafhankelijk Kiesbureau, 31 maart 2008 Hugo Fernandes Mendes HFM kiesstelsels 1 Functies van kiesstelsels Reflectie van de wensen van de
Nadere informatieTweede Kamerverkiezingen. groep 7 en 8
Tweede Kamerverkiezingen groep 7 en 8 inhoud blz. 1. Inleiding 3 2. Democratie 4 3. Politieke partijen 5 4. De Tweede Kamer 6 5. Kiezen 7 6. De uitslag 8 7. De meerderheid 9 8. Het kabinet 10 9. De oppositie
Nadere informatie7 maart 2019 Auteur: Petra Klapwijk. Onderzoek PvdA-kiezers over koers partij
7 maart 2019 Auteur: Petra Klapwijk Onderzoek PvdA-kiezers over koers partij PvdA-kiezers: 'PvdA moet partij voor gewone man op links worden' De PvdA kan kiezers terug winnen als ze zich profileren op
Nadere informatie2016 / Maurice de Hond
De NOS heeft aangekondigd zich ten aanzien van de weergave van de peilingen vooral te beperken tot de Peilingwijzer. O.a. met als argument dat pas na het bekend worden van 3 a 4 verschillende peilingen
Nadere informatiePolitieke participatie
12 Politieke participatie In dit hoofdstuk komen de interesse en participatie van Amsterdammers in de politiek aan bod. 2014 was in dat opzicht een boeiend jaar, met drie verkiezingen en belangrijke verschuivingen
Nadere informatieWat is BeterStemmen.nl?
BeterStemmen.nl na de Tweede Kamer-verkiezingen van 217 de resultaten PVV marginaal D66 meeste waardering PvdA minder gestraft VVD regulier gewonnen met strategische stemmen BeterStemmen.nl onderzoekt
Nadere informatie