Vertrouwen herwinnen: politieke partijen aan zet

Transcriptie

1 Denken over democratie (6) Vertrouwen herwinnen: politieke partijen aan zet cees veerman 56 Politieke stabiliteit lijkt ver te zoeken. In acht jaar tijd hebben we vier kabinetten zien passeren en gegeven het versplinterde politieke landschap is de lopende formatie een uiterst ingewikkelde. De kiezer heeft altijd gelijk, zeggen we dan. Toch kan het geen kwaad om de diepere laag waarop dit gelijk berust te verkennen en de weerbarstigheden van het systeem nader te doordenken. Niemand betwist dat de representatieve democratie de basis vormt van ons staatsbestel. Intussen zijn de kloof tussen de burger en de politiek, het gebrek aan vertrouwen in politici en de kwaliteit van ons democratisch bestel een terugkerend onderwerp in het gesprek over politiek en bestuur en niet zonder reden. Alle empirische onderzoeken wijzen uit dat het politiek en institutioneel vertrouwen in Nederland de laatste jaren is gedaald. 1 Deze daling is verontrustend. Bezien we de cijfers in internationaal perspectief, dan kunnen we vaststellen dat het vertrouwen in de politiek nog steeds relatief hoog is: Nederland behoort tot de kopgroep in Europa. 2 Een tweede kanttekening betreft het feit dat we politiek vertrouwen niet moeten verwarren met vertrouwen in de overheid. Uit Over de auteur Cees Veerman is voorzitter van het bestuur van het Wetenschappelijk Instituut voor het cda. Noten zie pagina 60 onderzoek blijkt dat zo n zeventig procent van de burgers de overheid vertrouwt. Toch is er wel degelijk een beweging gaande die serieus genomen moet worden. Voor de stabiliteit en vitaliteit van onze democratie is het essentieel dat het vertrouwen in de politiek wordt hersteld. drie factoren De vraag is wat het vertrouwen ondermijnt. Een drietal factoren speelt hierin een belangrijke rol: de verwachtingen van burgers, het vervagen van beginselen en uitgangspunten in de politiek en de hijgerige media. Vertrouwen is nauw verbonden met de verwachtingen van mensen. Nederlanders hebben het nog nooit zo goed gehad. Dat is mooi, maar het houdt ook in dat ze veel te verliezen hebben. De verwachtingen ten aanzien van bestaanszekerheid, welvaart en een veilig leefklimaat zijn hooggespannen. De politiek moet deze zeker heden bieden, zo meent de burger, het liefst zonder hem al te zeer lastig te vallen met verplichtingen en inperking van vrijheden. Hoge eisen stelt hij, rekenend op klip en klare oplossingen. Daarmee wordt de overheid overvraagd. De overheid kan slechts de randvoorwaarden creëren die het samenleven reguleren. Al die hoge verwachtingen komen overigens niet uit de lucht vallen. Politici zijn daar zelf medeverantwoordelijk voor. In verkiezingsde-

2 batten buitelen zij over elkaar heen om te benadrukken dat het roer nu écht om moet of om te verkondigen dat zij er hoogstpersoonlijk voor zullen zorgen dat verworven zekerheden behouden blijven. Of zo n koers in het belang van ons allen zou zijn, is een vraag die zelden wordt gesteld. Nieuw is deze opstelling van politici Mensen vragen of het allemaal niet wat sneller kan, waarom de politiek niet doet wat ze belooft overigens niet. Ook in het verleden heeft men te vaak en te snel verantwoordelijkheden en taken naar de overheid toegetrokken, die vervolgens niet konden worden waargemaakt. Door initiatieven bij de samenleving weg te halen en te institutionaliseren heeft de politiek, onbedoeld, consumentisme gekweekt en aangewakkerd. Aldus is ons politiek systeem ontzield en op drift geraakt. Mensen tonen zich snel teleurgesteld. Zij vragen of het allemaal niet wat sneller kan, waarom de overheid niet doet wat de burger van haar verlangt en waarom de politiek niet doet wat ze heeft beloofd. 3 Vertrouwensbreuken ontstaan als gevolg van te hoog gespannen verwachtingen die niet worden waargemaakt. Een tweede factor is de toenemende vervaging van beginselen en ideologische uitgangspunten bij politieke partijen. De samenhang tussen diverse standpunten van een politieke partij is soms ver te zoeken. We maken zelfs mee dat een partij enkel een paar standpunten verkondigt, zonder dat daaraan een brede visie op de samenleving ten grondslag ligt. Dan kan het gebeuren dat iemand stemt voor belastingverlaging en tegelijkertijd van mening is dat er meer geld moet worden uitgetrokken voor allerlei beleidsterreinen, terwijl daar geen andere bezuiniging tegenover staat. Daar waar politiek niet meer bedreven wordt op grond van uitgangspunten, verzandt zij in een optelsom van standpunten. Aldus wordt in de hand gewerkt dat kiezers zich in het stemhokje puur door eigenbelang laten leiden. Het gevaar bestaat dat gevestigde partijen, uit angst om de strijd te verliezen van partijen met een populistische toon, zelf in populistische richting opschuiven. De waarden en idealen verdwijnen dan al snel naar de achtergrond. Het verlies van ideologische grondslagen als bindmiddel binnen partijen en als inspiratiebron voor alledaagse politieke vraagstukken ondermijnt op termijn de partijendemocratie. Als de band tussen burgers en politiek een vluchtig en calculerend karakter krijgt, wordt het voor partijen bijna onmogelijk om hun kiezers nog adequaat te representeren. Op korte termijn kan deze opstelling partijen electorale winst opleveren, maar om een solide overheidsbeleid te voeren is meer nodig. Zonder visie, uitgangspunten en beginselen ontbreekt elke samenhang en richting. De derde factor die bijdraagt aan het afnemen van het vertrouwen in de politiek is de hijgerigheid van de media. Hun grote invloed brengt politici ertoe om in de strijd om de kiezersgunst meer in te spelen op het gevoel dan op het verstand. Ook de recente verkiezingsstrijd leek te gaan om wie de massa het best wist te beïnvloeden via de media en wie daarbij het beste beeld van zichzelf wist neer te zetten. Eén geslaagde grap of pakkende oneliner van een aansprekende kandidaat kan een partij al doen stijgen in de peilingen. Successen hangen nauwelijks nog samen met de inhoud van verkiezingsprogramma s en rationele analyses van complexe maatschappelijke vraagstukken; alles draait om slogans, metaforen en een aansprekende presentatie. De media leggen het accent op personen lijsttrekkers in het bijzonder en op conflicten, in plaats van op de standpunten van partijen. In deze mediacratie kan het zo zijn dat vandaag de ene partij de winnaar is, terwijl een andere partij bovenaan zou eindigen als er morgen weer verkiezingen waren. Daar waar het publieke debat sterk wordt bepaald door de mogelijkheden en onmoge- 57

3 58 lijkheden die media bieden, zitten politici en journalisten klem in een prisoner s dilemma: omdat iedereen eraan meedoet, kan niemand zich eraan onttrekken. 4 Burgers wantrouwen politici, maar stellen tegelijkertijd hoge eisen aan de uitkomsten van beleid. De media zijn afhankelijk van de kijkcijfers. Politici moeten continu scoren. Het gevolg is een ernstige vervlakking van de politiek. Waar het hoort te gaan om een afweging van belangen en om goed bestuur, wordt alles versimpeld tot een vorm van entertainment. geen structuurhervorming, maar cultuurverandering Al jaren proberen we uit de hierboven beschreven houdgreep te komen. Sommigen wijten het heersende gebrek aan vertrouwen in de politiek aan een te grote afstand tussen burgers en politici. Doordat in onze representatieve democratie kiezers slechts eens in de zoveel jaar een stem hebben, krijgen politici de kans om na een intensieve competitie in oneliners hun hobby s en fixaties te laten prevaleren, zo betogen deze critici. Het representatieve stelsel zou daarom moeten worden uitgebreid met enkele direct-democratische elementen, zoals het referendum of volksinitiatief. Aldus zou zowel het maatschappelijk draagvlak voor beleid als het agenderend vermogen van de politiek worden versterkt. In de periode van 1980 tot halverwege de jaren negentig zijn er veel initiatieven tot democratische vernieuwing genomen. Dalende opkomstcijfers bij raadsverkiezingen gaven de aanzet tot allerlei experimenten om burgers nadrukkelijker bij de lokale politiek te betrekken. In de jaren negentig nam het aantal lokale referenda flink toe. Het idee was dat het vergroten van de rechtstreekse invloed van burgers op het beleid actief en betrokken burgerschap zou stimuleren en het publieke debat naar een hoger plan zou tillen. Zo kon de kloof tussen burger en politiek worden gedicht. Dat het cda geen voorstander is van het referendum is bekend. Hier is een aantal goede argumenten voor aan te dragen. Om te beginnen leiden referenda tot een versimpeling van maatschappelijke vraagstukken. De keuze die burgers wordt voorgelegd kan onmogelijk recht doen aan de complexiteit van politieke kwesties en de samenhang met andere vraagstukken. Het openbaar bestuur is beduidend meer dan een optelsom van afzonderlijke vraagstukken. Voorstanders van referenda gaan ook voorbij aan de vraag of burgers er wel op zitten te wachten om dagelijks actief bij de besluitvorming betrokken te worden. Een laatste, zeer fundamenteel bezwaar hangt samen met het voor goede democratische besluitvorming wezenlijke vereiste dat politieke gezagsdragers in het openbaar debatteren en verantwoording afleggen over hun beslissingen. Referenda leiden tot leemtes in deze verantwoording. 5 Wanneer politieke keuzes worden gedicteerd door de uitslag van referenda, spelen argumenten geen rol meer in de verdediging van beleid. Keuzes kunnen dan niet meer worden verantwoord in het licht van een politieke visie op het algemeen belang. Daar waar politiek niet meer wordt bedreven op grond van uitgangspunten, verzandt zij in een optelsom van standpunten Anderen denken een oplossing te vinden in een Nationaal Democratie Akkoord. Dit idee vinden we terug in het jongste verkiezingsprogramma van de PvdA. De weg naar een slagvaardige en herkenbare overheid wordt door de sociaal-democraten onder meer gevonden in vermindering van het aantal bestuurslagen en vergroting van de betrokkenheid van burgers. Via een Nationaal Democratie Akkoord moet een doorbraak worden gerealiseerd in de patstelling die nu al jarenlang tussen politieke partijen heerst. Met zoveel mogelijk partijen, zonder taboes vooraf, wil de PvdA komen tot

4 modernisering van de representatieve democratie. Op een verantwoorde manier moeten vormen van directe invloed voor de burger worden ingevoerd, opdat het vertrouwen in de politiek wordt hersteld. Gezien de oorzaken van het probleem, betwijfel ik of een Nationaal Democratie Akkoord de oplossing is. Naar mijn mening dient het gesprek niet slechts te gaan over hervormingen van de instituties en de staatkundige structuur, maar vooral ook over de politieke cultuur. Tot nu toe heeft geen enkele bestuurlijke innovatie de kloof gedicht ook uitbreiding van het aantal referenda, introductie van gekozen bestuurders of veranderingen in het kiesstelsel zullen dat niet kunnen bewerkstelligen. Vanuit de christen-democratie zien we de oplossing niet zozeer in structuurverandering, als wel in veranderingen in de cultuur van de politieke instituties en het gedrag van hun vertegenwoordigers. Alleen op die manier kan de representatieve democratie werkelijk worden versterkt. Politieke partijen zijn dus nadrukkelijk zelf aan zet. vertrouwen herwinnen Juist voor een levende democratie is vóór alles het representatieve karakter van de democratie van belang. De christen-democratie staat voor een representatieve democratie met ruimte voor pluriformiteit. In deze democratie behoren de volksvertegenwoordigers een heldere visie op ontwikkelingen in de samenleving te hebben, op een verantwoorde manier hun politieke keuzes te maken en daarbij het algemeen belang centraal te stellen. Daar waar alle verschillende visies vertegenwoordigd zijn, namelijk in het nationale parlement, dient het zwaartepunt van de macht te liggen. Een zekere afstand tussen politiek en burger draagt bij aan goed bestuur. Toen minister Donner eerder sprak over de wenselijkheid van een dergelijke kloof in een vertegenwoordigende democratie stuitte hij op veel kritiek, maar hij heeft wel gelijk. 6 In een representatieve democratie luisteren bestuurders en volksvertegenwoordigers naar de problemen en wensen van de bevolking, waarna zij op zoek gaan naar oplossingen die zo veel mogelijk mensen en de samenleving als geheel dienen. 7 We moeten terug naar een politiek van grote lijnen, van checks and balances. Een politiek op gezonde afstand van de burger. Natuurlijk moeten politici niet met de rug naar de samenleving gaan staan. De kunst zit in het luisteren, daarna zelfstandig een goede analyse maken en vervolgens via het democratisch debat op zoek gaan naar optimale oplossingen. We moeten terug naar een politiek van grote lijnen, op gezonde afstand van de burger Vertrouwen is de basis voor een goed functionerende democratische rechtsstaat. De uitdaging van deze tijd is dat wij samen aan de slag moeten gaan om te werken aan veranderingen in gedrag en cultuur bij alle betrokken partijen. De relatie tussen burgers, maatschappelijke organisaties, politici en bestuurders moet worden verbeterd, het vertrouwen in democratische instituties herwonnen. Alleen dan kan onze democratie zich staande houden. Hoe deze cultuurverandering te realiseren? Hoe onszelf te verlossen uit de houdgreep waarin wij allen burgers, media, politiek verkeren? Oplossingen hiervoor zijn niet simpelweg te geven, maar een aantal gedachten wil ik graag met u delen. De paradox van de vertrouwenscrisis vindt, zoals gezegd, zijn oorsprong in te hooggespannen, zelfs utopische verwachtingen. We zijn te veel gaan vertrouwen op systemen, op de markt en in de overheid: langs die wegen zouden alle problemen moeten worden opgelost. Tegelijkertijd willen we zo weinig mogelijk door regelgeving worden bekneld. Wat is hier de uitweg? Vormgeven aan verantwoordelijkheid 59

5 en betrokkenheid moet de plaats innemen van het uitbesteden van oplossingen aan ofwel de markt, ofwel de overheid. Het gaat om mensen, hun rol in en verbondenheid met de samenleving. Het is nodig om de verhouding tussen overheid, markt en burger opnieuw te bezien. Het debat over hoe maatschappelijke vraagstukken moeten worden aangepakt, dient opnieuw te worden gevoerd. Een belangrijke notie daarbij is dat het maatschappelijk middenveld te dicht tegen de overheid aan is komen te liggen. Het middenveld moet zich weer gaan richten op zijn eigen achterban, terug naar wat mensen bindt en naar een beweging waarin mensen elkaar ontmoeten. Juist daar liggen kansen voor het ontstaan van vertrouwen in onszelf, maar ook in de ander dat zal kunnen doorwerken naar de rest van de samenleving. 8 Ook voor de media ligt er een verantwoordelijkheid. Vanwege hun grote invloed op de wijze waarop naar maatschappelijke problemen wordt gekeken, vormen zij een belangrijke sleutel tot het herstel van vertrouwen in de politiek. Voor hen is een kritische rol weggelegd: die van waakhond. De media dienen informatie te verschaffen, de burger goed voor te lichten, beleid inzichtelijk te maken voor grote groepen mensen. Dit alles moet gebeuren op basis van degelijke analyses. Tot slot ligt er een belangrijke verantwoordelijkheid voor politici. Goede, integere volksvertegenwoordigers en bestuurders zijn onmisbaar voor het herstel van het vertrouwen van burgers in de politiek. Het politieke ambt moet in ere worden hersteld. Politieke debatten moeten waardig worden gevoerd, op de plek die daarvoor in het leven is geroepen. Politici horen weerstand te bieden aan de verleidingen van snelle successen, zich niet te laten leiden door de waan van de dag. Zij moeten verantwoordelijkheid nemen voor de lange termijn en leiderschap tonen. Vertrouwen is altijd iets geweest dat verdiend moest worden in deze tijd is dat niet anders. Het herwinnen van vertrouwen is dan ook in de eerste plaats een opdracht voor politici zelf. De auteur bedankt Marijke Morsink-Dannenberg, wetenschappelijk medewerker van het Wetenschappelijk Instituut van het cda, voor haar assistentie bij het opstellen van dit artikel. 60 Noten 1 Wetenschappelijk Instituut voor het cda, De bloedsomloop van de samenleving. Een christendemocratische visie op het belang van vertrouwen, 2009, p Bron cijfers: scp Zie ook: wi cda, De bloedsomloop van de samenleving, hoofdstuk 2. 4 Zie o.a. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, Ontsnappen aan medialogica. Tbs in de maatschappelijke beeldvorming, Wetenschappelijk Instituut voor het cda, Spiegel van de Staat, Zie de Thorbeckelezing van mr. P.H. Donner, Politieke vernieuwingen helpen ons niet vooruit, Zie ook de lezing van J. Schinkelshoek, Over de brug. Bespiegeling over de vertrouwenscrisis, Wetenschappelijk Instituut voor het cda, De bloedsomloop van de samenleving, p