Nieuws. Innovatieve topsectoren

Transcriptie

1 Nieuwsbrief september 2011 In het coalitieakkoord van Provincie Overijssel, met de titel De kracht van Overijssel - Inspireren, innoveren en investeren', hebben de coalitiepartijen hun ambities bekend gemaakt voor de komende vier. Eén van de ambities is het stimuleren hoogwaardige technologische ontwikkelingen. Door het Kabinet is bijvoorbeeld de nanotechnologie in Twente erkend als onderdeel van de topsector hightech systems en materials. Het verder ontwikkelen van deze of andere topsectoren wordt gezien als een grote kans voor Overijssel. Bedrijven worden dan ook gestimuleerd om zich daarbij aan te sluiten. De ambitie van dit beleid is om nieuwe arbeidsplaatsen te creëren in de maakindustrie. Eén van de uitdagingen van het nieuwe beleid wordt het vinden van voldoende gekwalificeerd personeel om deze nieuwe arbeidsplaatsen te vervullen. In deze nieuwsbrief wordt daarom ingegaan op het aanbod van arbeidskrachten op de arbeidsmarkt in Overijssel. Zo wordt stilgestaan bij de ontwikkeling van de (potentiële) beroepsbevolking en arbeidsparticipatie. Naast kwantiteit speelt ook de kwaliteit van arbeidskrachten een rol. Arbeidskrachten moeten immers over de juiste ervarin g en/of opleiding beschikken om interessant te zijn voor werkgevers. D aarom gaat het laatste deel van de nieuwsbrief in op de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Nieuws Nieuwe bevolkings-, werkloosheids- en werkgelegenheidscijfers De gerealiseerde CBS-bevolkingscijfers van 1 januari 2011 zijn inmiddels bekend. De prognoses voor Overijssel zijn geactualiseerd op basis van deze nieuwe CBS gegevens, evenals de nieuwste inzichten van het CPB en het UWV. Binding arbeidsmarkt In vorige edities van de nieuwsbrief zijn telkens de onderwerpen vraag, aanbod en discrepanties behandeld. In deze editie wordt iets dieper ingegaan op de potentiële beroepsbevolking en wordt gekeken naar de opbouw van deze groep. Dit wordt gedaan aan de hand van een nieuwe variabele, namelijk binding arbeidsmarkt. Bijeenkomst Op 21 september vindt er een ronde tafel gesprek plaats over de rol van Provincie Overijssel in arbeidsmarktbeleid. Innovatieve topsectoren Beleid topsectoren Het Rijk heeft begin 2011 negen innovatieve topsectoren aangewezen, die allemaal een sterke internationale positie moeten krijgen door knelpunten en kansen te definiëren en kennisinstellingen te laten samenwerken met het bedrijfsleven. Twee van deze topsectoren zijn te vinden in Overijssel: hightech systems/ nanotechnologie in Twente en chemie geconcentreerd rond Zwolle en Almelo. In kennispark Twente wordt een samenwerking van de Universiteit Twente en het bedrijfsleven ingezet voor het ontwikkelen van nieuwe bedrijvigheid op de campus van de Universiteit Twente en het aangrenzende Business & Science Park voor de sector hightech systems/ nanotechnologie. In het rapport Innovatiedriehoek: regionale versnellingsmotor voor de Nederlandse economie in 2020, uitgegeven door de Provincie Overijssel, wordt verondersteld dat een toename van tot hoogwaardige arbeidsplaatsen binnen 10 voor de Twentse economie realistisch is. De chemiesector bestaat uit een aantal grote spelers in Overijssel, zoals DSM, Wavin en Ten Cate. In waren er in de industrie in Overijssel bijna arbeidsplaatsen. Meer dan de helft van die arbeidsplaatsen bevinden zich in Regio Twente. De werkgelegenheid in de industrie is tussen 2008 en afgenomen met ruim arbeidsplaatsen (11%). De prognose is dat de werkgelegenheid in de industrie tot 2015 nog verder zal afnemen. Meer specifiek, geeft de ontwikkeling van de topsector chemie hetzelfde beeld. Ook hier is het aantal arbeidsplaatsen gedaald, namelijk van in 2008 naar in (een daling van 8,4%), en is er tot 2015 nog een daling voorzien. Over de ontwikkelingen in de specifieke topsector hightech systems/ nanotechnologie is op basis van de APO prognoses op dit moment niets te zeggen, daarvoor is verder onderzoek vereist.

2 Alle gepresenteerde werkgelegenheidsontwikkelingen betreffen een beleidsneutraal scenario, waarin beleid gericht op de topsectoren en de daarmee gepaard gaande werkgelegenheidsgroei, nog niet is meegenomen. Naast bovenstaande ontwikkelingen heeft Overijssel de komende jaren ook te maken met vervangingsvraag. Vervangingsvraag ontstaat doordat arbeidsplaatsen van werkenden die met pensioen gaan, arbeidsongeschikt worden of zich (tijdelijk) terugtrekken van de arbeidsmarkt, opnieuw moeten worden opgevuld. De totale vervangingsvraag tussen en 2014 is in Overijssel alleen al in middelbaar technische beroepen arbeidsplaatsen. Vervolgens zorgt het creëren van tot nieuwe arbeidsplaatsen alleen al in de sector hightech systems/nanotechnologie voor een toename in de uitbreidingsvraag (groei van de werkgelegenheid). Dat betekent dat naast het vervangen van bestaand personeel er eveneens extra personeel nodig is om de groei in de werkgelegenheid te realiseren. Dit maakt dat het voor beide topsectoren een uitdaging wordt om voldoende gekwalificeerd personeel te vinden. Hierbij zal het veelal om hoger gekwalificeerd personeel (MBO+ en HBO niveau) gaan. Door het innovatieve karakter van de sectoren zullen werkgevers zeer waarschijnlijk een steeds hoger opleidingsniveau van hun werknemers vragen. En daarnaast geldt dat veel laaggeschoold technisch werk steeds vaker wordt uitbesteed aan het buitenland, waar dit werk goedkoper kan worden uitgevoerd. Aangezien de uitdaging ligt in het vinden van voldoende gekwalificeerd personeel, wordt er in het vervolg van de nieuwsbrief ingezoomd op de aanbodkant van de Overijsselse arbeidsmarkt. Eerst wordt er gekeken hoe het totale aanbod aan arbeidskrachten zich tot 2015 ontwikkelt aan de hand van de ontwikkeling van de (potentiële) beroepsbevolking. Vervolgens wordt gekeken of de beschikbare arbeidskrachten over de juiste opleiding en opleidingsniveau beschikken zoals wordt gevraagd door Overijsselse werkgevers. Aanbod van arbeidskrachten in Overijssel Samenstelling potentiële beroepsbevolking Het aanbod van arbeidskrachten wordt bepaald door de potentiële beroepsbevolking, dat zijn alle mensen tussen 15 en 64. De potentiële beroepsbevolking kan worden onderverdeeld in groepen met een diverse afstand tot of binding met de arbeidsmarkt. In figuur 1 wordt de potentiële beroepsbevolking van Overijssel uitgesplitst deze verschillende groepen. Figuur 1 Binding arbeidsmarkt in Overijssel, Potentiële beroepsbevolking personen Beroepsbevolking (heeft/zoekt werk >= 12u pw) personen Werkzame beroepsbevolking (heeft werk >= 12u pw) personen Werkloze beroepsbevolking (zoekt werk >= 12u pw) personen Niet-beroepsbevolking personen Wil >= 12u pw werken personen Wil/kan niet >= 12u pw werken personen Bron: EBB, bewerking Etil Reden: Opleiding/studie (39%) Ziekte/AO (22%) VUT (16%) Zorgtaken (13%) Anders (11%)

3 In potentie zijn er personen beschikbaar voor de Overijsselse arbeidsmarkt. Daarvan hebben personen een baan van minimaal 12 uur per week, dit is de werkzame beroepsbevolking. Bijna mensen vormen de arbeidsreserve op de arbeidsmarkt in Overijssel. Dit zijn mensen die aangeven meer dan 12 uur per week te willen werken. De arbeidsreserve bestaat uit twee groepen. Allereerst zijn dat personen die actief op zoek zijn naar een baan en op korte termijn beschikbaar zijn, dat is de werkloze beroepsbevolking, In Overijssel bestaat deze uit bijna personen. De andere groep maakt onderdeel uit van de niet-beroepsbevolking en bestaat uit mensen die aangeven 12 uur of meer per week te willen werken. In Overijssel zijn dit personen. Het deel van de potentiële beroepsbevolking dat overblijft, bestaat uit de mensen die niet willen of kunnen werken. Deze groep bestaat voor het grootste deel uit mensen die een opleiding of studie volgen. Verder zijn er veel personen die door ziekte niet kunnen werken. Een kleiner deel bestaat uit mensen die met de VUT zijn, zorgtaken hebben of om een andere reden niet kunnen of willen werken Toekomstige potentiële beroepsbevolking Vooralsnog is er in Overijssel nog geen sprake een dalende potentiële beroepsbevolking. In 2015, zal naar verwachting de omvang van de potentiële beroepsbevolking ongeveer gelijk zijn aan de huidige omvang ( personen). Voor het Regio Twente wordt wel al een kleine daling in de potentiële beroepsbevolking geprognosticeerd van 1% (een daling van personen) tot Wanneer wordt ingegaan op de ontwikkeling van de potentiële beroepsbevolking naar leeftijd tussen 2011 en 2015, dan wordt duidelijk dat er een sterke daling zal plaatsvinden in de groep jarigen, in zowel Overijssel als Nederland (figuur 2). Figuur 2 Ontwikkeling potentiële beroepsbevolking naar 10- s leeftijdsgroepen, Overijssel en Nederland, ,0% 0,0% -5,0% -10,0% Deze groep omvat personen die zijn geboren in de periode na de babyboom. In deze periode werden aanzienlijk minder kinderen geboren, waardoor in de komende vijf het aantal jarigen fors zal gaan afnemen. Ook is te zien dat het aantal 45-plussers nog toeneemt in zowel Nederland als Overijssel. In Overijssel groeit deze groep echter harder dan het landelijk gemiddelde. Deze groep omvat dan ook de generatie babyboomers. Vergrijzing leidt uiteindelijk tot een afname van het aantal jarigen en een toename van het aantal jarigen. Verder kan worden gezegd dat het aantal 15- tot en met 34-jarigen in Overijssel nauwelijks toeneemt (ontgroening). Toch is de toename in de groep jarigen in Overijssel groter dan in Nederland. Relatie arbeidsparticipatie en (potentiële) beroepsbevolking De arbeidsparticipatie geeft aan welk deel van de potentiële beroepsbevolking tot de beroepsbevolking behoort. De totale arbeidsparticipatie in Overijssel steeg in 2009 nog licht, maar nam af in (figuur 3, blauwe lijn). In 2011 was weer sprake van een toenemende arbeidsparticipatie, een stijging die naar verwachting door zal zetten tot In 2015 zal de arbeidsparticipatie in Overijssel 73,1% zijn. Figuur 3 Ontwikkeling potentiële beroepsbevolking en arbeidsparticipatie (index-cijfers), Overijssel, Arbeidsparticipatie (index) Potentiële Beroepsbevolking (index) Als de arbeidsparticipatie per leeftijdsgroep wordt bekeken, dan wordt duidelijk dat deze vooral onder jongeren afnam tijdens de crisis. Tussen 2008 en is dan ook een daling van 3,9% waarneembaar in de groep jarigen (tabel 1). -15,0% Overijssel Nederland 55-64

4 Tabel 1 Arbeidsparticipatie naar leeftijdsgroep, Overijssel, Leeftijdsgroep 2008 Arbeidsparticipatie Raming ,7 41,8 42, ,4 87,5 87, ,5 84,4 84, ,2 81,3 81, ,4 51,2 51,5 Dit komt voornamelijk doordat jongeren tijdens en vlak na de crisis doorstuderen en niet direct de arbeidsmarkt opgaan, omdat ze weinig kans op slagen verwachten. Bij oudere groepen werknemers is geen sprake van een afname in de arbeidsparticipatie, maar juist van een toename. Dit kan verklaard worden door het feit dat ouderen meer bereid zijn te werken in financieel onzekere tijden om zo verzekerd te zijn van inkomen. Ook het cohort-effect speelt hierin een belangrijke rol. Dat wil zeggen dat de huidige groep jarigen bereid is om langer door te werken dan dezelfde leeftijdsgroep uit voorgaande generaties. Voor de periode wordt weer een stijging van de arbeidsparticipatie onder jongeren verwacht, waardoor het niveau van 2008 in 2015 weer geëvenaard zal worden. Voor de andere leeftijdsgroepen zal de arbeidsparticipatie eveneens blijven stijgen. Prognose beroepsbevolking Figuur 3 toonde dat de omvang van de potentiële beroepsbevolking naar verwachting redelijk stabiel blijft in de komende periode. Als gevolg van de stijgende arbeidsparticipatie zal de beroepsbevolking daarom blijven toenemen. Voor de drie RPA-gebieden wordt een vergelijkbare ontwikkeling verwacht. Tabel 2 toont dat de beroepsbevolking van Overijssel tussen en 2015 met personen zal stijgen, wat neerkomt op een stijging van 4,1%. Deze toename is gelijk aan het landelijk gemiddelde. Tabel 2 Huidige en toekomstige beroepsbevolking voor Nederland, Overijssel en RPA-gebieden, Beroepsbevolking Regio Verwachte ontwikkeling (abs) Verwachte ontwikkeling (%) Nederland ,1% Overijssel ,1% RPA IJssel-Vecht ,7% RPA Twente ,4% RPA Stedendriehoek ,6% De stijging van de beroepsbevolking is het grootst in IJssel-Vecht (4,7%), gevolgd door Stedendriehoek (3,6%) en Twente (3,4%). In Twente is de toename het kleinst doordat in deze regio de potentiële beroepsbevolking licht daalt. Bovenstaande paragrafen tonen dat het aanbod aan arbeidskrachten in Overijssel in elk geval tot 2015 zal blijven toenemen. Daarnaast beschikt Overijssel nog over een arbeidsreserve van mensen die aangeven wel te willen werken. Een groeiend aanbod voorkomt echter niet per definitie tekorten op de arbeidsmarkt. Arbeidskrachten moeten immers over de juiste ervaring of opleidingsachtergrond beschikken om aantrekkelijk te kunnen zijn voor werkgevers. In het vervolg van de nieuwsbrief gaan we daarom in op de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt In de vorige editie van de nieuwsbrief (PROBspecial, juni 2011) werd ingegaan op de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Hierin kwamen mogelijke knelpunten voor werkgevers die op zoek zijn naar personeel uitgebreid aan bod. De knelpunten voor werkgevers zijn inzichtelijk gemaakt door middel van de indicator Personeelskrapte (IPK). De IPK geeft aan in welke mate het voor werkgevers mogelijk is om de gewenste personeelssamenstelling naar opleidingsachtergrond binnen beroepen te realiseren. Het relatieve perspectief voor werkgevers kan variëren van geen personeelskrapte tot zeer grote personeelskrapte. Als een van de belangrijkste conclusies kwam naar voren dat, kijkend naar specifieke beroepen, de arbeidsmarkt in Overijssel tot en met 2014 voornamelijk krap wordt voor technische beroepen. Dat wil zeggen, zowel in Overijssel als de drie RPA-gebieden is op middellange termijn grote krapte te verwachten voor werkgevers in middelbare technische beroepen. Daarnaast worden in Nederland ook voor hogere technische beroepen grote personeelskraptes verwacht tot en met 2014 (vanwege de grotere mobiliteit van hoger opgeleide mensen worden voor hogere en wetenschappelijke beroepen enkel uitspraken gedaan op landelijk niveau). Hieruit blijkt dat het voor werkgevers moeilijk zal worden om voor de technische beroepsgroepen de gewenste personeelssamenstelling te realiseren. Deze voorziene ontwikkelingen vallen samen met de algehele arbeidsmarkt in Overijssel, die op middellange termijn krapper wordt. Naar verwachting

5 ontstaat er tot 2014 een tekort van ongeveer arbeidskrachten. Deze prognose is beleidsneutraal, er is dus geen rekening gehouden met een uitbreidingsvraag van tot in de sector hightech systems/nanotechnologie. Tegenover deze ontwikkelingen staat dat in economisch-administratieve opleidingen juist grote aantallen deelnemers te vinden zijn, die niet allemaal een baan in het verlengde van hun opleiding zullen vinden. Daarnaast zijn de knelpunten voor lagere technische beroepen enigszins beperkt in zowel Overijssel als onderliggende RPA-gebieden. Dit wordt veroorzaakt door een dalende vraag naar schoolverlaters op MBO-niveau 1 en 2. De aansluiting tussen de werkgelegenheid bij de twee topsectoren die in Overijssel gevestigd zijn en het onderwijs in de technische richtingen zal dus zeker punt van aandacht moeten zijn in Overijssel. In de cijfers van PROB en APO wordt telkens uitgegaan van beleidsneutrale scenario s. Als er door het nieuwe plan daadwerkelijk tot extra hoogwaardige arbeidsplaatsen bij komen alleen al in de hightech sector, dan zal het dus nog moeilijker zijn om voldoende technisch geschoold personeel te vinden. Zo zal er onder andere geconcurreerd moeten worden met andere regio s (in zowel binnen- als buitenland) om zo technisch geschoold personeel in de regio te behouden of deze uit andere regio s aan te trekken. Daarnaast verdient het omscholen van werklozen of mensen in overschotsectoren en deze inzetbaar te maken in een van de twee topsectoren aandacht. Hiervoor is een hoge mate van samenwerking vereist tussen bedrijven, opleidingen en overheid. Om in de toekomst over voldoende technisch personeel te beschikken dat nodig is om alle ambities waar te maken zullen bedrijven, opleidingen en overheid moeten samenwerken. Samen kan er worden nagedacht over manieren om meer mensen technisch opleiden of het omscholen van bestaand personeel makkelijker te maken. Andere mogelijkheden zijn beter gebruikmaken van de Overijsselse arbeidsreserve of het aantrekken van mensen buiten de regio. Colofon Deze nieuwsbrief is opgesteld door Etil in opdracht van de Provincie Overijssel in het kader van het project Arbeidsmarkt Prognoses Overijssel (APO). De volgende nieuwsbrief verschijnt in december De nieuwsbrieven en overige APO-informatie is te vinden via de databank Conclusie Het nieuwe beleid voor het stimuleren van twee innovatieve topsectoren in Overijssel zorgt voor veel nieuwe arbeidsplaatsen. Hiervoor worden vooral middelbaar en hoger opgeleide technische mensen gezocht. De komende jaren zijn er al grote knelpunten voorzien voor werkgevers in de technische beroepsgroepen. Dit komt doordat Provincie Overijssel te maken krijgt met een groter wordende vervangingsvraag als gevolg van ouderen die de arbeidsmarkt verlaten en met pensioen gaan. Aan de positieve kant neemt het totale aanbod aan arbeidskrachten in Overijssel in elk geval nog toe tot Overijssel beschikt ook nog over een arbeidsreserve van mensen die aangeven wel te willen werken. Het is echter de vraag of deze arbeidskrachten over de juiste ervaring of opleidingsachtergrond beschikken om aantrekkelijk te kunnen zijn voor werkgevers.