Adviesrapport. Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen?

Transcriptie

1 Adviesrapport Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen?

2 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Adviesrapport Werkgroep Europese pensioenen 1

3 Document informatie Titel : Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Auteur : Werkgroep Europese Pensioenen Datum : 30 oktober 2007 Status : Finaal

4 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Inhoudsopgave Voorwoord... 4 Samenvatting & advies Inleiding Noodzaak van Europese of internationale ambitie Defensief en offensief De werkgroep en de opdracht Pensioenen: markt in beweging Economische trends wereldwijd Pensioenen in Europees perspectief De concurrentie zit niet stil Een integrale vergelijking De omvang van de pensioenverplichtingen Aanvullende zekerheidsmechanismen Genuanceerde oordeelsvorming Een fiscaaljuridische vergelijking Overige verschillen pensioenstelsels en pensioenbeleid binnen de EU Luxemburg: speaks for itself reputatie Ierland: The centre for crossborder retirement-planning business België: Prime Location for Pan-European Pension Funds Kwaliteit van toezicht in Nederland Nederland PensioenKampioen: Advies top Asset pooling Het besloten fonds voor gemene rekening De CV als mogelijk alternatief asset-poolingvehikel naast het FGR Marketing en promotie Don t just be good, talk about it! Promotie asset pooling Centrale regie en centraal aanspreekpunt Centrale regie Centraal aanspreekpunt De Algemene Pensioeninstelling Overige suggesties De defined-contribution pensioenregeling ALM-studie en fiduciair management Fiscale belemmeringen De propositie: voorstel en conclusies Bijlage 1 : Fiscale belemmeringen Bijlage 2 : Lijst geïnterviewden Bijlage 3 : Fiscaal-juridische vergelijkingstabel Bijlage 4 : Standaardmodel FGR... 42

5 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Voorwoord Eind 2006 ontstond bij enkele nauw betrokken spelers in de pensioenmarkt, verenigd in de Vereniging voor Effectenrecht, het voornemen om vanuit de conclusies van het rapport Nederland pensioenland een extra slag te maken. Dit vooral met het oog op een verbetering van de internationale concurrentiepositie van Nederland in de pensioensector. Een compacte werkgroep is daarop aan de slag gegaan om op korte termijn met een rapportage te komen. Het resultaat ligt voor u. U zult zien dat het adviesrapport gedeeltelijk bestaat uit adviezen aan markt en overheid en gedeeltelijk uit meer concrete handvatten die de internationale positie van Nederland op dit terrein zouden kunnen versterken. Tijdens het relatief korte bestaan van de werkgroep is eens te meer gebleken dat de pensioenmarkt sterk in beweging is en dat marktpartijen en overheden in verschillende landen elkaar steeds meer beconcurreren. Wie heeft niet gezien hoe België, nota bene onder aanvoering van zijn ministerpresident, zich op de Europese pensioenmarkt positioneert? Aandacht voor het belang en de urgentie om de positie van Nederland te versterken heeft zich mede daardoor uitgebreid van deze beperkte groep nauw betrokkenen naar een grotere groep mensen uit verschillende hoeken van de samenleving. Ook Tweede Kamerleden en de voorzitter van FNV vragen aandacht voor en wijzen op de mogelijkheden voor de Nederlandse pensioensector. Deze brede aandacht voor de uitdaging waar Nederland voor staat is in beginsel positief voor de pensioenmarkt. Wel is ons tijdens de diverse gevoerde gesprekken gebleken dat op een aantal punten krachtenbundeling nodig is om de goede uitgangspositie van Nederland ook echt te benutten en te versterken. Daarbij zullen alle betrokken partijen ook daadwerkelijk de marktkansen moeten signaleren en moeten oppakken. Dit rapport is mede tot stand gekomen door de medewerking van een aantal personen uit de pensioensector. Zij bleken bereid om met de werkgroep van gedachten te wisselen over het thema Nederland Pensioenland. Langs deze weg willen wij de betreffende personen en de betrokken instellingen hartelijk danken voor hun medewerking en bijdragen. In Bijlage 2 vindt u een overzicht van de geïnterviewden. Wij hopen dat de adviezen en handvatten in deze rapportage voeding kunnen zijn voor het publieke debat en mede richting kunnen geven wat ons staat te doen om van Nederland een sterke en concurrerende speler te maken in de wereld van pensioenen. Een speler die weet te bouwen op de aanwezige, sterke fundamenten: Nederland PensioenKampioen. De Werkgroep Europese Pensioenen.

6 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Samenvatting en advies Dat er op korte termijn iets moet gebeuren om de internationale positie van Nederland op het gebied van pensioenen te versterken staat voor alle geïnterviewde partijen als een paal boven water. Over wat er dan zou moeten gebeuren bestaat minder consensus. Over het antwoord op de vraag met welke pensioenactiviteiten Nederland zich het sterkste zou kunnen positioneren is men het niet altijd eens. Op vier punten kunnen vrijwel alle geïnterviewde partijen elkaar wel vinden. Zij waren het erover eens dat Nederland haar positie zou kunnen verzilveren door krachtenbundeling van markt en overheid op een viertal onderwerpen: 1. Crossborder asset pooling in Nederland bevorderen Asset pooling door pensioenfondsen behelst in beginsel niet meer dan het door twee of meer pensioenfondsen voor gezamenlijke rekening beleggen van middelen, via een of ander samenwerkingsverband, de pool. Voornaamste oogmerken zijn schaalvergroting en fiscale efficiency. Hoewel asset pooling op zich zelf nauwelijks meer omvat dan het creëren van een extra juridische laag, is het bevorderen er van door Nederlandse en buitenlandse pensioenfondsen in Nederland niettemin van groot belang. Ten eerste blijken veel betrokkenen asset pooling te zien als een eerste stap op de weg naar verdere concentratie. Het is de verwachting dat ook opvolgende initiatieven om pensioenactiviteiten verder te concentreren vanuit dezelfde standplaats zullen gaan plaatsvinden. Ten tweede zorgt asset pooling voor een toename van werkgelegenheid in ondersteunende dienstverlening, zoals bij advocaten, notarissen, accountants en belastingadviseurs. Het besloten - dat wil zeggen fiscaal transparante - fonds voor gemene rekening (FGR) wordt op dit moment aangemerkt als hét aangewezen vehikel voor asset pooling in Nederland. Wel wordt geconstateerd dat het FGR een aantal aandachtspunten heeft. Daarom wordt voorgesteld te bekijken hoe deze aandachtspunten kunnen worden aangepakt. Daarnaast kan het gezien deze aandachtspunten de moeite waard zijn verder te verkennen of in Nederland een alternatief asset-poolingvehikel - naast het FGR - aan de internationale marktpartijen aangeboden kan worden. De eveneens fiscaal besloten - dat wil zeggen transparante - commanditaire vennootschap (CV) ligt dan het meest voor de hand. Advies: De promotie van het FGR versterken. Ten aanzien van het FGR zou het ministerie van Financiën zo snel mogelijk met de belangrijkste buitenlandse fiscale autoriteiten tot overeenstemming moeten komen over de fiscale transparantie van dat vehikel. Gebruik van het standaardmodel FGR uit bijlage 4 is aan te bevelen. Daarnaast onderzoeken of de besloten CV als extra keuzemogelijkheid naast het FGR als een alternatief asset-poolingvehikel bruikbaar kan zijn. 30 oktober / 38

7 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? 2. Promoten van de kwaliteiten van Nederland als PensioenKampioen Algemeen wordt de Nederlandse pensioenexpertise, -ervaring en -kennis geroemd. Het is echter niet alleen belangrijk goed te zijn, maar dit ook aan iedereen, vooral buiten Nederland, te laten weten. Draag daarom zorg voor pro-actieve marketing van Nederland in het buitenland, waaronder ook begrepen wordt het wegnemen van de misvattingen rond het Nederlandse toezicht. Juist de kwaliteit van Nederland moet voor het voetlicht worden gebracht. Meedoen aan een race to the bottom - op het terrein van toezicht of anderszins - heeft ook hier weinig zin. De nadruk dient gelegd te worden op Nederland als kwaliteitslocatie. Advies: De overheid en marktpartijen moeten (waar mogelijk gezamenlijk via de centrale regie - zie paragraaf 4.3) een internationale marketingcampagne opstellen en uitvoeren voor het promoten van Nederland als PensioenKampioen in binnen- en buitenland. Advies: De promotie van het Nederlandse asset pooling vehikel, het FGR en mogelijk de CV, moet een belangrijk onderdeel uitmaken van de pro-actieve promotie van Nederland als PensioenKampioen. 3. Centrale regie en centraal aanspreekpunt De positie van Nederland in Europa op het gebied van pensioenen heeft de afgelopen maanden steeds meer aandacht gekregen van politiek, media en marktpartijen. Bij iedereen lijkt inmiddels de urgentie en het belang te zijn doorgedrongen dat we nú maatregelen moeten nemen om de positie van Nederland in Europa op het gebied van pensioenen te versterken. Veel partijen hebben zich op verschillende momenten en manieren aan die versterking gecommitteerd. Dit heeft ertoe geleid dat er in Nederland verschillende initiatieven worden genomen om aan die versterking bij te dragen. Echter, het ontbreekt op dit moment aan een centrale regie en coördinatie bij de uitvoering van het gevormde beleid. Om buitenlandse en binnenlandse pensioeninstellingen het gewenste comfort te geven om zich in Nederland te vestigen en in Nederland zaken te (blijven) doen, is het belangrijk dat de Nederlandse overheid transparant en servicegericht is. Recent gerealiseerd: Het advies is om een pensioenstuurgroep/-platform op te richten, waarin zowel de marktpartijen als de overheid vertegenwoordigd zijn, dat de belangen voor de pensioensector in Nederland behartigt, een gezamenlijke een strategische visie vaststelt én tot uitvoering brengt. Op 11 juli 2007 is het Holland Financial Centre (HFC) van start gegaan. De stichting Holland Financial Centre is een initiatief van verschillende partijen uit de financiële sector, die zich hebben verenigd in een breed samengestelde groep. Als samenwerkingsverband richt het HFC zich op de ontwikkeling van een sterke Nederlandse financiële sector, inclusief de pensioensector. Advies: De overheid wordt geadviseerd haar initiatief tot het oprichten van een centraal loket/aanspreekpunt desgewenst in virtuele vorm - door te zetten om service, begeleiding van bedrijven en transparantie richting marktpartijen te bevorderen. 30 oktober / 38

8 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? 4. De Algemene Pensioeninstelling Hoewel voor multinationale werkgevers het opzetten van een pan-europees pensioenfonds nog vooral toekomstmuziek lijkt, steunen zij het initiatief van de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de minister van Financiën om het oprichten van de Algemene Pensioeninstelling (API) in wet- en regelgeving te faciliteren. Ten aanzien van de invulling van de voorwaarden waaraan de API zou moeten voldoen verwezen geïnterviewde marktpartijen vooral naar de Europese Pensioenrichtlijn. De API zou idealiter zoveel mogelijk gebruik moeten kunnen maken van de ruimte die de Europese Pensioenrichtlijn biedt. Om de API ook een aantrekkelijk vehikel te maken voor buitenlandse partijen zou de governance van de API flexibel moeten worden gelaten, zowel wat betreft het eigendom als het bestuur van een API. Ook ten aanzien van ring-fencing zou de API flexibiliteit moeten bieden. De prudentiële eisen zullen in een internationaal perspectief moeten worden neergezet aangezien het voor buitenlandse partijen onaantrekkelijk zal zijn om aan specifieke Nederlandse regels op dit vlak te moeten voldoen. Advies: Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid wordt geadviseerd de Algemene Pensioeninstelling op korte termijn te introduceren. De API zou flexibel moeten worden gelaten op het gebied van governance (eigendom en bestuur) en ring-fencing Naast bovengenoemde vier hoofdpunten van advies heeft de werkgroep suggesties mogen ontvangen voor activiteiten waarin Nederland verder zou kunnen excelleren op Europees en internationaal niveau, en tegen welke belemmeringen partijen daarbij aanlopen. 1. De defined-contribution pensioenregeling. Enkele geïnterviewde marktpartijen zijn bezig met het ontwikkelen van een collectieve defined contribution -pensioenregeling (DC-regeling). In Nederland worden op dit moment nog vooral defined benefit -pensioenregelingen (DB-regeling) aangeboden. Aangezien internationaal juist DC-regelingen sterk in opkomst zijn, en deze trend ook in Nederland in toenemende mate zichtbaar is, zien de op dit gebied actieve marktpartijen juist in DC-oplossingen internationaal gezien de toekomst. 2. ALM-studie en fiduciair management. Aangezien economische en demografische ontwikkelingen de toekomstige financiële situatie van pensioenfondsen in toenemende mate zullen beïnvloeden, zagen enkele marktpartijen een groeiende behoefte aan ondersteuning bij het vaststellen van het optimale strategische beleid van een pensioenfonds. Zij zagen daarin met nam een rol weggelegd voor asset liability management-studies (ALM) en de fiduciary manager. Nederland heeft ook op deze twee gebieden de afgelopen jaren een vooraanstaande positie opgebouwd. Nederland kan zijn kennis op dit gebied exporteren en daarmee zichzelf op de internationale pensioenkaart zetten. Het is hier aan de marktpartijen de kansen te pakken die er voor hen liggen. 3. Fiscale belemmeringen. Door enkele marktpartijen zijn suggesties gedaan voor het wegnemen of verminderen van een aantal fiscale belemmeringen. In bijlage 1 treft u een kort overzicht van de belangrijkste aanbevelingen. 30 oktober / 38

9 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? 30 oktober / 38

10 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? 1. Inleiding 1.1 Noodzaak van Europese of internationale ambitie De liberalisering en mondialisering van kapitaalmarkten heeft zijn gevolgen voor de financiële centra in de wereld. De concentratietendens zorgt voor enkele winnaars en veel verliezers. Londen komt als de grote winnaar bovendrijven, ondanks of dankzij? - het feit dat het VK het Pond Sterling vooralsnog behoudt en niet meedoet aan de euro. Zelfs met de aanwezigheid van de ECB is het Frankfurt niet gelukt om aanzienlijke internationale activiteiten aan te trekken. Wie had ooit kunnen denken dat zelfs New York marktaandeel verliest ten gunste van Londen? Als reactie op deze concentratietendens zie je dat de financiële centra die niet (meer) op een hoofdprijs rekenen zich sterk inzetten op specialisatie. Dit bereiken ze door het treffen van maatregelen op het gebied van bijvoorbeeld de fiscaliteit, vormgeving van het toezicht en door het stimuleren van omgevingsfactoren. Dublin en Luxemburg hebben zich sterk gepositioneerd op markt voor beleggingsproducten (UCITS/SICAV) en Singapore wil het centrum van de hedge-fondsen en private-equity wereld worden. Bahrein en Maleisië zijn in de race voor Islamitische financiële producten. De financiële industrie zorgt voor veel economische activiteit en voor goed betaalde arbeidsplaatsen en daarmee voor welvaart. De financiële sector is echter erg mobiel en kan zich gemakkelijk verplaatsen. Zoals de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ( SZW ) terecht stelt in zijn achtergrondnotitie over de modernisering van het uitvoeringsmodel voor pensioenregelingen, leren eerdere ervaringen dat vestigingsplaatskeuzes snel gemaakt kunnen worden, en hoogwaardige activiteiten snel uit Nederland verplaatst kunnen worden. De herziene UCITS-richtlijn (beleggingsinstellingen), die in augustus 2003 van kracht is geworden, is daarvan een sprekend voorbeeld. Deze richtlijn is voor landen als Ierland en Luxemburg aanleiding geweest een bewust beleid te voeren om van hun land een aantrekkelijke vestigingsplaats voor de registratie ( domicile ), administratie en het poolen van buitenlands beheerd vermogen te maken, o.a. door middel van fiscaal transparante vehikels. In dezelfde achtergrondnotitie stelt de minister van SZW verder dat dergelijke ontwikkelingen vooral bij ondernemingspensioenfondsen tot heroverweging van de vestigingsplaats van het te beheren vermogen hebben geleid. Activiteiten die al naar het buitenland zijn verplaatst worden voorlopig niet teruggewonnen door Nederland. 1 De positie van Nederland is de afgelopen jaren op het internationale financiële speelveld weggezakt. Na de introductie van de ECB en de euro heeft Nederland verzuimd om een nieuwe strategie te ontwikkelen. Daarnaast signaleren marktpartijen dat bepalende activiteiten uit Nederland zijn weggevloeid. Vooral portfolio management, custodians, investment banking en (deels) dus ook asset pooling (Ierland en Luxemburg), en in mindere mate pensioenadministratieve ondersteuning. Londen is daarbij veelal de uitvalsbasis geworden en dit kan uitstralingseffecten hebben naar andere activiteiten. Voorkomen moet worden dat Nederland rond de Europese pensioenrichtlijn (IORP-richtlijn) hetzelfde overkomt. Het moet voor Nederland, gezien de goed ontwikkelde, omvangrijke pensioensector, 1 Bijlage bij Kamerstukken II 2006/07, 30413, nr oktober / 38

11 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? mogelijk zijn om een aantrekkelijk land voor zowel Nederlandse als buitenlandse pensioenfondsen te zijn en te blijven. Met de aanpassing van de regeling voor het fonds voor gemene rekening lijkt Nederland zijn klimaat als vestigingsplaats voor (Nederlandse) beheerders van (pensioen)vermogens te hebben verbeterd. In ieder geval hebben Shell én AEGON besloten Nederland te kiezen als locatie voor het opzetten van crossborder asset pooling activiteiten. 2 Nederland heeft belangrijke troeven in handen: (i) zeer strategisch gelegen; (ii) een relatief hoog aantal (hoofdkantoren van) multinationale ondernemingen binnen de landsgrenzen; (iii) Nederland is mede daardoor goed in financiële dienstverlening en de Nederlandse universiteiten doceren financiële vakken en doen financieel onderzoek op wereldniveau. Daarnaast heeft Nederland (iv) een goed netwerk van internationale belastingverdragen en, last but not least, (v) Nederland heeft één van de beste pensioenstelsels en daarmede verwante pensioenindustrie in de wereld. De lessen uit het buitenland tonen dat overheid en industrie samen de schouders eronder moeten zetten. Er heerste in Nederland tot nu toe echter teveel een laissez faire politiek. Luxemburg en Dublin en recentelijk ook België hebben ons laten zien hoe je pro-actief moet zijn en eigen agenda s moet opstellen, en lijken zij ons op sommige gebieden voorbij gestreefd te zijn waar wij bij uitstek competent zijn. Nederland heeft nog steeds genoeg potentie, maar de regie en de wil lijkt vooralsnog te ontbreken. Daarnaast ontbreekt het gevoel van noodzaak, mede ook omdat er vooral vanuit de Nederlands perspectief c.q. sec de Nederlandse pensioenmarkt wordt geredeneerd en zaken niet of onvoldoende in Europees/internationaal perspectief worden geplaatst. Nu het nog nét niet te laat is moeten we er alles aan doen om het tij te keren en de positie van Nederland te consolideren en versterken. Wij moeten weer leren voorop te lopen. Nederland moet het initiatief nemen en zijn eigen plan te trekken. Het moet de ambitie zijn om te willen winnen, niet om niet te willen verliezen: de aanval is de beste verdediging! 1.2 Defensief en offensief Bij de internationale/europese positionering van Nederland als PensioenKampioen dient onderscheid te worden gemaakt tussen defensief en offensief optreden. Bij defensief is de centrale vraag: hoe behouden we de Nederlandse pensioenfondsen en -uitvoerders voor de Nederlandse economie (geen verdere activiteiten mogen verloren gaan). Bij offensief (willen winnen) is de insteek tweeledig: (i) Nederland als vestigingsplaats versterken (het importeren van pensioenactiviteiten) en (ii) Nederland als uitvalsbasis voor grensoverschrijdende pensioenfondsen en -activiteiten (het exporteren van activiteiten). Op dit moment wordt nog veel te veel geredeneerd vanuit het traditionele Nederlandse pensioenstelsel en het daarbij behorende gedachtegoed. De huidige, overwegend defensieve houding ten opzichte van al wat uit Brussel komt kan als niet houdbaar worden gekenschetst. Nederland zou vaker verder moeten kijken dan wat goed en gebruikelijk is voor Nederland om te behouden wat men heeft. Ons land kan een voortrekkersrol en voorbeeldfunctie vervullen in de Europese pensioenmarkten wanneer het zich naast defensief (om te behouden wat het heeft) zich ook offensief zou opstellen. De nu heersende cultuur bij de diverse autoriteiten en ook binnen de grote Nederlandse pensioenspelers moet dan wel aanvallender worden, meer gericht op kansen, op groei in de nieuwe internationale pensioenmarkt. Daarnaast kan juist een alerte, nauwe betrokkenheid en aanwezigheid in Brussel mede afdwingen dat de Nederlandse uitgangspunten beter begrepen en gerespecteerd 2 Zie noot oktober / 38

12 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? worden. Langs deze weg kan Nederland bijdragen aan het behoud en het verder opbouwen van een gezond pensioenstelsel, niet alleen in Nederland maar in de gehele EU. Daarbij moet het belang van het behoud en het verder uitbouwen van de sector in samenhang met de belangen van de deelnemers worden bekeken. Uiteindelijk is het juist in het langetermijnbelang van de deelnemers, dat vanuit internationaal en Europees perspectief tegen dit vraagstuk wordt aangekeken. 1.3 De werkgroep en de opdracht Tegen de achtergrond van bovenstaande ontwikkelingen ontstond eind 2006, toen de globale lijnen van het rapport Nederland pensioenland helder werden, bij een aantal nauw betrokken spelers in de pensioenmarkt, verenigd in de Vereniging voor Effectenrecht, de behoefte vanuit de conclusies uit dit rapport nog een extra stap te doen. Zij wilden concrete acties ondernemen om de positie van Nederland op de internationale pensioenmarkt te versterken. Alvorens over te gaan tot concrete acties werd besloten een werkgroep in het leven te roepen met de opdracht in kaart te brengen hoe marktpartijen in Nederland aankijken tegen het versterken van de internationale positie van Nederland op pensioengebied: waar liggen de behoeftes van de markt en waar worden kansen gezien? De werkgroep opgericht ten behoeve van de uitvoering van deze opdracht bestond uit een beperkt aantal actieve en ondersteunende leden uit markt en overheid. De kern van de werkgroep werd gevormd door een drietal vertegenwoordigers, respectievelijk één van De Brauw Blackstone Westbroek, Robeco en het ministerie van Financiën, ondersteund door een vertegenwoordigster van De Nederlandsche Bank. Om de visie van de markt in kaart te brengen heeft de werkgroep met 11 multinationals en internationaal opererende partijen gesprekken gevoerd. De bevindingen uit deze gesprekken zijn neergelegd in dit rapport. De werkgroep heeft daarbij slechts gediend als geleider van de in de markt gehoorde geluiden. Het rapport bevat daarmee ook enkel conclusies en adviezen van de markt, gedestilleerd uit de gevoerde gesprekken. Het ministerie van Financiën en De Nederlandsche Bank kunnen zich ondanks hun nauwe betrokkenheid bij dit onderwerp niet aan de conclusies in dit rapport binden. Het rapport bevat, naast de adviezen van de markt, ook concrete handvatten waarmee Nederland zijn internationale positie kan versterken, zoals het standaardmodel FGR in bijlage 4. 3 Hoofdstuk 2 bevat een omschrijving van de pensioenmarkt in nationaal en internationaal perspectief. Om een goed beeld te krijgen van de uitgangspositie en acties van andere landen wordt in hoofdstuk 3 de concurrentie in beeld gebracht, gevolgd door de adviezen van de markt in hoofdstuk 4. Tot slot staat in hoofdstuk 5 een samenvatting van de propositie. 3 Dit model is ontwikkeld door De Brauw Blackstone Westbroek en Clifford Chance Amsterdam, met hulp van KPMG Meijburg, Shell Asset Management Company en AEGON Investment Management. 30 oktober / 38

13 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? 30 oktober / 38

14 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? 2. Pensioenen: markt in beweging 2.1 Economische trends wereldwijd Zowel binnen Europa als wereldwijd vinden de laatste decennia steeds meer grensoverschrijdende bedrijfsactiviteiten plaats, juist ook op het gebied van financiële dienstverlening. Door internationalisering zijn, met de groeiversnelling van opkomende economieën en nieuwe markten, concurrentie en dynamiek in het economische landschap toegenomen. Dit heeft geleid tot een toename van crossborder centralisatie en concentratie van activiteiten. Wereldwijd zijn de opkomst van China en India als nieuwe landen in de wereldeconomie bekende voorbeelden. Binnen zowel Oost- als West- Europa tekent deze trend zich steeds duidelijker af door de zich verder harmoniserende Europese interne markt. Komende decennia zal deze trend van internationalisatie en tegelijkertijd concentratie zich verder doorzetten. Binnen Europa ontstaat door deze ontwikkelingen een herverdeling van financiële activiteiten tussen primaire financiële centra zoals Londen als primus inter pares, Frankfurt en Parijs, secundaire financiële centra zoals Milaan en Barcelona, en nichemarkten zoals Luxemburg en Dublin. De positie van Nederland als financieel centrum staat door deze herverdeling onder toenemende druk. Een van de sectoren waar Nederland een sterke uitgangspositie heeft om aan die toenemende druk het hoofd te bieden is op het gebied van de pensioenindustrie, waar Nederland tot de top behoort. De Nederlandse pensioenstructuur en uitvoering, de pensioenkennis en ervaring zijn van hoge kwaliteit en wereldwijd uniek. Deze sector is daardoor bij uitstek een sector waar wij internationaal het verschil kunnen maken. De trends van internationalisatie en concentratie doen zich voor bij pensioenactiviteiten op allerlei niveaus, zowel op het niveau van de pensioenregeling en de structurering en governance van pensioenfondsen als op het niveau van de pensioenuitvoering. 2.2 Pensioenen in Europees perspectief De markt voor uitvoering van occupational pensioenregelingen (in Nederland tweede pijler pensioenen) vormt een zeer aantrekkelijke (toekomstige) markt. Binnen West-Europa wordt meer dan een verdubbeling voorzien van het pensioenkapitaal: van ruim 7 biljoen euro nu tot ruim 16 biljoen euro in Marktpartijen delen de mening van de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid dat deze groei ook zal leiden tot een groei van de vraag naar de administratieve uitvoering van de achterliggende regelingen, het beheer van het pensioenvermogen en het verzekeren van de gerelateerde pensioenrisico s (al dan niet gebundeld). 4 In deze groeiende markt heroverwegen pensioenfondsen in toenemende mate bij welke instelling de pensioenregeling onder te brengen. Op grond van nieuwe internationale boekhoudregels zijn commerciële sponsors (de werkgevers/ondernemingen) in beginsel verplicht de risico s die zij lopen 4 Zie noot oktober / 38

15 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? in verband met (DB) pensioenarrangementen jaarlijks op de commerciële balans te (her)waarderen. Deze verplichting kan vooral ondernemingspensioenfondsen ertoe brengen de vormgeving van hun pensioenregelingen te heroverwegen. Sommige multinationals zien daarbij als ideaal voor de toekomst om te komen tot een pan-europees pensioenfonds. De meeste hebben nu nog minder verregaande ambities. Introductie van een pan-europees pensioenfonds lijkt overigens niet eenvoudig. De pensioenafspraken in de diverse landen zijn veelal te divers om deze zonder meer in één regeling of één fonds samen te kunnen voegen. Het feit dat pensioenregelingen een onderdeel vormen van de arbeidsvoorwaarden en daardoor nauw verweven zijn met het nationale sociaal en arbeidsrecht speelt daarbij ook een rol. Tot slot kunnen verschillen in fiscale stelsels en financieringseisen de totstandkoming van een pan-europees pensioenfonds vooralsnog bemoeilijken. 5 De Europese pensioenrichtlijn uit beoogt de grensoverschrijdende toegang tot de pensioenuitvoering te vergemakkelijken en tegelijk de regels voor vooral het prudentiële toezicht te harmoniseren. De inwerkingtreding van de Europese Pensioenrichtlijn is een eerste belangrijke stap op weg naar één Europese markt voor pensioenvoorzieningen en kan de oprichting van pan-europese pensioenfondsen ondersteunen. Ook de Europese pensioenrichtlijn blijkt voor veel landen een aanleiding te zijn om serieus werk te maken van een goede concurrentiepositie op de markt voor bedrijfspensioenvoorzieningen. Verschillende landen, bijvoorbeeld België, zijn actief bezig om financiële dienstverleners en productontwikkelaars de grenzen te laten verkennen van de ruimte die de Europese pensioenrichtlijn biedt. De ontwikkelingen op de Europese pensioenmarkt brengen zowel kansen als bedreigingen met zich mee voor Nederland en de partijen in de Nederlandse pensioensector. Voordat in hoofdstuk 4 van deze rapportage de kansen worden beschreven, volgt in het volgende hoofdstuk eerst een omschrijving van de ontwikkelingen in concurrerende Europese lidstaten. 5 Zie noot 1. 6 Richtlijn betreffende de werkzaamheden van en het toezicht op instellingen voor bedrijfspensioenvoorziening, 2003/41/EG. 30 oktober / 38

16 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? 3. De concurrentie zit niet stil Wanneer Nederland zijn internationale positie in de pensioensector vooral binnen Europa wil versterken, is het van belang een goed beeld te hebben van de uitgangspositie van andere Europese landen op dit gebied. Nederland is uiteraard niet het enige land dat de internationale pensioenmarkt wil veroveren! Als we naar de concurrerende landen om ons heen kijken kunnen we stellen dat de concurrentie niet stil heeft gezeten. Een dergelijk overzicht publiceerde DNB eerder als artikel in haar Kwartaalbericht van maart 2007, getiteld: Verschillen in pensioentoezicht tussen landen vragen om een integrale vergelijking. Paragraaf 3.1 geeft de kern weer van het artikel. Dit wordt in paragraaf 3.2 aangevuld met een fiscaaljuridische vergelijking en in paragraaf 3.3 gecompleteerd met een overzicht van de stand van zaken en ontwikkelingen in andere landen in Europa. In paragraaf 3.4 wordt vervolgens aangegeven waar de kwaliteit van het toezicht in Nederland in dit internationale speelveld ligt. 3.1 Een integrale vergelijking Binnen de Europese Unie gaan landen momenteel erg verschillend om met de manier waarop zekerheid over het beoogde pensioen wordt geboden. Deze verschillen hangen samen met de wijze waarop de pensioenverplichtingen worden vastgesteld en met aanvullende zekerheidsmechanismen. In een omgeving waarin pensioenfondsen mobieler worden en de verschillen in toezichteisen substantieel zijn, ontstaat het gevaar van toezichtarbitrage door pensioenfondsen en concurrentie op toezichteisen tussen lidstaten. Dat is in het belang van de werkgever noch de werknemer. De Europese Commissie wil daarom maatregelen voorstellen die dergelijke verstoringen voorkomen. 7 Convergentie van toezichtregimes kan daarbij helpen. Het is daarom belangrijk om de huidige verschillen tussen toezichtregimes te inventariseren op basis van een integrale analyse. Om het inzicht in de wijze waarop landen invulling geven aan het pensioentoezicht te vergroten, heeft DNB een enquête gehouden onder ruim twintig Europese landen. 8 De enquêteresultaten zijn vervolgens gecombineerd met een gelijksoortig onderzoek van de Europese koepelorganisatie van actuarissen ( Groupe Consultatif Actuariel Europeen ). Het hieruit volgende overzicht van verschillen in toezichteisen kent twee dimensies: prudentie in de bepaling van omvang van de pensioenverplichtingen (paragraaf 3.1.1) en aanvullende zekerheidsmechanismen (paragraaf 3.1.2) De omvang van de pensioenverplichtingen De Europese Pensioenrichtlijn eist dat een pensioeninstelling, waar ook gevestigd, altijd volledig kapitaalgedekt moet zijn, ofwel een dekkingsgraad van 100% of hoger. Over de omvang of waarde van de beleggingen is meestal geen discussie. Maar de definitie van verplichting heeft in elke lidstaat een andere betekenis. Dit hangt samen met de aard van de pensioentoezegging, de wijze waarop de omvang van de pensioenverplichtingen wordt vastgesteld en de veronderstellingen die daarbij worden gebruikt. Hieronder worden deze drie aspecten uitgediept. 7 Zie artikel 15 in Richtlijn 2003/41/EG. 8 Met medewerking van de werkgroep Occupational Pensions Committee van CEIOPS. 30 oktober / 38

17 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Wat is de aard van de pensioentoezegging? Het pensioen dat in een bepaald jaar wordt opgebouwd, is niet voor elke werknemer gelijk. De pensioentoezegging kan immers verschillen. Tabel 1 geeft een overzicht van veel voorkomende defined-benefitregelingen in een aantal landen. Zo is in Nederland middelloon thans de meest gangbare regeling, terwijl in Ierland en het Verenigd Koninkrijk eindloon nog veel voorkomt. Daarnaast is het relevant of er een wettelijke verplichting is om de koopkracht van het pensioen in stand te houden. Zo zijn pensioenfondsen in Ierland en het Verenigd Koninkrijk verplicht om pensioenrechten van slapers te indexeren. 9 In het Verenigd Koninkrijk zijn ingegane pensioenen eveneens verplicht geïndexeerd. In Nederland echter wordt over het algemeen geïndexeerd voor zover de financiële middelen van het pensioenfonds dat toelaten. Tabel 1 - Verschillen in pensioentoezeggingen en waarderingsmethoden Land Aard van de pensioentoezegging Waarderingsgrondslag* Gehanteerde Duitsland Grote variëteit ABO1 Actuarieel veronderstellingen Nederland Middelloon ABO1 Marktwaarde België, Luxemburg, Portugal Eindloon ABO1 Actuarieel Finland Middelloon ABO1 Actuarieel Oostenrijk Middelloon ABO1 Actuarieel Ierland, Koninkrijk Verenigd Eindloon met verplichte indexatie ABO2 Marktwaarde Spanje Eindloon PBO actuarieel * Op hoofdlijnen zijn twee waarderingsgrondslagen te onderscheiden: Accrued Benefit Obligations (ABO) en Projected Benefit Obligations (PBO). Bij ABO is de technische voorziening gebaseerd op de tot dan toe opgebouwde pensioenaanspraken (ABO1), eventueel verhoogt met de verwachte inflatie tussen nu en de pensioenleeftijd (ABO2). De technische voorziening bij PBO is gelijk aan die bij ABO1 waarbij ook nog rekening wordt gehouden met toekomstige salarisstijgingen tot aan de pensioenleeftijd. Wat is de waarderingsgrondslag? Naast de aard van de pensioentoezegging is van belang de wijze waarop de omvang van de pensioenverplichtingen wordt vastgesteld. Een pensioenfonds neemt de contante waarde van de (toekomstige) pensioenrechten van al zijn deelnemers in de balans op als verplichting. 10 Deze zogenoemde technische voorziening geeft aan hoeveel beleggingen het fonds nu minimaal moet hebben om in de toekomst de pensioenen te kunnen betalen. De omvang daarvan is mede afhankelijk van de vraag of het pensioenfonds bij de waardering van de voorziening op dit moment al rekening moet houden met toekomstige inflatie of salarisontwikkeling. De waarderingsmethode voor pensioenverplichtingen verschilt tussen landen, zoals blijkt uit tabel 1. Eenzelfde pensioentoezegging met een andere waarderingsmethode kan op die manier leiden tot een verschil in omvang van de technische voorziening. Bij indexatie gekoppeld aan prijsinflatie scheelt dit ongeveer een derde; koppeling aan de salarisontwikkeling scheelt zelfs de helft. 9 De slaper of gewezen deelnemer heeft aanspraak op een toekomstige pensioenuitkering, maar is niet langer in dienst bij de werkgever. 10 De contante waarde is de waarde op dit moment van een bedrag dat in de toekomst beschikbaar komt. 30 oktober / 38

18 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Welke veronderstellingen worden gehanteerd? Op dit moment hanteren Ierland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk marktwaardering voor de verplichtingen. Dit houdt in dat de pensioenverplichtingen contant worden gemaakt tegen de actuele rente. Veel andere landen stellen de pensioenverplichtingen vast met behulp van actuariële technieken, zie wederom tabel 1. Daarbij worden bepaalde aannames gemaakt, vooral over de maximaal te hanteren disconteringsvoet. Uit tabel 2 blijkt dat deze uiteenloopt van 2,25% tot 6%. Deze spreiding leidt tot grote verschillen in de omvang van de technische voorziening. Ter illustratie: als vuistregel geldt dat de technische voorziening 15% tot 20% hoger uitkomt bij een 1%-punt lagere disconteringsvoet. Bij een laag verondersteld rendement op de beleggingen moet meer worden ingelegd om hetzelfde eindkapitaal te bereiken. Tabel 2 Maximale disconteringsvoeten (in landen zonder marktwaardering; 2004) Land Duitsland Oostenrijk Finland Spanje Portugal Luxemburg België Disconteringsvoet 2,75-3,5%* 3,5-6%** 3,8% *** 4% 4,5% 5% 6% * per januari 2007 is dit 2,25% ** 3,5% voor contracten afgesloten na 31 december 2003; 6% voor oudere contracten. *** per 2007; geleidelijk afnemend tot 3,5% in 2013 Bij het vaststellen van de omvang van de technische voorziening wordt verder ook rekening gehouden met de levensverwachting van deelnemers. De betreffende kansen komen tot uitdrukking in zogenoemde sterftetafels. Binnen de Europese Unie hanteren lidstaten verschillende sterftetafels. Deze zijn immers specifiek voor de (beroeps)bevolking van het land, maar kunnen ook een mate van prudentie bevatten Aanvullende zekerheidsmechanismen Deelnemers moeten erop kunnen vertrouwen dat hun belangen worden geborgd door het pensioenfonds. Dit kan door de omvang van de pensioenverplichtingen prudent vast te stellen. Daarnaast zijn er andere mechanismen ter bescherming van de deelnemers. Een eerste mogelijkheid is een pensioengarantiefonds dat (een deel van) de pensioenuitkering verzekert in geval van liquidatie van het pensioenfonds of de achterliggende onderneming. De onderneming betaalt daar een premie voor. Een tweede mogelijkheid is dat de werkgever wordt verplicht om bij te storten in geval van tekorten bij het pensioenfonds. Een derde mogelijkheid is de verplichting tot het aanhouden van een buffer of eigen vermogen. De vereiste omvang van dit eigen vermogen hangt samen met het risicoprofiel van het fonds. Deze laatste manier is relevant voor Nederlandse fondsen. Figuur 1 toont welke landen voor welke mechanismen hebben gekozen. Het merendeel van de landen kiest voor één bepaalde manier om pensioenzekerheid te bieden. In twee landen komt meer dan één zekerheidsmechanisme voor: het Verenigd Koninkrijk en Luxemburg. In Luxemburg kan de bescherming via buffers worden vervangen door een bijstortingsverplichting van de sponsor. In het Verenigd Koninkrijk gelden additionele solvabiliteitseisen als de sponsor afziet van de bijstortverplichting. Tevens bestaat in het Verenigd Koninkrijk sinds kort een garantiefonds. De onderneming betaalt dan een premie aan het garantiefonds om risico s over te nemen. Ierland heeft geen additioneel zekerheidsmechanisme, maar past relatief prudente waarderingsgrondslagen toe. Kortom, elke vorm van zekerheidsborging heeft een prijs. 30 oktober / 38

19 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? Bescherming via buffers NL LU GB Bescherming via garantiefonds Geen expliciet GB zekerheidsmechanisme: ES LU BE F I Bescherming via sponsor AT PT IE : in betreffende landen zijn mechanismen uitwisselbaar Figuur 1: Vormen van aanvullende zekerheidsmechanismen Genuanceerde oordeelsvorming Het totale pakket aan waarderingsgrondslagen, veronderstellingen en additionele zekerheidsmechanismen moet worden bekeken om tot een genuanceerd oordeel te komen over toezichtverschillen tussen Europese landen. De verleiding is groot om toezichtsystemen te vergelijken en te beoordelen, waarbij specifieke toezichteisen soms eenzijdig worden uitvergroot. Zo kan Nederland relatief duur lijken omdat in de pensioenpremie de solvabiliteitsopslag zit verwerkt. Daar staat tegenover dat er geen kosten zijn van een garantiefonds en dat sponsors geen bijstortingsverplichting kennen. Verder hebben de reserveringseisen in Nederland alleen betrekking op de nominale aanspraken (ABO1), terwijl in sommige andere landen een indexatieplicht bestaat. Tot slot geldt dat het rendement op het eigen vermogen dat Nederlandse fondsen aanhouden, bijdraagt aan de indexatiekwaliteit en premiestabiliteit. 3.2 Een fiscaaljuridische vergelijking De fiscale vergelijking kan op een aantal niveaus gemaakt worden. In beginsel zijn van belang: Behandeling van de opbouw van de pensioenrechten, zowel bij de werkgever als werknemer; bij de werkgever speelt aftrekbaarheid van de pensioenpremies, behandeling pensioenen in eigen beheer; bij de werknemer speelt de behandeling van ontvangen aanspraken, toepassing omkeerregeling waarbij aanspraken onbelast zijn maar latere uitkeringen wel belast worden, en de aftrekbaarheid eigen bijdragen van werknemers; Fiscale positie van pensioenfondsen zelf; in hoeverre zijn pensioenfondsen onderworpen aan winstbelastingen dan wel daarvan vrijgesteld in het land van vestiging; Fiscale behandeling van het door het pensioenfonds belegde vermogen, vooral de vraag in hoeverre pensioenfondsen effectief onderworpen zijn aan bronbelastingen, ingehouden ten laste van beleggingsopbrengsten genoten in andere landen dan het land van vestiging van het pensioenfonds; Omzetbelastingtechnische aspecten, vooral met betrekking tot de omzetbelasting ter zake van diensten verleend aan pensioenfondsen. In algemene zin kan gesteld worden dat Nederland, geheel in lijn met de belangrijke positie van de tweede pijler bij de Nederlandse oudedagsvoorziening, een solide, gedetailleerd en goed uitgekristalliseerd fiscaal pensioenstelsel kent. De Wet op de loonbelasting 1964 (hierna: Wet Loonbelasting) vormt, samen met de talloze daarop gebaseerde besluiten, de kern van een fijnmazig netwerk aan regelgeving. Deze regelgeving biedt alle betrokken partijen - werkgevers, werknemers en de pensioenfondsen zelf - in verreweg de meeste gevallen fiscale rechtszekerheid. Als nadeel dient wel genoemd te worden de remmende werking van deze regelgeving op de introductie van 30 oktober / 38

20 Nederland PensioenKampioen: Wat staat ons nog te doen? nieuwe vormen van financiering van de oudedagsvoorziening; vooral de vervanging in 1999 van de maatschappelijke norm van het toenmalige artikel 11 lid 3 Wet Loonbelasting voor de huidige veel meer gedetailleerde bepalingen van artikel 18 e.v. Wet Loonbelasting wordt door sommige marktpartijen als remmend ervaren. Nederland kent verder in artikel 5 lid 1 letter b Wet Vennootschapsbelasting een robuuste subjectieve vrijstelling van vennootschapsbelasting voor pensioenfondsen, behoudens voor pensioenfondsen ten behoeve van directeuren-grootaandeelhouders (DGA s). Hoewel hierbij een invulling van de definitie van wel-belaste-niet-pensioengebonden activiteiten welkom zou zijn, pleegt dit in de dagelijkse praktijk geen aanleiding te geven tot grote problemen. Nederland is ook richtingbepalend bij het beperken van bronbelastingen ingehouden ten laste van beleggingsopbrengsten genoten door pensioenfondsen. Genoemd kan worden het zorgdragen dat Nederlandse pensioenfondsen gerechtigd zijn tot de voordelen van de door Nederland gesloten belastingverdragen, de volledige vrijstelling van bronbelastingen onder het verdrag met de Verenigde Staten. Voor buitenlandse pensioenfondsen gevestigd in de EU voorziet Nederland in een teruggaaf van dividendbelasting en bovendien kent Nederland geen bronbelasting op rente. Een daadwerkelijke vergelijking met andere landen gaat het bestek van dit rapport verre te boven. Wel kan worden opgemerkt dat de Nederlandse fiscale behandeling van pensioenen zich over het algemeen positief onderscheidt, zowel wat betreft inhoud als uitvoering. 3.3 Overige verschillen pensioenstelsels en pensioenbeleid binnen de EU Naast de uiteenlopende aanpak van de landen in de Europese Unie wat betreft de manier waarop zekerheid wordt geboden over het beoogde pensioen het zogenaamde prudentieel toezichtregime loopt de aanpak van de landen ook uiteen voor wat betreft de vormgeving van het pensioenstelsel en het pensioenbeleid. Wat betreft het pensioenbeleid, vooral het beleid ten aanzien van de nieuwe grensoverschrijdende pensioenontwikkelingen, loopt een aantal landen zichtbaar voorop: Luxemburg, Ierland en België Luxemburg: speaks for itself reputatie Luxemburg heeft zich in de afgelopen twintig jaar ontwikkeld tot een internationaal centrum in de financiële markten. De open, naar het buitenland gerichte houding, het aantrekkelijke fiscale regime (traditioneel sterk gericht op de offshore praktijk) en de aanwezigheid van uiteenlopende financiële adviseurs maken van Luxemburg een aantrekkelijke vestigingsplaats. Op beleggingsterrein heeft Luxemburg inmiddels een goed track record opgebouwd in het aantrekken van beleggingsfondsen (SICAVs, SICAFs en SICARs), primair geënt op de behoefte van de Europese retailmarkt. Tegen deze achtergrond, lijkt Luxemburg ook goed gepositioneerd te zijn om in te springen op de nieuwe mogelijkheden en behoeften in de wholesale pensioenmarkt. De eerste groepen van pensioenfondsen die gezamenlijk gebruik maken van asset pooling blijken te kiezen voor Luxemburgse Fonds Commun de Placement. En als een logisch vervolg, blijkt de volgende stap naar pension pooling, via IORPs, ook via Luxemburgse entiteiten ingevuld te kunnen worden. Belangstelling voor de Luxemburg route is vooral zichtbaar vanuit pensioenpartijen afkomstig uit de omringende landen België, Nederland en Duitsland. Lange tijd is vanuit Luxemburg geen actief, zichtbaar, vestigingsplaatsbeleid voor pensioenfondsen gevoerd. Echter, sinds 2006 voeren de Luxemburgse autoriteiten een actief promotiebeleid, waarbij ondermeer de ministeries, de toezichthouder en de groothertog nauw betrokken zijn om de (collectieve) pensioenmogelijkheden actief te promoten, vooral via conferenties. 30 oktober / 38