Damiët Y. van den Bergh Juni 2009 Afstudeerproject Stichting Voedingscentrum Nederland, Den Haag

Transcriptie

1 Een behoefteonderzoek onder kantinebeheerders en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod op middelbare scholen over het programma De Gezonde Schoolkantine Damiët Y. van den Bergh Juni 2009 Afstudeerproject Stichting Voedingscentrum Nederland, Den Haag Hogeschool van Amsterdam Bacheloropleiding Voeding & Diëtetiek

2 Een behoefteonderzoek onder kantinebeheerders en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod op middelbare scholen over het programma De Gezonde Schoolkantine Opdrachtgever Opleidingsinstituut Stichting Voedingscentrum Nederland Eisenhowerlaan 108 Postbus CK Den Haag Hogeschool van Amsterdam Dr. Meurerlaan SM Amsterdam Auteur Damiët Y. van den Bergh Schoterweg 136 Rood 2021 HT Haarlem twaalfdecember@hotmail.com Praktijkbegeleider Docentbegeleider Jeltje H. Snel MSc snel@voedingscentrum.nl Annemarie L. Zuur MSc a.l.zuur@hva.nl Afstudeerproject Copyright 2009, D.Y. van den Bergh Niets uit deze scriptie mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, het zij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, zonder voorafgaande toestemming van de auteur. 2

3 Voorwoord Deze afstudeeropdracht, uitgevoerd bij het Voedingscentrum, vormt de afsluiting van mijn Bacheloropleiding Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Het schrijven van deze afstudeerscriptie was voor mij een leerzame ervaring met leuke en ook moeilijke momenten. Graag wil ik mijn praktijk- en docentbegeleidsters, Jeltje Snel en Annemarie Zuur, bedanken voor het beantwoorden van al mijn vragen en het helpen bij het tot stand komen van deze scriptie. In het bijzonder bedank ik Jeltje voor haar begeleiding, ervaring en daardoor verhelderende inzichten. Annemarie wil ik specifiek bedanken voor haar goede feedback en deskundigheid. Verder wil ik mijn familie en vriendinnen bedanken voor het begrip dat ze toonden voor de drukke tijd die er de afgelopen maanden voor heeft gezorgd dat ze me niet zoveel zagen. En natuurlijk bedank ik degene die altijd met veel begrip en liefde voor mij klaarstaat, mijn vriend Niek. Tot slot wil ik iedereen die mij verder geholpen heeft met het verwezenlijken van deze scriptie zeer bedanken voor hun medewerking en informatie. Damiët van den Bergh Juni

4 Samenvatting Doel: Dit onderzoek staat in het kader van het programma De Gezonde Schoolkantine van het Voedingscentrum. De ambitie van het programma is het realiseren van een gezond kantineaanbod, inhoudelijke ondersteuning in de lessen en gezonder kantinebeleid op scholen van het middelbaar onderwijs. Onderzocht is of de visie van het Voedingscentrum over de ideale gezonde schoolkantine haalbaar is in de ogen van kantinebeheerders en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod. Daarnaast richtte het onderzoek zich op de behoefte aan ondersteuning die de direct en indirect betrokkenen nodig hadden om een gezonde(re) schoolkantine te kunnen realiseren. Tevens is onderzocht of de ondersteuningsmaterialen (handleiding voor kantinebeheerders en Assortimentsmeter) toereikend waren. Met de informatie verkregen uit dit onderzoek zijn aanbevelingen gedaan aan het Voedingscentrum over mogelijke verbeteringen aan het programma en de ondersteuningsmaterialen. Materialen en methoden: Eenmalig kwantitatief onderzoek middels een digitale vragenlijst onder direct en indirect betrokkenen bij het kantineaanbod op middelbare scholen. Resultaten: Van de 166 benaderde respondenten hebben er 78 (47%) deelgenomen aan dit onderzoek. - Haalbaarheid ideale gezonde schoolkantine: Van de respondenten vond 42% een ideale gezonde schoolkantine haalbaar. Van de respondenten vond 52% het onderweg / aardig op weg aanbod haalbaar. 6% van de respondenten vond de beide opties niet haalbaar. - Algemene ondersteuning: Respondenten (n=75) hadden behoefte aan ondersteuning in de vorm van: een gezonde schoolkantine werkgroep (52%), schoolkantinebeleid (40%), extra budget van buiten de school (bijv. gemeente) (32%), gezonde schoolkantine workshops (30%), GGD (29%) en extra budget van de school (29%). Respectievelijk 32% en 16% van de respondenten had geen ondersteuning nodig van buiten de school of van de school. -Aanvullingen De Gezonde Schoolkantine: Van de respondenten (n=75) miste 77% niks aan de materialen van het programma. De overige respondenten misten het vaakst: een lijst met gezonde producten (n=5) en meer originele voorbeelden van recepten (n=4). - Handleiding voor kantinebeheerders en Assortimentsmeter (AM): Van de respondenten vond 58% dat de handleiding voldoende ondersteuning gaf om de kantine gezond(er) te maken en dat de handleiding duidelijk maakte hoe het kantineaanbod verbeterd kon worden. 33% van de respondenten antwoordde neutraal. De handleiding krijgt een beoordeling van gemiddeld een 7,8 (SD=0,55). Van de respondenten vond 47% de AM handig en voldoende ondersteuning geven om de kantine gezond(er) te maken. 44% van de respondenten antwoordde neutraal. Van de respondenten vond 42% het invoeren van producten makkelijk, 18% vond dit moeilijk, 36% antwoordde neutraal. Van de respondenten kon 77% alle producten van het eigen assortiment terugvinden in de AM. De AM krijgt een beoordeling van gemiddeld een 7,7 (SD=0,65). Conclusie: Iets minder dan de helft van de respondenten vond een ideale gezonde schoolkantine haalbaar. Redenen: schoolkantinebeleid en voldoende ondersteuning van de schooldirectie. Iets meer dan de helft van de respondenten vond een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar. Redenen: leerlingen moeten kunnen kiezen voor extra s en verse producten zijn minder lang houdbaar. Om een gezonde schoolkantine te kunnen realiseren hebben respondenten het meest behoefte aan: een Gezonde Schoolkantine werkgroep, schoolkantinebeleid, gezonde kantine workshops, ondersteuning van de GGD en extra budget op/ en van buiten de school. De meeste respondenten missen niets in het programma. De ondersteuningsmaterialen zijn voor de meeste respondenten toereikend om een gezonde kantine te realiseren. Toch gebruikte een deel van de respondenten de materialen mogelijk niet. Een ruime meerderheid was tevreden over de materialen. Trefwoorden: De Gezonde Schoolkantine, Voedingscentrum, kantineaanbod, middelbare scholen, behoefteonderzoek 4

5 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding Opdrachtgever Achtergrond De Gezonde Schoolkantine Doelstelling Probleemstelling 8 Hoofdstuk 2 Materialen en methoden Onderzoeksgroep Vragenlijst 10 Hoofdstuk 3 Resultaten Respondentenpopulatie Vragenlijst 13 Hoofdstuk 4 Discussie 24 Hoofdstuk 5 Conclusie en aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen 28 Referenties 30 Bijlage I Vragenlijst 32 Bijlage II Gezonde Schoolkantine haalbaar 50 Bijlage III Gezonde Schoolkantine (nog) niet haalbaar 51 Bijlage IV Behoefte aan ondersteuning buiten school 53 Bijlage V Behoefte aan ondersteuning op school 54 Bijlage VI Aanvullingen Gezonde Schoolkantine 55 Bijlage VII Niet gebruiken handleiding 56 Bijlage VIII Niet gebruiken AM 57 Bijlage IX Producten terugvinden in AM 58 Bijlage X Opmerkingen en suggesties 59 5

6 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Opdrachtgever Stichting Voedingscentrum Nederland, beter bekend als het Voedingscentrum, is een onafhankelijke organisatie die wordt gefinancierd door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Het Voedingscentrum vertaalt en legt wetenschappelijke kennis uit voor de (Nederlandse) consument, zodat deze onafhankelijke, betrouwbare informatie over gezond, veilig en bewust eten krijgt. Consumenten kennen het Voedingscentrum onder andere van de publiekscampagnes Het Nieuwe Eten, de Energiebalans (Balansdag) en Borstvoeding verdient tijd. 1,2 1.2 Achtergrond De laatste jaren is het aantal Nederlanders met overgewicht flink gegroeid. De energiebalans is niet in evenwicht omdat Nederlanders teveel eten en te weinig bewegen. De Gezondheidsraad heeft in 2006 een advies naar buiten gebracht: Richtlijnen Goede Voeding 2006, die vooral gericht is op de preventie van overgewicht en chronische ziekten. 3 Volgens de Gezondheidsraad moeten Nederlanders meer bewegen en gezonder eten om het risico op overgewicht en chronische ziekten te verminderen. Benadrukt wordt dat de totale voeding centraal moet staan, niet alleen afzonderlijke voedingsmiddelen of bestanddelen daarvan: Gezonde voeding ( ) in combinatie met voldoende lichamelijke activiteit, matig alcoholgebruik en niet-roken zal het meest kunnen bijdragen aan de vermindering van het risico op chronische ziekten. 4,5 Ook Nederlandse jongeren leven ongezond en hebben een ongezond voedingspatroon dat te veel verzadigde vetten, enkelvoudige suikers, alcohol en te weinig voedingsvezels bevat. Van de jongeren ontbijt 14% niet elke dag, eet 44% niet elke dag fruit, eet 61% niet elke dag groente en beweegt 75% onvoldoende. 6 Van scholieren in de leeftijd van 12 tot 15 jaar heeft twintig procent overgewicht; dit percentage neemt toe. 7 Korte en lange termijn risicofactoren door ongezond eten kunnen worden gereduceerd wanneer ongezonde eetgewoontes op jonge leeftijd aangepakt worden. 8 Gezien de alarmerende trend is ingrijpen gedurende adolescentie essentieel voordat het ongezonde dieet een gewoonte wordt. 9 Uiteindelijk hebben gezonde eetgewoontes positieve invloed op de fysieke en psychische conditie en daarmee ook de kwaliteit van het leven. 10 Middelbare scholen vormen een interventiesetting waarmee een groot aantal jongeren bereikt kan worden. Jongeren brengen namelijk veel tijd op school door en de onderwijsdeelname in de leeftijden van vijf tot en met vijftien jaar is bijna honderd procent. 11 Jongeren op middelbare scholen hebben in vergelijking met de basisschool zelf ook meer invloed op hun voedings- en beweegpatroon. 12 Het gedrag van leeftijdsgenoten is bepalend voor het gedrag van jongeren. De schoolomgeving kan dus een belangrijke begunstiger zijn voor de promotie van gezond (eet)gedrag. 13 Ondanks de waardevolle educatieve rol van middelbare scholen, hebben de meeste geen gezonde eetomgeving. Meer dan de helft van de scholen omschrijft hun voedsel en dranken assortiment als hoog calorisch. Daarnaast zijn binnen een kilometer afstand van de scholen meestal wel een tankstation, snackbar of supermarkt te vinden waar de leerlingen snacks kunnen kopen. 12 Naar aanleiding van de situatie heeft VWS een beleidsdoelstelling gesteld op basis van de kabinetsnota Langer gezond leven als speerpunt voor de komende jaren. Het aantal mensen met overgewicht en obesitas mag niet meer stijgen en het aantal kinderen met overwicht moet dalen. Een aantal actiepunten dat hierbij geformuleerd is: Gezond gedrag moet gemakkelijker, aantrekkelijker en vanzelfsprekender gemaakt worden; meer activiteiten die gericht zijn op het bevorderen van bewegen o.a. bij de doelgroep jeugd; meer activiteiten op scholen, waaronder het project De Gezonde Schoolkantine. Om het probleem gezamenlijk aan te pakken heeft de overheid (ministeries van VWS en OCW) op 27 januari 2005 met acht partijen het Convenant Overgewicht getekend. Inmiddels is het 6

7 convenant getekend door 23 partijen. Deze partners komen zowel uit het publieke als het private domein. Een aantal voorbeelden zijn: NOC*NSF, GroentenFruit Bureau en verschillende gemeentes. De leidraad van dit convenant is het herstellen en bewaren van de balans tussen eten en bewegen. 5,6,14,15, De Gezonde Schoolkantine Het programma De Gezonde Schoolkantine Op initiatief van het Voedingscentrum is het programma De Gezonde Schoolkantine ontwikkeld. Binnen het programma wordt gewerkt vanuit een integrale aanpak. Doel is het realiseren van een gezond kantineaanbod, inhoudelijke ondersteuning in de lessen (aandacht voor gezonde voeding en het maken van een verantwoorde keuze) en beter en gezonder kantinebeleid op scholen van het middelbaar onderwijs. Om een gezonde kantine te kunnen realiseren is ook een Gezonde Schoolkantine werkgroep nodig. Deze groep bestaat uit vertegenwoordigers van alle doelgroepen van het programma: schoolleiding, docenten, kantinebeheerder of cateraar, leerlingen, ouders en externen (bijvoorbeeld GGD). Per doelgroep is er ook materiaal ontwikkeld: 1. Voor kantinebeheerders en cateraars: handleiding, folder 'Zo doe je het!' en Assortimentsmeter; 2. voor het schoolteam: handleiding en presentatie; 3. voor leerlingen: posters, digitale tests en Hyves site; 4. voor ouders: presentaties, leaflet en checklist; 5. verder: handige documenten zoals voorbeeldbroodjes, prijsvraagvoorbeelden en artikel voor de schoolkrant. 17,18 Om de aandacht en uitvoering van het gezonde schoolkantine traject te stimuleren heeft het Voedingscentrum De Stimuleringsprijs De Gezonde Schoolkantine in het leven geroepen. Scholen moeten hiervoor een werkplan Gezonde Schoolkantine indienen. De winnende school krijgt de hoofdprijs van euro. Vanaf 2006 tot nu zijn twee Stimuleringsprijs rondes gehouden. In zal de derde ronde plaatsvinden Ontwikkelingen In 2002 heeft het Gezonde Schoolkantine project één jaar proefgedraaid op tien scholen in drie GGD regio s. Deze pilot is door TNO geëvalueerd. Uit deze evaluatie bleek dat de integrale aanpak het thema gezonde voeding binnen de school op de kaart zette en dat leerlingen de intentie hadden gezondere producten te kopen. Op basis van de resultaten van deze pilot zijn de materialen van het Gezonde Schoolkantine project herschreven en in 2004 werd De Gezonde Schoolkantine landelijk geïmplementeerd. Van 2006 tot 2008 is als vervolg het TNO automatenonderzoek uitgevoerd. In samenwerking met het Voedingscentrum en het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) werd op scholen onderzocht wat de mogelijkheden en effecten van verandering in het automatenaanbod waren. Uit deze resultaten bleek dat scholieren vaker voor laag caloriehoudende varianten van snoep, snacks en frisdranken kozen wanneer deze in de automaten werden aangeboden Aanleiding voor het onderzoek Sinds de landelijke introductie van het Gezonde Schoolkantine programma in 2004 zijn ook onderzoeken uitgevoerd bij GGD en en ouders over een gezonde schoolkantine. In het onderzoek bij GGD en uit 2006 werd onder andere onderzocht hoe het Voedingscentrum GGD en die werkten met het Gezonde Schoolkantine programma beter ondersteund konden worden. 19 In de studie bij ouders uit 2008 is onderzocht hoe ouders tegenover (gezonde) middelbare schoolkantines staan. 20 Er is echter nog niet eerder systematisch onderzocht welke behoefte aan ondersteuning kantinebeheerders en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod op middelbare scholen hebben en of de materialen voor kantinebeheerders en cateraars: de handleiding voor kantinebeheerders, de folder Zo doe je het! en de Assortimentsmeter toereikend zijn Visie 7

8 De visie van het Voedingscentrum over een gezonde schoolkantine is in de loop der jaren veranderd. In het begin van het project werd uitgedragen dat in een gezonde schoolkantine alle productgroepen, zowel basisproducten uit de Schijf van Vijf als extra s (zoals snacks en snoep), aangeboden konden worden in de kantine, mits voor de gezondere varianten uit deze productgroepen werd gekozen. In werd de visie bijgesteld; een gezonde schoolkantine zou uit ten minste 75% basisproducten uit de Schijf van Vijf en maximaal 25% extra s bestaan. Vlak voor de aanvang van de tweede Stimuleringsprijs ronde begin 2008 zijn de materialen van het programma De Gezonde Schoolkantine nogmaals herzien. Het Voedingscentrum besloot toen de huidige, strengere visie van 100% basisproducten uit de Schijf van Vijf als ideaal aanbod voor een gezonde schoolkantine uit te dragen. Daarnaast bleef de optie van ten minste 75% basisproducten en maximaal 25% extra s behouden (nu het onderweg / aardig op weg aanbod). 1.4 Doelstelling De eerste doelstelling van het uitgevoerde onderzoek is om de mening van kantinebeheerders, cateraars en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod op middelbare scholen te verkrijgen over de ideale gezonde schoolkantine volgens het Voedingscentrum. Degenen die op de scholen direct bezig zijn met het vaststellen en/of uitvoeren van kantineaanbod zijn: kantinebeheerders, cateraars, conciërges en facilitair managers. Indirect betrokken zijn: docenten, directieleden en afdelingsleiders. Zij zijn indirect bezig met het kantineaanbod, door bijvoorbeeld inhoudelijke ondersteuning in de lessen of participatie in de werkgroep. De tweede doelstelling is om te achterhalen wat de direct en indirect betrokkenen nodig hebben om gezond kantineaanbod te kunnen realiseren. De derde doelstelling is de mening van de betrokkenen te verkrijgen over de materialen (handleiding voor kantinebeheerders en Assortimentsmeter) van het programma. Met de informatie verkregen uit dit onderzoek zullen aanbevelingen worden gegeven aan het Voedingscentrum over mogelijke verbeteringen aan het programma en/of de materialen. 1.5 Probleemstelling Gegeven de bovenstaande doelstelling luidt de probleemstelling van het onderzoek als volgt: Is de visie van het Voedingscentrum over de ideale gezonde schoolkantine haalbaar in de ogen van kantinebeheerders, cateraars en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod, welke ondersteuning hebben zij nodig om een gezonde(re) schoolkantine te kunnen realiseren en zijn de door het Voedingscentrum ontwikkelde ondersteuningsmaterialen daarvoor toereikend? 8

9 Hoofdstuk 2 Materialen en methoden 2.1 Onderzoeksgroep Het onderzoek richtte zich op kantinebeheerders, cateraars en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod op middelbare scholen. Om de onderzoeksgroep samen te stellen is gebruik gemaakt van verschillende adressenbestanden van het Voedingscentrum. In deze bestanden waren deelnemers aan eerdere activiteiten van het Voedingscentrum omtrent het gezonder maken van de schoolkantine geregistreerd. De bestanden bestonden uit: de deelnemende scholen van de twee Stimuleringsprijs rondes, een deelnemersbestand van de regiobijeenkomst De Gezonde Schoolkantine 2008, een adressenbestand van cateraars en de aanmeldingen voor een workshop voor kantinebeheerders van het FiAC. o Bestand 1: Deelnemende scholen Stimuleringsprijs De Gezonde Schoolkantine van de eerste en tweede rondes ( en ) Twee bestanden bevatten de gegevens van de contactpersonen van de twee Stimuleringsprijs rondes. De contactpersonen zijn digitaal verzocht naar het adres van de kantinebeheerder, cateraar of andere verantwoordelijke voor het kantineaanbod voor een onderzoek van het Voedingscentrum. De vragenlijst is naar 78 adressen verstuurd. o Bestand 2: Deelnemersbestand regiobijeenkomst De Gezonde Schoolkantine 2008 In 2008 zijn drie regiobijeenkomsten De Gezonde Schoolkantine gehouden. Deze zijn bedoeld voor docenten, kantinebeheerders, schoolbesturen, oudervertegenwoordigers, GGDmedewerkers, diëtisten en cateraars. De regiobijeenkomsten bestaan uit presentaties en zaaldiscussies over een gezonde schoolkantine. Ook krijgen deelnemers gelegenheid om kennis te maken met het programma De Gezonde Schoolkantine. Uit dit bestand zijn 64 adressen geselecteerd. o Bestand 3: Adressenbestand cateraars Uit deze lijst is een selectie gemaakt afhankelijk van overlap in de andere bestanden. Uit dit bestand zijn twaalf adressen verzameld. o Bestand 4: Aanmeldingen workshop voor kantinebeheerders over gezonder kantineaanbod (FiAC) Het FiAC is een opleidings- en trainingsinstituut dat in samenwerking met het Voedingscentrum workshops aan kantinebeheerders geeft over het assortiment in de kantine. Uit deze lijst met aanmeldingen is een selectie gemaakt van twaalf adressen. Totaal werden 166 vragenlijsten verzonden. 9

10 2.2 Vragenlijst Om de probleemstelling te kunnen beantwoorden is er gedurende april 2009 een onderzoek uitgevoerd onder direct en indirect betrokkenen bij het kantineaanbod op middelbare scholen. Gekozen werd voor eenmalig kwantitatief onderzoek middels een digitale vragenlijst (gemaakt met behulp van software van Op deze manier kon op een eenvoudige wijze een grotere groep gelijktijdig benaderd worden. Ook konden respondenten, afhankelijk van hun antwoord, om vragen die niet van toepassing waren heengeleid worden. Bij een kwantitatief onderzoek is de manier van vragen sterk gestandaardiseerd waardoor meer eenduidige antwoorden verkregen worden. Het nadeel van de vragenlijst was dat er niet kon worden doorgevraagd zoals bij een interview. Om toch meer diepgaande antwoorden te verkrijgen, werd bij veel vragen een open antwoordmogelijkheid gegeven. 22 De vragenlijst (zie bijlage I) kan in drie delen worden opgedeeld. Deze driedeling is afgeleid van de deelvragen, die in drie categorieën verdeeld zijn (zie tabel 1). Tabel 1: Opzet vragenlijst naar driedeling deelvragen Probleemstelling Is de visie van het Voedingscentrum over de ideale gezonde schoolkantine haalbaar in de ogen van kantinebeheerders, cateraars en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod, welke ondersteuning hebben zij nodig om een gezonde(re) schoolkantine te kunnen realiseren en zijn de door het Voedingscentrum ontwikkelde ondersteuningsmaterialen daarvoor toereikend? Deelvragen Is de huidige visie van het Voedingscentrum over het ideale kantineaanbod bekend bij kantinebeheerders en andere betrokkenen? Denken kantinebeheerders en andere betrokkenen dat de ideale gezonde schoolkantine haalbaar is? Waarom vinden zij een ideale gezonde schoolkantine wel haalbaar? Waarom vinden zij een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar? Als kantinebeheerders en andere betrokkenen een ideale gezonde schoolkantine niet haalbaar vinden, wat lijkt ze dan wel realistisch? Wat voor ondersteuning hebben kantinebeheerders en andere betrokkenen nodig voor het realiseren van een gezonde schoolkantine? Zijn de handleiding voor kantinebeheerders en de Assortimentmeter toereikend en concreet genoeg voor het realiseren van een gezonde(re) schoolkantine? Wat moet er verbeteren? Wat ontbreekt er? Opzet vragenlijst Deel 1: Algemeen/inleidend Bestaat uit: - Algemene vragen (functie respondent, soort school, soort kantine etc.) - Uitleg ideale gezonde schoolkantine. - Vragen over de ideale gezonde schoolkantine. Deel 2: Algemene ondersteuning Bestaat uit: - Wat hebben de respondenten nodig aan ondersteuning op school en daarbuiten? Deel 3: Materialen van het Gezonde Schoolkantine pakket, voor kantinebeheerders Bestaat uit: - Vragen over de handleiding voor kantinebeheerders en folder Zo doe je het!. - Vragen over de Assortimentsmeter. Als dank voor het invullen van de vragenlijst kregen respondenten de poster van de Schijf van Vijf toegestuurd. Ook was het mogelijk om een adres in te voeren aan het eind van de 10

11 vragenlijst. De respondenten die dit deden gaven hiermee aan op de hoogte gehouden te willen worden van de resultaten van dit onderzoek. De resultaten zijn met behulp van de software op verkregen. Met deze gegevens zijn percentages berekend en antwoorden zijn in kruistabellen met elkaar vergeleken. 11

12 Hoofdstuk 3 Resultaten 3.1 Respondentenpopulatie Van de 166 benaderde respondenten hebben er 78 (47%) deelgenomen aan het onderzoek (zie tabel 2). Tabel 2: Respons per adressenbestand Aantal verstuurde vragenlijsten Respons in aantallen Respons in procenten Stimuleringsprijs % De Gezonde Schoolkantine* Regiobijeenkomst % De Gezonde Schoolkantine* Cateraars* % Workshop % kantinebeheerders (FiAC)* Totaal % * Voor uitleg over deze groepen zie hoofdstuk 2: Materialen en methoden, paragraaf 2.1 Het onderzoek richtte zich op kantinebeheerders, cateraars, facilitair managers en anderen die direct (vaststellen en uitvoeren) en indirect betrokken zijn bij het kantineaanbod van middelbare scholen. In de vragenlijst werd gevraagd naar het beroep van de respondent. Van de respondenten (n=78) was 45% direct betrokken bij het kantineaanbod. De resterende 55% bestond uit docenten, afdelingsleiders, directieleden, GGD en overigen die indirect betrokken zijn bij het kantineaanbod (zie figuur 1). In figuur 2 zijn de functies van de direct betrokkenen bij het kantineaanbod weergegeven. 3, 4% 8, 10% 1, 1% 35, 45% Direct betrokken bij kantineaanbod Docenten en afdelingsleiders Directieleden 31, 40% GGD Overig Figuur 1: Verdeling respondenten direct en indirect betrokken bij kantineaanbod (n=78) 12

13 6, 17% Kantinebeheerder/ medew erker Conciërges 6, 17% 19, 55% Cateraars 4, 11% Facilitaire dienstverlening Figuur 2: Verdeling respondenten direct betrokken bij kantineaanbod (n=35) 3.2 Vragenlijst De resultaten van de vragenlijst die bijdragen aan de beantwoording van de probleemstelling en deelvragen worden in de onderstaande tekst besproken. De behandeling van de resultaten is onderverdeeld in drie delen (inleidend, algemene ondersteuning en specifieke ondersteuning), naar de opzet van de vragenlijst (zie ook hoofdstuk 2: Materialen en methoden, paragraaf 2.2). NB. Een aantal respondenten heeft vroegtijdig de digitale vragenlijst verlaten, hierdoor kan het aantal respondenten per vraag verschillen Inleidend In het eerste deel van de vragenlijst werden algemene vragen aan de respondenten gesteld (beroep, naam van de school etc.). Verder werd uitgelegd wat een ideale gezonde schoolkantine volgens het Voedingscentrum is en zijn er vragen gesteld over de haalbaarheid van een ideale gezonde schoolkantine. Wie het aanbod in de schoolkantine bepaalt Aan respondenten werd de vraag gesteld wie het aanbod in de schoolkantine bepaalt. Meerdere antwoorden konden worden gekozen, ook konden respondenten zelf een antwoord invullen. Op 40% van de scholen bepaalde de kantinebeheerder/cateraar (mede) het aanbod. Schooldirecties bepaalde op 27% van de scholen (mede) wat er in de kantine werd aangeboden. Op 8% van de scholen bepalen tevens docenten het kantineaanbod. Bekendheid De Gezonde Schoolkantine Op de vraag Kent u het programma De Gezonde Schoolkantine van het Voedingscentrum antwoordde 100% van de respondenten (n=78) met Ja. 13

14 Haalbaarheid ideale gezonde schoolkantine en onderweg / aardig op weg aanbod Van de respondenten (n=77) vond 42% een ideale gezonde schoolkantine haalbaar, 58% van de respondenten vond een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar. Van deze laatste groep vond een ruime meerderheid (87%) het onderweg / aardig op weg aanbod wel realistisch (52% van het totaal aantal respondenten). 6% van de respondenten vond beide opties niet haalbaar (zie figuur 3). 5, 6% 32, 42% Ideale gezonde schoolkantine haalbaar Onderw eg/aardig op w eg aanbod haalbaar 40, 52% Beide niet haalbaar Figuur 3: Haalbaarheid ideale gezonde schoolkantine en onderweg / aardig op weg aanbod (n=77) - Ideale gezonde schoolkantine haalbaar Bij de respondenten (n=32) die een ideale gezonde schoolkantine haalbaar vonden werd doorgevraagd naar hun redenen. Een aantal keuzes werd gegeven waarvan de respondent meerdere kon aanvinken. De meest gekozen antwoorden waren: Dit is het beleid op school (78%), Omdat ik het belangrijk vind doe ik mijn best hiervoor (75%) en Ik krijg genoeg ondersteuning van de directie (69%). Iets meer dan de helft van de respondenten antwoordde Leerlingen willen gezond eten in de kantine (zie figuur 4). Bij deze vraag werd de mogelijkheid om zelf een antwoord in te vullen gegeven, waar een kwart van de respondenten (n=8) gebruik van maakte. Vier van deze respondenten gaven aan een ideale gezonde schoolkantine haalbaar te vinden, omdat zij gesteund worden door bepaalde partijen binnen (door een gezonde school project en de ouderraad) of buiten (door een GGD en externe cateraar) de school (zie ook bijlage II). 14

15 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 56% 75% 78% 34% 44% 69% 25% 20% 10% 0% Leerlingen willen gezond eten in de kantine Omdat ik het belangrijk vind doe ik mijn best hiervoor Dit is het beleid op school Ik vind het niet moeilijk om de verandering door te voeren Ik doe aan prijsbeleid Ik krijg genoeg ondersteuning van de directie Anders, namelijk: Figuur 4: Waarom vindt u de ideale gezonde schoolkantine voor uw schoolkantine haalbaar? (n=32) - Ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar Bij de respondenten (n=46) die een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar vonden werd tevens doorgevraagd naar hun redenen. Ook hier werd een aantal keuzes gegeven waarvan de respondent meerdere kon aanvinken. De respondenten vonden de keuzes: Leerlingen moeten zelf kunnen kiezen voor extra s en Verse producten zijn minder lang houdbaar het meest van toepassing op hun situatie; 48% koos voor beide antwoorden. Geen van de respondenten koos voor het antwoord: Ik weet niet hoe ik de verandering moet doorvoeren. Van de respondenten antwoordde 28% met: De leerlingen willen het (een ideale gezonde schoolkantine) niet (zie figuur 5). Aan de respondenten die voor dit antwoord kozen (n=22) werd gevraagd waarom zij dachten dat leerlingen geen ideale schoolkantine wilden, 70% gaf als reden aan te denken dat leerlingen zelf een keus willen hebben. 60% 50% 48% 48% 54% 40% 30% 20% 10% 0% 28% 2% 11% 17% 20% 0% 9% Leerlingen willen het niet Het is niet mijn verantwoordelijkheid Leerlingen moeten zelf kunnen kiezen voor extra s Onvoldoende steun van de directie Geen inspraak over inhoud automaten Verdiensten van kantine lopen terug als die gezond(er) wordt gemaakt Ik weet niet hoe ik de verandering moet doorvoeren Te druk om verandering door te voeren Verse producten minder lang houdbaar Anders, namelijk: Figuur 5: Waarom vindt u de ideale gezonde schoolkantine voor uw schoolkantine (nog) niet haalbaar? (n=46) Ook bij deze vraag konden respondenten zelf een antwoord invullen. Van deze mogelijkheid maakte meer dan de helft (n=26) gebruik. Van deze respondenten gaf 50% in hun open antwoord aan een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar te vinden omdat leerlingen de extra s elders in de buurt halen wanneer deze op school niet worden aangeboden. Vier respondenten gaven aan dat leerlingen zelf een bewuste keus moeten kunnen maken en dat ze daarom een 15

16 keus gegeven moet worden. Ook vond een aantal respondenten (n=4) het gezonde aanbod (te) duur(der) en twee respondenten gaven aan dat het gezonde aanbod (daardoor) minder goed liep (zie bijlage III). - Onderweg/aardig op weg aanbod wel haalbaar Van alle respondenten (n=77) vond 58% een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar. Van deze respondenten (n=45), gaf 87% aan het onderweg / aardig op weg aanbod (ten minste 75% basisproducten en maximaal 25% extra s) dat het Voedingscentrum als tweede optie naast het ideaal aanbod voorstelt wel realistisch te vinden. Eén respondent gaf aan een verhouding van 80% basisproducten en 20% extra s reëler te vinden. - Onderweg/aardig op weg aanbod niet haalbaar De vijf respondenten die ook het onderweg / aardig op weg aanbod niet haalbaar vonden konden invullen hoe de verdeling van basisproducten en extra s er volgens hen uit zou moeten zien. De percentages liepen uiteen van 40-60% basisproducten en 60-40% extra s. Ideale gezonde schoolkantine haalbaar vs ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar De respondenten (n=77) werden gevraagd naar onder andere de situatie op school rond een gezonde kantine en hoe belangrijk zij gezond eten en een gezonde kantine vonden. In tabel 3 zijn de vragen hierover opgenomen met de antwoorden in twee groepen verdeeld: 1. respondenten die een ideale gezonde schoolkantine haalbaar vonden en 2. respondenten die dit (nog) niet haalbaar vonden. In de tabel is te zien dat de percentages van de gegeven antwoorden bij beide groepen dicht bij elkaar liggen. De beide groepen respondenten vonden gezond eten voor zichzelf en leerlingen ongeveer even belangrijk. Ook bleken zij ongeveer even vaak actief in de werkgroep De Gezonde Schoolkantine. De respondenten uit beide groepen vonden ongeveer even vaak dat ze voldoende budget hadden en docenten en leerlingen worden op beide scholen ongeveer even vaak betrokken bij de kantine. Tabel 3: Antwoorden van respondenten ideale gezonde schoolkantine wel haalbaar en ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar wel haalbaar (n=32) (nog) niet haalbaar (n=45) Bent u actief in werkgroep De Ja: 72% Ja: 64% Gezonde Schoolkantine? Heeft u voldoende budget voor uw Ja: 44% Ja: 51% kantine? Worden docenten bij de kantine Ja: 81% Ja: 73% betrokken? Worden leerlingen bij de kantine Ja: 78% Ja: 80% betrokken? Heeft u meegedaan aan de Ja: 81% Ja: 67% Stimuleringsprijs? Vindt u gezond eten Ja: 97% Ja: 98% belangrijk/zeer belangrijk voor leerlingen? Vindt u gezond eten Ja: 100% Ja: 98% belangrijk/zeer belangrijk voor uzelf? Vindt u een gezonde schoolkantine Ja: 100% Ja: 87% belangrijk/zeer belangrijk? Algemene ondersteuning In het tweede deel van de vragenlijst werd respondenten gevraagd wat zij nodig hadden aan ondersteuning buiten school en op school voor het in kaart te brengen en aanpassen van het huidige kantineaanbod om deze gezond(er) te maken. 16

17 Buiten school Van de respondenten (n=75) gaf 32% aan extra budget te willen. In een ander deel van de vragenlijst gaf 49% van de respondenten (n=78) aan voldoende budget te hebben. Van de respondenten gaf 32% aan geen advies/ondersteuning nodig te hebben. Iets meer dan 30% vond een workshop hoe maak ik mijn schoolkantine gezond(er) nodig om het huidig kantineaanbod in kaart te brengen en aan te passen. Respectievelijk 29% en 12% van de respondenten gaf aan ondersteund te willen worden door een GGD of diëtist (zie figuur 6). 27% vulde ook een open antwoord in. Deze respondenten gaven onder andere aan behoefte te hebben aan: een externe cateraar (n=4), een gezonde automaat met groente en fruit (n=1) en ervaringen uitwisselen met andere scholen (n=1) (zie bijlage IV). 35% 30% 29% 32% 31% 32% 27% 25% 20% 15% 12% 10% 5% 0% Ondersteuning GGD Ondersteuning diëtist Extra budget van buiten Workshop hoe maak ik mijn schoolkantine gezond(er) Geen advies/ondersteuning nodig Anders, namelijk: Figuur 6: Behoefte aan ondersteuning buiten school (n=75) Op school Van de respondenten (n=75) gaf 52% aan behoefte te hebben aan een werkgroep waarin gezamenlijk naar het gezond(er) maken van de kantine toe wordt gewerkt, 72% van deze respondenten was al actief in een Gezonde Schoolkantine werkgroep. Van de respondenten gaf 40% (n=30) aan behoefte te hebben aan schoolkantinebeleid, bij een derde van deze respondenten bleek er al beleid gevoerd te worden. Zowel de respondenten die een ideale gezonde schoolkantine haalbaar vonden (n=32), als de respondenten die een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar vonden (n=46) gaven aan behoefte te hebben aan schoolkantinebeleid; van beide groepen 40%. 29% van de respondenten wil extra budget van de school. Van de respondenten heeft 16% (verder) niks van de school nodig (zie figuur 7). Er werd ook gebruik gemaakt van de open antwoordmogelijkheid. Een aantal respondenten (n=5) gaf daarin aan meer betrokkenheid te willen van collega s, leerlingen, medewerkers en andere personen, om zo samen een gezonde(re) schoolkantine te kunnen realiseren (zie bijlage V). 17

18 60% 50% 52% 40% 40% 30% 29% 31% 20% 16% 10% 0% Werkgroep voor een gezonde schoolkantine Schoolkantinebeleid Extra budget van de school Ik heb niks van de school nodig Anders, namelijk: Figuur 7: Behoefte aan ondersteuning op school (n=75) Specifieke ondersteuning In het derde deel van de vragenlijst werd uitleg gegeven over de materialen van het programma De Gezonde Schoolkantine van het Voedingscentrum. Voorbeelden en links naar de materialen en de links van de websites van De Gezonde Schoolkantine en de Assortimentsmeter werden meerdere keren in de vragenlijst gegeven (zie bijlage I voor de vragenlijst). Vervolgens werd respondenten gevraagd of zij nog iets misten naast deze materialen. Tot slot werd de respondenten hun mening gevraagd over de ondersteuningsmaterialen voor kantinebeheerders: de handleiding voor kantinebeheerders en de Assortimentsmeter (AM). Wat er mist naast de bestaande materialen Aan de respondenten (n=75) werd de vraag gesteld of zij nog iets (anders) nodig hadden naast de voor hun bedoelde materialen van het programma. Van de respondenten miste 77% niks en 23% wel. De belangrijkste antwoorden zijn gecategoriseerd in tabel 4 (zie ook bijlage VI). Tabel 4: Wat respondenten (n=17) missen in het programma De Gezonde Schoolkantine Antwoordcategorie Antwoord aantal keer gegeven Een lijst met gezonde producten 5 Meer (originele/spectaculaire) recepten die 4 populair zijn bij de leerlingen Promotiemateriaal voor de school 2 Grote posters waar leerlingen op kunnen 1 zien wat wel en niet gezond is Video voor in de kantine 1 Informatie over hoe etiketten van 1 verpakkingen te lezen Naast informatie over gezond eten, ook 1 informatie over bewegen Een digitale enquête voor leerlingen om te 1 zien hoe zij over een gezonde kantine denken en welke veranderingen in de kantine zij ondersteunen 18

19 De handleiding voor kantinebeheerders Van de respondenten (n=73) gebruikte ongeveer een derde de handleiding voor kantinebeheerders, gebruikte een derde de handleiding niet en kende een derde de handleiding niet. De respondenten die de handleiding kenden, maar niet gebruikten werd gevraagd naar de reden hiervoor. De belangrijkste antwoorden zijn gecategoriseerd in tabel 5 (zie ook bijlage VII). Tabel 5: Waarom respondenten (n=23) de handleiding voor kantinebeheerders niet gebruiken Antwoordcategorie Antwoord aantal keer gegeven Niet nodig want zijn zelf al goed bezig 5 Nog niet (volledig) mee begonnen 3 Gebruikt de handleiding deels/iemand anders 3 gebruikt hem Aanbod op school is te beperkt om te kunnen 3 werken met handleiding Te druk om tijd eraan te besteden 1 Niet alle respondenten hebben de rest van de vragen over de handleiding voor kantinebeheerders beantwoord. Zij konden ervoor kiezen, wanneer zij de handleiding niet kenden, om de vragen erover niet te beantwoorden. De vragen over de handleiding voor kantinebeheerders zijn door 64 respondenten (82%) ingevuld. In figuur 8 is te zien of men vindt dat de handleiding voor kantinebeheerders duidelijk maakt wat de ideale gezonde schoolkantine is. Van de 64 respondenten die deze vraag beantwoordden gaf iets meer dan de helft aan dat de handleiding duidelijk maakt wat de ideale gezonde schoolkantine is. Een derde van de respondenten antwoordde neutraal. Minder dan 4% van de respondenten antwoordde met onduidelijk/zeer onduidelijk. 60% 50% 52% 40% 33% 30% 20% 13% 10% 2% 2% 0% Zeer duidelijk Duidelijk Neutraal Onduidelijk Zeer onduidelijk Figuur 8: Maakt de handleiding voor kantinebeheerders duidelijk wat de ideale gezonde schoolkantine is? (n=64) 19

20 In de vragenlijst werd gevraagd of de handleiding duidelijk maakt hoe het kantineaanbod verbeterd kan worden. Van de respondenten antwoordde 58% met duidelijk. 8% gaf het antwoord zeer duidelijk en 2% gaf het antwoord zeer onduidelijk. Een derde van de respondenten antwoordde neutraal (zie figuur 9). 70% 60% 58% 50% 40% 33% 30% 20% 10% 0% 8% Zeer duidelijk 0% 2% Duidelijk Neutraal Onduidelijk Zeer onduidelijk Figuur 9: Maakt de handleiding duidelijk hoe u uw kantineaanbod kunt verbeteren? (n=64) Op de vraag of de handleiding voldoende ondersteuning geeft om de kantine gezond(er) te maken antwoordde 58% van de respondenten met voldoende. Een derde van de respondenten antwoordde neutraal. 2% vindt dat de handleiding ruim onvoldoende ondersteuning geeft. Geen van de respondenten gaf het antwoord onvoldoende (zie figuur 10). 70% 60% 58% 50% 40% 33% 30% 20% 10% 0% 8% Ruim voldoende 0% 2% Voldoende Neutraal Onvoldoende Ruim onvoldoende Figuur 10: Geeft de handleiding u voldoende ondersteuning om uw kantine gezond(er) te maken? (n=64) Respondenten kennen als cijfer gemiddeld een 7,8 (SD=0,55) aan de handleiding toe. 9% geeft de handleiding een onvoldoende (5 of lager). 20

21 De Assortimentsmeter (AM) Van de respondenten (n=68) gebruikte 38% de AM, gebruikte 47% de AM niet en kende 15% de AM niet. De respondenten die de AM kenden, maar niet gebruikten werd gevraagd naar de reden hiervoor. De belangrijkste antwoorden zijn gecategoriseerd in tabel 6 (zie ook bijlage VIII). Tabel 6: Waarom respondenten (n=31) de Assortimentsmeter (AM) niet gebruiken Antwoordcategorie Antwoord aantal keer gegeven Niet nodig want zijn zelf al goed bezig 7 Nog niet (volledig) mee begonnen 5 Gebruikt de AM deels/iemand anders gebruikt 4 hem Aanbod op school is te beperkt om te kunnen 2 werken met de AM Te druk om tijd eraan te besteden 2 Niet alle respondenten hebben de rest van de vragen over de AM beantwoord. Zij konden ervoor kiezen, wanneer zij de AM niet kenden, om de vragen erover niet te beantwoorden. De vragen over de AM zijn door 62 respondenten (79%) ingevuld. In figuur 11 is te zien of men vindt dat de AM duidelijk maakt wat de ideale gezonde schoolkantine is. Van de 62 respondenten die deze vraag beantwoordden gaf 69% aan dat de AM duidelijk maakt wat de ideale gezonde schoolkantine is. 16% van de respondenten antwoordde neutraal. Van de respondenten vond 5% de AM onduidelijk/zeer onduidelijk. 80% 70% 69% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 10% 16% 3% 2% 0% Zeer duidelijk Duidelijk Neutraal Onduidelijk Zeer onduidelijk Figuur 11: Maakt de Assortimentsmeter duidelijk wat de ideale gezonde schoolkantine is? (n=62) 21

22 De respondenten werd gevraagd wat zij vonden van het invoeren van producten in de AM. Van de respondenten antwoordde 42% met makkelijk. 18% vond het invoeren van producten moeilijk. Iets meer dan een derde van de respondenten antwoordde neutraal (zie figuur 12). 45% 42% 40% 35% 36% 30% 25% 20% 18% 15% 10% 5% 3% 2% 0% Heel makkelijk Makkelijk Neutraal Moeilijk Heel moeilijk Figuur 12: Wat vindt u van het invoeren van producten in de Assortimentsmeter? (n=62) Iets meer dan driekwart van de respondenten (77%) kon wel alle producten van het eigen assortiment terugvinden in de AM, bijna een kwart (22%) kon dit niet en miste producten (zie bijlage IX). Bijna 70% vond de productgroepen in de AM logisch gesorteerd. Geen van de respondenten vond de productgroepen onlogisch gesorteerd. De respondenten werd gevraagd of zij de AM handig vonden. Bijna de helft van de respondenten (47%) vond de AM handig, 45% antwoordde neutraal. Geen van de respondenten vond de AM onhandig en 3% gaf aan hem zeer onhandig te vinden (zie figuur 13). 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 47% 45% 10% 5% 0% 5% 3% 0% Zeer handig Handig Neutraal Onhandig Zeer onhandig Figuur 13: Vindt u de Assortimentsmeter handig? (n=62) 22

23 De AM geeft 47% van de respondenten voldoende ondersteuning om de kantine gezond(er) te maken. Van de respondenten antwoordde 44% neutraal. Van de respondenten vond 4% de AM onvoldoende/ruim onvoldoende ondersteuning geven om de kantine gezond(er) te maken (zie figuur 14). 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 47% 44% 10% 5% 0% 7% Ruim voldoende 2% 2% Voldoende Neutraal Onvoldoende Ruim onvoldoende Figuur 14: Geeft de Assortimentmeter u voldoende ondersteuning om uw kantine gezond(er) te maken? (n=62) Respondenten kennen als cijfer gemiddeld een 7,7 (SD=0,65) aan de AM toe. 6% geeft de AM een beoordeling van een onvoldoende (5 of lager). Opmerkingen of suggesties naar aanleiding van de vragenlijst Respondenten kregen aan het eind van de vragenlijst een mogelijkheid om opmerkingen of aanvullingen te geven over de onderwerpen die in de vragenlijst naar voren waren gekomen. Een respondent gaf aan dat het probleem op haar school was het ontbreken van schoolbreed voedingsbeleid. Zij en haar collega s wilden een gezonde schoolkantine wel, maar werden belemmerd door de rest van de school die niet beseften dat er een probleem bestaat rondom voeding. Deze respondent gaf aan dat meer druk nodig is vanuit de overheid op schoolbesturen om over te gaan tot een aanpak voor alle scholen (zie bijlage X voor alle antwoorden). 23

24 Hoofdstuk 4 Discussie In dit hoofdstuk worden opvallende resultaten van dit onderzoek besproken. Een belangrijk resultaat wat uit dit onderzoek naar voren kwam is dat schoolkantinebeleid een belangrijke factor blijkt voor het slagen van een gezonde schoolkantine. Opvallend was verder dat de meeste respondenten die een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar vinden, het onderweg/aardig op weg aanbod wel realistisch vinden. Deze optie spreekt respondenten aan vanwege de mogelijkheid om leerlingen extra s aan te kunnen bieden. Daarnaast bleek de onderzoeksgroep alleen uit respondenten te bestaan die bekend waren met het programma De Gezonde Schoolkantine. Tevens bleek dat een ruime meerderheid van de respondenten tevreden was over de materialen: de handleiding en de Assortimentsmeter. Toch was ook, naar het leek, een groot deel van de respondenten niet bekend met deze materialen. Schoolkantinebeleid Binnen het programma De Gezonde Schoolkantine wordt gewerkt vanuit een integrale aanpak. Het richt zich niet alleen op het kantineaanbod, maar ook op de inhoudelijke ondersteuning (aandacht voor gezonde voeding en het maken van een verantwoorde keuze) in de lessen en het maken van schoolbeleid. Het programma biedt de deelnemende partijen (directie, docenten, kantinebeheerder, leerlingen etc.) handvatten om een bijdrage te kunnen leveren aan het verder ontwikkelen van een gezond eetpatroon onder jongeren. Als alle partijen meewerken kan een gezonde kantine breed worden uitgedragen op de school. Maar voor het realiseren van een gezonde kantine is vooral ook schoolkantinebeleid daarbij van groot belang, wat ook uit dit onderzoek blijkt. Vier op de tien respondenten gaf aan behoefte te hebben aan schoolkantinebeleid. Bij een derde van deze respondenten werd er al beleid gevoerd op hun school. Mogelijk wilden de respondenten extra benadrukken dat ze beleid belangrijk vinden en/of wilden zij hiermee aangeven dat zij wellicht niet tevreden zijn met het huidige beleid op hun school. Dat iets meer dan de helft van de respondenten ook aangaf behoefte te hebben aan een Gezonde Schoolkantine werkgroep is niet verwonderlijk. Een werkgroep is belangrijk voor de opzet van een gezond kantinebeleid. Bijna driekwart van de respondenten die aangaf behoefte te hebben aan een werkgroep was al actief hierin bezig. Mogelijk wilden de respondenten extra benadrukken dat ze het aanwezig zijn van een werkgroep belangrijk vonden voor het realiseren van een gezonde schoolkantine en/of de ondersteuning van het schoolkantinebeleid. Coördinatie Schoolkantinebeleid is een belangrijke factor voor het realiseren van een gezonde kantine. Het is belangrijk dat het beleid niet alleen ondersteund wordt door de deelnemende partijen, maar ook door coördinatie. Uit het onderzoek valt op dat niet alleen kantinebeheerders en cateraars het aanbod in de schoolkantine bepalen. Ook de directie, docenten en werkgroep houden zich naast hun eigen taken bezig met het aanbod in de kantine en zijn er daarnaast op andere manieren bij betrokken. Voor een optimale uitvoering van het beleid zou een coördinator aangesteld kunnen worden die zich bezig houdt met het bewaken van de voortgang en controle van de activiteiten. In de vragenlijst gaf een respondent aan dat zij het nuttig zou vinden om ervaringen over een gezonde kantine uit te wisselen met andere scholen. Dit zou een gepaste taak voor de coördinator kunnen zijn. Landelijke regelgeving Initiatief vanuit de overheid om scholen te ondersteunen op het gebied van regelgeving over de kantine ontbreekt. 5 In de samenvatting van de Nota Overgewicht is terug te vinden dat in het beleid van de overheid respect voor de vrijheid om zelf te kiezen wat men eet en drinkt voorop staat. Toch, zo blijkt ook uit dit onderzoek, zou een landelijk beleid (en controle erop) aangaande gezonde schoolkantines in grote mate kunnen bijdragen aan de uitvoering van een gezonde schoolkantine en daarmee de realisatie van een gezonder eetpatroon onder jongeren. 24

25 Haalbaar vs (nog) niet haalbaar Uit dit onderzoek blijkt dat iets minder dan de helft van de respondenten een ideale gezonde schoolkantine (100% basisproducten, geen extra s) op hun school haalbaar vindt. De respondenten geven aan dat dit komt doordat er schoolkantinebeleid wordt gevoerd, omdat zij een ideale gezonde kantine belangrijk vinden en zij genoeg ondersteuning krijgen vanuit de directie. Iets meer dan de helft van de respondenten vindt 100% basisproducten niet realistisch, maar daarvan vindt negen op de tien het onderweg/aardig op weg aanbod wel haalbaar. Er is dus geen onwelwillendheid tegenover een gezonde(re) schoolkantine, veel respondenten vinden alleen dat leerlingen zelf een keuze moeten kunnen maken. Daarom spreekt het onderweg/aardig op weg aanbod hen aan; het geeft ze de mogelijkheid om leerlingen extra s aan te kunnen bieden. De reden dat zij extra s op school willen aanbieden is omdat leerlingen de extra s evengoed bij een supermarkt of snackbar in de buurt halen. Wanneer het voor leerlingen niet meer mogelijk is om buiten de school extra s te halen, zou in de perceptie van respondenten over de haalbaarheid van de ideale gezonde schoolkantine mogelijk een verandering kunnen komen. Een andere belangrijke reden waarom respondenten geen ideaal aanbod voor zich zien op hun school is omdat gezondere producten minder lang houdbaar zijn dan extra s zoals snoep en snacks. Het gevolg van de kortere houdbaarheid kan zijn dat de gezondere producten minder goed verkocht kunnen worden. In een kantine waar alleen maar basisproducten worden aangeboden is daarom extra aanpassing aan de kantine nodig, met bijvoorbeeld koeldisplays en/ of automaten voor basisproducten. Budget Bijna de helft van alle respondenten geeft aan voldoende budget te hebben. Ongeveer een derde van de respondenten geeft aan behoefte te hebben aan extra budget op school en buiten school (van bijvoorbeeld de gemeente of GGD), dit omdat budget (tijd en geld) belangrijk is voor de realisatie van een gezonde kantine. Het budget zou besteed kunnen worden aan het optimaliseren van de kantine inrichting, bijvoorbeeld in de vorm van: - Voldoende ondersteuning in de kantine wat betreft personeel; - goede apparatuur (zoals koeldisplays); - meer tijd voor de werkgroep en bijscholing. Respondentenpopulatie De respondentenpopulatie bestaat uit mensen die hadden deelgenomen aan één van de activiteiten van het Voedingcentrum rond De Gezonde Schoolkantine. Het is dan ook niet verwonderlijk dat alle respondenten aangaven bekend te zijn met het programma De Gezonde Schoolkantine. Generalisatie van de resultaten van dit onderzoek naar alle middelbare scholen is hierdoor en door de beperkte grootte van de onderzoeksgroep niet mogelijk. Direct en indirect betrokken De respondenten konden onderverdeeld worden in twee groepen: direct of indirect betrokken bij het kantineaanbod. De groep van direct betrokkenen bestond uit kantinebeheerders, cateraars, conciërges en facilitair managers. Zij houden zich direct bezig met het vaststellen en uitvoeren van het kantineaanbod, of sturen de mensen die dit doen direct aan. De groep van indirect betrokkenen bestond onder andere uit docenten, directieleden en afdelingsleiders. Omdat het programma De Gezonde Schoolkantine zich integraal richt op alle doelgroepen in de school, is de vragenlijst ook naar deze respondenten verstuurd. De indirect betrokkenen zijn zelf minder bezig met het kantineaanbod en daardoor misschien ook minder bekend waren met de handleiding voor kantinebeheerders en de Assortimentsmeter (zie ook in dit hoofdstuk: Handleiding en Assortimentsmeter). Het gevolg hiervan kan zijn dat zij de vragen over de materialen minder goed konden beantwoorden. 25

26 Handleiding voor kantinebeheerders en Assortimentsmeter Opvallend was dat een derde van de respondenten bij de vragen over de ondersteuningsmaterialen van het Voedingscentrum vaak koos voor het antwoord neutraal. Met andere woorden: zij bleken vaak geen duidelijke mening te hebben over de materialen. Dit kan verschillende oorzaken hebben, één daarvan is dat zij niet bekend waren met de handleiding of de Assortimentsmeter. Dit bleek uit de open antwoorden van de respondenten, daarin gaven meerdere aan de materialen niet te kennen. Links naar de materialen werden in de vragenlijst gegeven, maar mogelijk kon dit deel van de respondenten de vragen toch niet goed beantwoorden. Dit maakt de betrouwbaarheid van de onderzoeksresultaten minder groot. Kwantitatief vs kwalitatief Voor het verkrijgen van de onderzoeksresultaten is gekozen voor kwantitatief onderzoek. In de vragenlijst zijn veel open antwoordmogelijkheden ingebouwd waarmee door de respondent aanvullingen gegeven konden worden. De gegeven antwoorden bleken soms onduidelijk en lastig te interpreteren. Met kwalitatief onderzoek zou de mogelijkheid bestaan om door te vragen voor verduidelijking van het gegeven antwoord. In het geval van kwantitatief onderzoek is dit niet mogelijk, waardoor de verkregen informatie wellicht niet compleet is. Validatie vragenlijst De vragenlijst is vooraf getest bij verschillende medewerkers van het Voedingscentrum. Gelet werd op hoe de vragen geformuleerd waren, hoelang het duurde om de vragenlijst in te vullen, hoe de vragenlijst eruit zag, of het een logische opbouw had en of personen die niks van het onderwerp wisten de vragen snapten. Feedback werd gegeven en de vragenlijst is op basis hiervan aangepast. 26

27 Hoofdstuk 5 Conclusie en aanbevelingen 5.1 Conclusie In deze paragraaf wordt antwoord gegeven op de volgende hoofdvraag: Is de visie van het Voedingscentrum over de ideale gezonde schoolkantine haalbaar in de ogen van kantinebeheerders, cateraars en anderen direct en indirect betrokken bij het kantineaanbod, welke ondersteuning hebben zij nodig om een gezonde(re) schoolkantine te kunnen realiseren en zijn de door het Voedingscentrum ontwikkelde ondersteuningsmaterialen daarvoor toereikend? 1. Haalbaarheid ideale gezonde schoolkantine Iets minder dan de helft van de respondenten vindt een ideale gezonde schoolkantine haalbaar. Zij geven aan dat dit komt doordat er schoolkantinebeleid wordt gevoerd, zij zich voor een ideale gezonde kantine inzetten omdat zij het belangrijk vinden en omdat ze genoeg ondersteund worden door de directie. Iets meer dan de helft van de respondenten vindt een ideale gezonde schoolkantine (nog) niet haalbaar. Zij geven aan dit niet haalbaar te vinden, omdat leerlingen moeten kunnen kiezen voor extra s; wanneer op school geen extra s worden aangeboden halen leerlingen de extra s bij een supermarkt of snackbar in de buurt. Ook vinden respondenten een ideale gezonde kantine (nog) niet haalbaar omdat verse producten minder lang houdbaar zijn. 2. Haalbaarheid onderweg/aardig op weg aanbod Van de respondenten die een ideale gezonde kantine (nog) niet haalbaar vinden, vindt negen op de tien het onderweg/aardig op weg aanbod wel realistisch. Deze optie biedt de leerlingen een keuze tussen basisproducten en extra s, zodat zij die niet bij een supermarkt of snackbar in de buurt hoeven te halen. 3. Behoefte aan ondersteuning op school De helft van de respondenten heeft op hun school behoefte aan advies/ondersteuning in de vorm van een Gezonde Schoolkantine werkgroep, vier op de tien heeft behoefte aan schoolkantinebeleid en een derde aan extra budget van de school. 4. Behoefte aan ondersteuning buiten school Een derde van de respondenten heeft behoefte aan ondersteuning in de vorm van een workshop over het gezonder maken van de schoolkantine, ondersteuning van de GGD en extra budget van buiten de school (bijvoorbeeld van de gemeente of GGD). 5. Het programma De Gezonde Schoolkantine Meer dan driekwart van de respondenten vindt de bestaande materialen voor kantinebeheerders in het programma De Gezonde Schoolkantine compleet genoeg en mist niets. Van de respondenten die wel iets missen geven de meeste aan dat een lijst met gezonde producten en meer originele voorbeelden van recepten ontbreekt. 6. Handleiding en Assortimentsmeter Een ruime meerderheid van de respondenten is tevreden over de handleiding voor kantinebeheerders en de Assortimentsmeter. Bijna geen enkele respondent is ontevreden/zeer ontevreden over deze materialen. Toch nam een ander deel van de respondenten vaak een neutraal standpunt in wanneer gevraagd werd naar hun mening over de materialen. Mogelijk gebruikten zij de materialen (nog) niet waardoor ze geen duidelijke mening erover konden geven. 27

28 5.2 Aanbevelingen In deze paragraaf volgen aanbevelingen aan het Voedingscentrum over mogelijke verbeteringen aan het programma De Gezonde Schoolkantine en de ondersteuningsmaterialen. 1. Haalbaarheid ideale gezonde schoolkantine Blijf doorgaan met het promoten van de ideale gezonde schoolkantine. Iets minder dan de helft van de respondenten vindt het al haalbaar. De rest van de respondenten heeft mogelijk meer tijd nodig om aan het idee van 100% basisproducten te wennen. Volgens de respondenten moeten leerlingen een keuze hebben, daarom vinden zij een ideaal aanbod nog niet haalbaar. Als op school geen extra s worden aangeboden gaan leerlingen deze buiten de school kopen. Wanneer voor de leerlingen geen mogelijkheid bestaat om extra s ergens anders te kopen, zal een ideaal kantineaanbod een reëlere optie worden. Om ervoor te zorgen dat de kans kleiner wordt voor leerlingen om extra s buiten de school te kopen moet het Voedingscentrum (blijven) lobbyen bij de regering voor een verbod op nieuwe snackbars in de buurt van de scholen. Ook zou het Voedingscentrum scholen kunnen helpen door ze te adviseren hoe om te gaan met de supermarkten en snackbars in de buurt (zie aanbeveling 7). 2. Haalbaarheid onderweg/aardig op weg aanbod Houdt het onderweg/aardig op weg aanbod erin. Uit het onderzoek blijkt dat meer dan de helft van de respondenten dit nu al haalbaar vindt voor hun kantine. Veel respondenten vinden dat leerlingen een keuze moeten hebben tussen zowel basisproducten als extra s. Daarom is het belangrijk dat het Voedingscentrum de onderweg/aardig op weg aanbod optie blijft bieden. Daarnaast is het gezonder maken van de kantine een trapsgewijs proces; alleen het ideaal aanbod uitdragen is dus geen optie. 3. Benaderen van directies en bestuur Om de haalbaarheid van een ideale gezonde schoolkantine te vergroten zou het Voedingscentrum zich meer kunnen gaan richten op het benaderen van directies en het bestuur van scholen. Zij zijn degenen die direct invloed hebben op schoolkantinebeleid en het vrijmaken van extra budget. Kantinebeleid blijkt een essentieel onderdeel voor het realiseren van een gezonde schoolkantine, dus is het benaderen van directies en bestuur een logische stap. 4. Behoefte aan ondersteuning op school Een Gezonde Schoolkantine werkgroep en schoolkantinebeleid blijken belangrijk op school om het programma breed uit te dragen. Het is daarom aan te bevelen dat het Voedingscentrum bij het benaderen van scholen het belang van de werkgroep en schoolkantinebeleid benadrukt. 5. Behoefte aan ondersteuning buiten school Veel respondenten geven aan interesse te hebben in workshops over het gezonder maken van de kantine. Regionale bijeenkomsten over een gezonde schoolkantine worden door het Voedingscentrum gegeven. Ook worden in samenwerking met het opleidingsinstituut FiAC workshops gegeven over het gezonder maken van het kantineaanbod. Het is aan te bevelen om deze respondenten en andere geïnteresseerden beter op de hoogte te houden over de bijeenkomsten en workshops. Eventueel kunnen er in de handleiding voor kantinebeheerders en op de website van het Voedingscentrum verwijzingen worden gemaakt naar de bijeenkomsten. Individuele begeleiding van scholen door het Voedingscentrum zou ook een optie kunnen zijn. 6. Handleiding voor kantinebeheerders en Assortimentsmeter Inhoudelijk hoeven de handleiding voor kantinebeheerders en de Assortimentsmeter niet verbeterd te worden, afgezien van een kleine aanvulling (zie aanbeveling 7). Het gebruik van de materialen kan echter wel gestimuleerd worden. Het is daarom aan te bevelen dat het Voedingscentrum het nut van de materialen meer promoot. 28

29 7. Aanpassing handleiding Uit dit onderzoek blijkt dat respondenten veel problemen ondervinden van de aanwezigheid van supermarkten en snackbars in de omgeving van de school. In de handleiding zouden meer tips gegeven kunnen worden die ervoor zorgen dat leerlingen ook graag in de schoolkantine hun eten en drinken kopen. Bijvoorbeeld: meer informatie over het betrekken van leerlingen in de kantine, zoals wedstrijden organiseren waarbij leerlingen een recept voor een lekker en gezond broodje verzinnen en leerlingen laten brainstormen over verschillende activiteiten rondom het project De Gezonde Schoolkantine Aanvullingen materialen De Gezonde Schoolkantine Een lijst met gezonde producten en meer (originele) voorbeelden van recepten zouden een goede aanvulling bieden op de materialen. 29

30 Referenties 1. Voedingscentrum. Organisatiehandboek versie oktober Stichting Voedingscentrum Nederland. p ( ) 3. ( ) 4. ( ) 5. Uit balans: de last van overgewicht. Nota overgewicht ( ) 6. Langer gezond leven, ook een kwestie van gezond gedrag. Nota preventiebeleid ( ) 7. TNO onderzoeksresultaten. Automatisch gezonder? Resultaten van het school snack- en frisdrankautomatenproject ( ) 8. Lytle, L.A. Nutrition concerns of the adolescent. Journal of the American Dietician Association. 2002; 102: S8-S Martens, Van Assema, Paulussen, Schaalma, Brug. Krachtvoer: process evaluation of a Dutch programme for lower vocational schools to promote healthful diet. Health Education Research. 2006; 21: %2FPHN11_03%2FS a.pdf&code=0ccb6754a24cf22aff41ae708a1ef5e1 ( ) 10. WHO. Addressing the socioeconomic determinants of healthy eating habits and physical activity levels among adolescents ( ) 11. Ministerie van OCW, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Kerncijfers Den Haag, ( ) 12. Middelbeek., Blokdijk, Schuit, Buijs, Rutz, Schilthuis & Bemelmans. Overgewichtpreventie in het voortgezet onderwijs: het landelijke en regionale beeld. RIVM rapport, Bilthoven ( ) 13. Snel, Reitzema, Engelhard. Goed voorbereid naar een gezond kantinebeleid. Draaiboek regionale implementatie door de GGD. Hulpmiddel bij de invoering van de Gezonde schoolkantine in het voortgezet onderwijs E1C1C0672D5E/0/Gezond_Kantinebeleid_GGDpdf.pdf ( ) 14. Stichting Voedingscentrum Nederland. Nederland in balans. Masterplan Preventie Overgewicht ( ) ( ) 16. Convenant overgewicht pdf ( ) 30

31 17. Nederlands Jeugdinstituut/Nji. Databank effectieve jeugdinterventies, werkblad beschrijving en beoordeling interventies. Interventie Gezonde Schoolkantine antine/de+gezonde+schoolkantine.htm ( ) 19. Barnhoorn. Op weg naar een gezonder kantinebeleid in Nederland Haak. Studie naar de perceptie van ouders ten aanzien van middelbareschoolkantines Paulussen. TNO. Evaluatie van de pilot van het schoolkantineproject Brinkman. De vragenlijst. Tweede druk. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff; Jacobs. GGD Hollands Midden. Implementatiemogelijkheden de Gezonde Schoolkantine

32 Bijlagen Bijlage I Vragenlijst Paginanummer en titel: 1. Enquête Gezonde Schoolkantine 2009 Het Voedingscentrum wil graag weten wat u nodig hebt en belangrijk vindt voor het realiseren van een gezonde schoolkantine. Daarom zal in deze enquête uw mening gevraagd worden over de ideale gezonde schoolkantine. Over wat u nodig heeft om gezond kantinebeleid uit te kunnen voeren en wat u vindt van een aantal van de materialen van het programma De Gezonde Schoolkantine. U kunt deze enquête ook invullen als u geen kantinebeheerder of cateraar bent, maar zich wel heeft bezig gehouden met het verbeteren van het voedselaanbod in de schoolkantine. De gevraagde gegevens zullen vertrouwelijk worden behandeld en anoniem worden verwerkt. Persoonlijke gegevens worden alleen voor dit onderzoek gebruikt. Als dank voor het invullen krijgt u van ons de poster van de Schijf van Vijf opgestuurd! Hiervoor kunt u aan het einde van de enquête uw adresgegevens invullen. Graag ontvangen wij uw ingevulde vragenlijst retour voor woensdag 22 april Alvast hartelijk dank voor uw medewerking! Het invullen van de enquête duurt circa 20 tot 30 minuten. 32

33 Paginanummer en titel: 2. Algemene vragen We willen u eerst graag wat algemene vragen stellen. 1. Kent u het programma De Gezonde Schoolkantine van het Voedingscentrum? o Ja o Nee 2. Heeft uw school meegedaan aan de Stimuleringsprijs De Gezonde Schoolkantine? U kunt meerdere antwoorden aanvinken. Ja, in Ja, in Nee 3. Wat is uw beroep? o Kantinebeheerder o Cateraar o Anders, namelijk:.. 4. Naam van uw school/locatie(s).. 5. Type onderwijs: U kunt meerdere antwoorden aanvinken. VMBO theoretische leerweg VMBO gemengd theoretische leerweg VMBO kader beroepsgerichte leerweg VMBO basis beroepsgerichte leerweg HAVO VWO Anders, namelijk:.. 6. Aantal leerlingen:.. 7. Hoeveel uitgiftebalies staan er op de locatie(s)? 0, 1, 2, 3, 4 of meer 8. Kunt aangeven hoeveel automaten er op de locatie(s) staan? In onderstaande invulvelden kunt u het aantal invoeren, bijvoorbeeld 0, 1 of 2. Als u het niet weet hoeft u niks in te vullen. Snoep/snack automaten: Warme dranken automaten: Koude dranken automaten: Overige automaten: 9. Wie bepaalt het aanbod in de kantine? U kunt meerdere antwoorden aanvinken. De kantinebeheerder/cateraar De directie Vending services (zoals Arron en Selecta) Anders, namelijk: Is de kantine de hele dag geopend of alleen tijdens pauzes? o De hele dag o Alleen tijdens pauzes o Anders, namelijk: 33

34 11. Worden docenten bij de kantine betrokken? o Ja o Nee o Onbekend 12. Zo ja, op welke manier? U kunt meerdere antwoorden aanvinken. (Als u bij de vorige vraag nee of onbekend heeft aangevinkt, hoeft u deze vraag niet in te vullen.) Surveilleren Inspraak over aanbod in de kantine Met leerlingen broodjes of andere gerechten bereiden In lessen keuze in de kantine behandelen Anders, namelijk:. 13. Worden leerlingen bij de kantine betrokken? o Ja o Nee o Onbekend 14. Zo ja, op welke manier? U kunt meerdere antwoorden aanvinken. (Als u bij de vorige vraag nee of onbekend heeft aangevinkt, hoeft u deze vraag niet in te vullen.) Ze denken mee over het aanbod in de kantine Ze werken mee in de kantine Een deel van de lessen wordt ingevuld in de kantine, bijvoorbeeld het bereiden van broodjes Anders, namelijk: Is er een werkgroep De Gezonde Schoolkantine en bent u hier bij betrokken? o Ja, er is een werkgroep en ik ben er bij betrokken o Ja, en is een werkgroep, maar ik ben er niet bij betrokken o Nee, er is geen werkgroep o Onbekend 16. Wordt er op uw school les gegeven over het maken van een gezonde keus wat betreft voeding? U kunt meerdere antwoorden aanvinken. Ja, met het digitale lespakket Weet wat je eet Ja, in de kantine Nee Onbekend Ja, anders: Zo ja, bent u hier bij betrokken? U kunt meerdere antwoorden aanvinken. (Als u bij de vorige vraag nee of onbekend heeft aangevinkt, hoeft u deze vraag niet in te vullen.) Ja, ik ben betrokken bij de Weet wat je eet lessen Ja, soms komen leerlingen voor een les in de kantine Nee Anders, namelijk:. 18. Vindt u dat u voldoende budget heeft voor uw kantine? o Ja o Nee o Nvt 34

35 Paginanummer en titel: 3. Wat is de ideale gezonde schoolkantine? 1. Hoe belangrijk vindt u gezond eten voor uzelf en voor leerlingen? o Voor mijzelf: Zeer belangrijk, belangrijk, neutraal, onbelangrijk, zeer onbelangrijk o Voor leerlingen: Zeer belangrijk, belangrijk, neutraal, onbelangrijk, zeer onbelangrijk Het Voedingscentrum vindt gezond eten voor leerlingen heel belangrijk; daartoe is een ideaal voedselaanbod voor schoolkantines opgesteld. In 2008 zijn de richtlijnen voor de ideale gezonde schoolkantine aangescherpt. Volgens het Voedingscentrum bevat de ideale gezonde kantine 100% basisproducten uit de Schijf van Vijf. De basisproducten van de Schijf van Vijf zijn ook onder te verdelen in gezonde en iets minder gezonde categorieën, namelijk: voorkeur, middenweg en uitzondering. In de ideale gezonde schoolkantine kan alleen worden gekozen voor basisproducten uit de voorkeur en middenweg groep. Voor brood geldt dan: Voorkeur: volkorenbrood Middenweg: bruinbrood Uitzondering: witbrood Voor dranken geldt: Voorkeur: water, thee en koffie zonder suiker, magere melk en karnemelk Middenweg: halfvolle melk en vruchtensap met vezels Uitzondering: suikerhoudende frisdranken Voor meer voorbeelden, zie de folder Zo doe je het! p. 2 'ideaal, voorbeeld 1 en 2'. Kortom: De ideale Gezonde Schoolkantine 100% basisproducten uit de Schijf van Vijf, met idealiter alleen voorkeur en middenwegproducten. 35