Draaiboek voor de GGD Groningen

Transcriptie

1 Draaiboek voor de GGD Groningen Een hulpmiddel bij de invoering van een gezonde schoolkantine in het voortgezet onderwijs. Groningen, juni 2008 Maaike Dijk Matteke Feenstra

2 Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine Draaiboek voor de GGD Groningen Dit draaiboek is een product van de GGD Groningen. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Groningen, juni 2008 Maaike Dijk, Voeding en Diëtetiek Hanzehogeschool Groningen Matteke Feenstra, Voeding en Diëtetiek Hanzehogeschool Groningen Hannie Poletiek, functionaris Gezondheidsbevordering GGD Groningen Contactgegevens: tel Uitgever Hulpverleningsdienst Groningen Hanzeplein GW Groningen Telefoon: (050)

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding Opbouw draaiboek Project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine Doel Doelgroep Ontwikkeling draaiboek Rol GGD Groningen Communicatie Een gezonde leefstijl Hoe eten jongeren in de provincie Groningen? Wat is gezonde voeding? Eet gezond en beweeg! Een gezonde schoolkantine Waarom een gezonde schoolkantine? Hoe ziet een gezonde schoolkantine er uit? Stappenplan...13 Stap 1 Oriënterend gesprek...13 Stap 2 Start een werkgroep...14 Stap 3 Creëer draagvlak...14 Stap 4 Analyseer de huidige situatie...15 Stap 5 Inventarisatie behoeften...16 Stap 6 Activiteitenplan opstellen...17 Stap 7 Actie...17 Stap 8 Continuering...19 Stap 9 Evaluatie...19 Stap 10 Vervolgstappen...19 Samenvatting stappenplan...21 Literatuurlijst...22 Lijst van bijlagen...24 Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 3

4 1 Inleiding De Nederlandse jeugd wordt steeds dikker. We zien dit in het straatbeeld. Daarnaast blijkt uit verschillende onderzoeken dat de prevalentie van overgewicht stijgt. Ongeveer 20% van de jongeren in de provincie Groningen heeft overgewicht. 1 Een integrale aanpak tegen overgewicht is wenselijk. De school is een belangrijke plaats om jongeren te bereiken. Jongeren brengen hier veel tijd door. De invloed van leeftijdsgenoten is sterk bepalend voor het gedrag van jongeren. 2 In de schoolkantine is het mogelijk om eten en drinken te kopen. Uit onderzoek blijkt dat 90% van de schoollocaties een kantine en/of frisdrankautomaat heeft, 77% van de scholen heeft een snoepautomaat. 3 Het aanbod in de kantine speelt een belangrijke rol in het eetpatroon van leerlingen. Daarnaast is in de schoolomgeving vaak veel te koop: bij de supermarkt, snackbar, cafetaria of bij een tankstationshop. Uit onderzoek van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) blijkt dat driekwart van de schoollocaties zich op minder dan één kilometer afstand van een supermarkt of tankstation bevindt. 3 Een gezonde school werkt aan de ontwikkeling van een gezondheidsbeleid op basis van de wensen en behoeften van leerlingen, medewerkers en ouders. 4 De school kan leerlingen helpen een verantwoorde keuze te maken uit het assortiment. Dit kan door te zorgen voor een overwegend gezond aanbod in de schoolkantine. 2 Een gezonde schoolkantine realiseren gaat niet van de ene op de andere dag. Bij de betrokkenen moet een gedragsverandering worden bereikt. Het is lastig gebleken een blijvende verandering te bereiken. Een succesvolle verandering naar een gezonde schoolkantine vergt tijd, geld, inspanning, enthousiasme en doorzettingsvermogen. Veel verschillende mensen zijn betrokken bij een verandering in de schoolkantine. Om een gezonde schoolkantine te bereiken is het belangrijk om na te gaan hoe de visie van de betrokkenen tegenover een verandering van het kantineassortiment is. In de lessen kan aandacht worden geschonken aan gezondheidseducatie. 5 Een gezonde schoolkantine biedt voordelen voor scholen. De overheid en ouders vinden een gezonde school steeds belangrijker worden. Een gezonde school leidt tot betere schoolprestaties, een verbeterde gezondheid, verminderde vermoeidheid en minder depressieve symptomen. 6 Daarnaast kan een school zich als gezonde school profileren. Kortom, genoeg redenen om op stap te gaan naar een gezonde schoolkantine! De GGD Groningen heeft een adviserende en ondersteunende rol in het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine. In dit draaiboek staat het stappenplan naar een gezonde schoolkantine beschreven. Groningen, juni 2008 Maaike Dijk Matteke Feenstra Gezond eten leidt tot betere schoolprestaties, verbeterde gezondheid, verminderde vermoeidheid en minder depressieve symptomen. 6 Ongeveer 20% van de jongeren in Groningen heeft overgewicht en/of obesitas! 1 Het gaat om de hele schoolomgeving: wat in de automaten wordt aangeboden, wat in de kantine, hoe ziet de ruimte er uit, hoe vaak is de kantine open, wat nemen leerlingen mee van huis, wat gooien ze weg en wat kopen ze bij de winkel op de hoek? 2 Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 4

5 2 Opbouw draaiboek Dit draaiboek is gemaakt voor de GGD Groningen. Het is ingedeeld in verschillende hoofdstukken en bevat verschillende bijlagen. In dit hoofdstuk wordt de opbouw van het draaiboek beschreven. In hoofdstuk drie wordt meer verteld over het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine. Het doel en de doelgroep worden besproken. Daarnaast wordt ingegaan op de rol van de GGD Groningen en de communicatie binnen de GGD Groningen. In hoofdstuk vier wordt informatie gegeven over de eetgewoonten van jongeren, gezonde voeding en beweging. In hoofdstuk vijf wordt ingegaan op de gezonde schoolkantine. Aangegeven wordt hoe een gezonde schoolkantine er uit ziet en waarom dit zo belangrijk is. De stappen die nodig zijn om een gezonde schoolkantine te realiseren worden besproken in hoofdstuk zes. De volgende tien stappen komen aan bod: Stap 1 Oriënterend gesprek. Stap 2 Start een werkgroep. Stap 3 Creëer draagvlak. Stap 4 Analyseer de huidige situatie. Stap 5 Inventarisatie behoeften. Stap 6 Activiteitenplan opstellen. Stap 7 Actie. Stap 8 Continuering. Stap 9 Evaluatie. Stap 10 Vervolgstappen. In de bijlage I is een tabel met de aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag opgenomen. Vervolgens is in bijlage II een keuzetabel voor basisproducten en extra producten opgenomen. Checklisten voor interviews staan in bijlage III. Manieren om het project onder de aandacht te brengen worden in bijlage IV genoemd. Een voorbeeld schoolkrantartikel staat in bijlage V. In bijlage VI zijn verschillende lesactiviteiten opgenomen. De checklist Gezonde en Gezellige Schoolkantine is opgenomen in bijlage VII. Om het project bij de GGD Groningen onder de aandacht te brengen is een voorbeeld artikel voor intranet opgenomen in bijlage VIII. In bijlage IX is een vragenlijst voor leerlingen opgenomen. In bijlage X staan aanbevelingen per productgroep. Voordelen en nadelen van een cateraar en van de kantine in eigen beheer worden in bijlage XI genoemd. Ideeën voor reclames en acties worden in bijlage XII gegeven. Ten slotte is in bijlage XIII een evaluatievragenlijst voor leerlingen opgenomen. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 5

6 3 Project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine In dit hoofdstuk wordt meer verteld over het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine. Het project richt zich op gezonde voeding en op een gezond voedingspatroon van leerlingen. Jongeren brengen een groot deel van hun tijd door op school. De school is dan ook een belangrijke plaats om jongeren te bereiken. 7 Het project sluit aan bij het Gezonde School Model en maakt gebruik van het landelijke project De Gezonde Schoolkantine van het Voedingscentrum. Uitgangspunt van dit project is dat leerlingen zich bewust worden van hun eetgewoontes en dat leerlingen op school een gezonde lunch en tussendoortjes kunnen kopen. 8 In dit hoofdstuk komen het doel, de doelgroep en verdere informatie over het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine aan bod. 3.1 Doel Door de stappen uit het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine te doorlopen wordt een gezonde fysieke leefomgeving gecreëerd op middelbare scholen. Het project is bedoeld om op school structureel aandacht aan gezonde voeding te schenken. Naar een gezond, hygiënisch en aantrekkelijk aanbod in de kantines wordt toegewerkt. Het is belangrijk dat leerlingen uiteindelijk de gezonde producten kiezen. Hiermee wordt een bijdrage geleverd aan het ontwikkelen van een gezond eetpatroon onder jongeren. Daarnaast is het integreren van voedingseducatie in de lessen en praktijk van belang. Het uiteindelijke doel is een verbetering van de lichamelijke gezondheid van jongeren in de provincie Groningen. De verbetering in gezondheid richt zich op het voorkomen van overgewicht, diabetes en hart- en vaatziekten. 3.2 Doelgroep Het project richt zich op het voortgezet onderwijs. Het richt zich op degenen die bij de kantine betrokken zijn. Dit zijn leerlingen, de directie, docenten, ouders, conciërges, kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers en eventuele cateraars. De primaire doelgroepen zijn: leerlingen, zowel mannen als vrouwen, van het voortgezet onderwijs in de leeftijd van 12 tot 18 jaar en docenten uit de provincie Groningen. Leerlingen en docenten zijn de consumenten in de kantine. Bij deze groep moet een gedragsverandering bereikt worden. Intermediaire doelgroepen zijn: de ouders van leerlingen, de directie, docenten, conciërges, kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers. De directie bepaalt het gezondheidsbeleid, zij bepalen of de school aan de slag gaat met het project. De directie en het personeel gaan vervolgens aan de slag met het uitvoeren van het gezondheidsbeleid. Docenten zorgen voor educatie en de kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers gaan het kantinebeleid uitvoeren. 3.3 Ontwikkeling draaiboek Dit draaiboek is tot stand gekomen naar aanleiding van een literatuurstudie en een praktijkonderzoek. Het praktijkonderzoek is uitgevoerd op voortgezet onderwijs scholen in de provincie Groningen. De bevindingen en praktijkervaringen zijn meegenomen bij de ontwikkeling van het draaiboek. Tevens is bij de ontwikkeling van het draaiboek rekening gehouden met verschillende aandachtspunten. De afstemming op de doelgroep en de haalbaarheid in de praktijk zijn belangrijk. De afstemming met de intermediaire doelgroep speelt een belangrijke rol. Een gezonde schoolkantine wordt bereikt door de omgevingsfactoren aan te passen. Het kantineassortiment wordt aangepast zodat een gezonde keuze in de kantine mogelijk is. Aan de persoonlijke determinanten die te maken hebben met gezondheidsgedrag moet aandacht worden gegeven in de lessen. Voorbeelden van persoonlijke determinanten zijn bewustwording en kennis. In de lessen kan aandacht worden gegeven aan gezonde voeding. De aandacht in de lessen leidt tot een toename van kennis. Daarnaast zorgt de aandacht in de lessen er voor dat de leerlingen zich bewust worden van hun eigen eetgewoonten. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 6

7 Of het project slaagt hangt van twee factoren af. 2,9 Ten eerste hangt het af van de mate van ondersteuning van de GGD Groningen aan voortgezet onderwijs scholen bij de uitvoering, vertaling en implementatie van het project in het gezondheidsbeleid. In de volgende paragraaf wordt de rol van de GGD Groningen besproken. Daarnaast is het belangrijk dat de school zijn rol en verantwoordelijkheid voor het project oppakt. Met deze twee factoren is rekening gehouden bij de ontwikkeling van het draaiboek. 3.4 Rol GGD Groningen 10 Steeds meer scholen vragen advies aan de GGD Groningen bij het realiseren van een gezonde schoolkantine. Het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine is een project dat intensief begeleid moet worden. Uit interviews met GGD-medewerkers blijkt dat het van belang is dat het begeleiden van scholen, bij het realiseren van een gezonde schoolkantine, wordt opgenomen in het beleid van de GGD Groningen. De begeleiding kan bestaan uit motiveren, ondersteunen en adviseren. Het wordt aanbevolen dat een GGD-medewerker over de tijd en middelen beschikt om deze taken uit te voeren. Volgens de geïnterviewde GGD-medewerkers is het belangrijk dat een GGD-medewerker verantwoordelijk is voor het project. De taak moet uitgevoerd worden door een bestaande functie bij de GGD Groningen uit te breiden of door een nieuwe GGD-medewerker aan te nemen. De afdeling Gezondheidsbevordering ondersteunt scholen in het voortgezet onderwijs bij het realiseren van een gezonde schoolkantine. Financiering van het project kan plaatsvinden uit eigen middelen en/of uit middelen van de gemeente. Op dit moment zijn deze middelen nog niet beschikbaar. Het beschikbaar stellen van middelen zou een goede stap zijn om meer gezonde schoolkantines in het voortgezet onderwijs te realiseren. Een gezondheidsbevorderaar kan de verschillende deskundigheden binnen de GGD op elkaar afstemmen, zodat de school zo optimaal mogelijk wordt ondersteund. Het draaiboek biedt GGD-medewerkers handvatten bij het begeleiden van voortgezet onderwijs scholen die een gezonde schoolkantine willen realiseren. Indien gezondheidsbevorderaars niet voldoende kennis hebben met betrekking tot deelgebieden van een gezonde schoolkantine wordt het aanbevolen om specialisten in te schakelen. Een voorbeeld is het inschakelen van een voedingsdeskundige/diëtist bij voedingsspecifieke vragen. Een voedingsdeskundige/diëtist beschikt over de noodzakelijke voedingskundige kennis die van belang is voor dit project. Voortgezet onderwijs scholen informeren is een taak van de jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen. Het is de bedoeling dat de contactpersonen (de jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen) het project onder de aandacht brengen. Dit is bijvoorbeeld mogelijk naar aanleiding van de nagesprekken van het meten en wegen in klas twee van het voortgezet onderwijs, de campagne Weet wat je (m)eet. Deze gesprekken worden op dit moment op de scholen gevoerd. Bij deze gesprekken zijn een jeugdarts of jeugdverpleegkundige en een gezondheidsbevorderaar aanwezig. Deze gesprekken zijn gericht op collectieve preventie. Als achtergrondinformatie kunnen gegevens over de gezondheidstoestand van de jongeren uit de provincie Groningen worden gebruikt. Als scholen geïnteresseerd zijn in het project, wordt het aanbevolen de scholen door te verwijzen naar de verantwoordelijke medewerker van de GGD Groningen. De rol van de gezondheidsbevorderaars en van de jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen staat in het onderstaande stuk uitgebreider beschreven. De rol van gezondheidsbevorderaars bij het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine : Adviseren op het gebied van beleid naar gemeentes en scholen. Het ondersteunen van voortgezet onderwijs scholen indien deze een gezonde schoolkantine willen realiseren. Het adviseren ten aanzien van de mogelijke materialen en methodieken die worden ingezet met betrekking tot (gezonde) voeding en beweging op voortgezet onderwijs scholen. Het onder de aandacht brengen van (landelijk) nieuw ontwikkelde materialen en methodieken. Bij voorkeur deelnemen aan werkgroepen op voortgezet onderwijs scholen. Het project coördineren. Contact onderhouden binnen de GGD en met andere organisaties. Een voorbeeld is het overleggen met de contactpersonen. De verschillende activiteiten op elkaar afstemmen en elkaar op de hoogte houden. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 7

8 De jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen blijven de contactpersonen van de school. De rol van jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen in het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine : Het project onder de aandacht brengen op voortgezet onderwijs scholen. Met scholen in gesprek gaan. Tijdens dit gesprek moet geïnventariseerd worden wat de behoeften van de school zijn. Daarnaast moet nagegaan worden wat de school al doet op het gebied van preventieactiviteiten. De jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen kunnen scholen adviseren bij het stellen van prioriteiten. Gesprekken zijn vooral belangrijk op scholen waar overgewicht een groot probleem is. Indien de school met het project wil starten, deze scholen doorverwijzen naar de afdeling Gezondheidsbevordering. Het meedenken, indien scholen een gezonde schoolkantine willen realiseren, over de invulling van het project en de inbedding in het gezondheidsbeleid. Als gestart wordt met het project kan de jeugdarts of jeugdverpleegkundige, samen met de verantwoordelijke GGD-medewerker, contact met de school houden over het verloop van het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine. Communiceren met de verantwoordelijke GGD-medewerker, van de afdeling Gezondheidsbevordering. Elkaar op de hoogte houden van de vorderingen. 3.5 Communicatie 10 Goede communicatie is gedurende het hele traject erg belangrijk. Communicatie heeft met betrekking tot het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine per doelgroep een ander doel. Het is van belang om zowel intern als extern draagvlak te creëren. De directie, divisiemanagers en/of afdelingshoofden worden anders geïnformeerd dan de gezondheidsbevorderaars, de jeugdartsen, de jeugdverpleegkundigen en de scholen. Het is de bedoeling dat gezondheidsbevorderaars inhoudelijk op de hoogte worden gehouden van recente ontwikkelingen. Jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen moeten op de hoogte worden gehouden van de hoofdlijnen. De directie, divisiemanagers en/of afdelingshoofden worden geïnformeerd over het project en worden op de hoogte gehouden van recente ontwikkelingen. De overige medewerkers moeten in grote lijnen geïnformeerd worden over het project. Om de doelgroepen binnen de GGD te informeren kunnen verschillende middelen ingezet worden. Laagdrempelige (passieve) middelen zijn: nieuwsbrieven, artikelen in geschreven media en publicatie van relevante artikelen op intranet. Het wordt aanbevolen om op intranet succesverhalen te publiceren. Voorbeelden van actievere communicatiemiddelen zijn: voorlichtingen, presentaties, advies- of trainingsdagen en ludieke acties (bijvoorbeeld een spelvorm, een traktatie of een promotiefilmpje). Om jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen te informeren over het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine kan een presentatie worden gegeven. Het is vooral belangrijk dat wordt uitgelegd wat het doel van het project is, wat het project kan opleveren en wie verantwoordelijk voor het project zijn. Door middel van een voorlichting kan draagvlak gecreëerd worden om het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine op voortgezet onderwijs scholen onder de aandacht te brengen. Een dergelijke presentatie kan tijdens een werkoverleg worden gegeven. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 8

9 4 Een gezonde leefstijl De eetgewoonten van jongeren verslechteren en de prevalentie van overgewicht neemt toe. Dit hoofdstuk gaat over de leefstijl van jongeren. De eetgewoonten en het beweegpatroon komen aan bod. Daarnaast wordt ingegaan op gezonde voeding. 4.1 Hoe eten jongeren in de provincie Groningen? De eetgewoonten van jongeren verslechteren als zij van de basisschool naar het voortgezet onderwijs gaan. Uit de Voedselconsumptiepeiling van 1998 blijkt dat jongeren te weinig groenten en fruit, teveel verzadigd vet en te vaak tussendoortjes eten. 11 Het blijkt dat de eetgewoonten binnen een gezin afhankelijk zijn van de sociaal economische status en van culturele waarden en normen. 12 Een verschil tussen opleidingsniveaus is zichtbaar. Het blijkt dat havo-leerlingen en vwo-leerlingen een gezonder eetpatroon hebben dan leerlingen met een lager opleidingsniveau. Ontbijt Een ontbijt is een goede start van de dag. In de provincie Groningen ontbijt 19% van de leerlingen uit het voortgezet onderwijs minder dan vijf dagen per week. Meisjes, allochtone leerlingen, vmboleerlingen en leerlingen uit klas vier ontbijten minder regelmatig. 13 Jongeren hebben verschillende redenen om niet te ontbijten. Sommige jongeren hebben geen tijd, andere krijgen s ochtends vroeg geen hap door hun keel en weer anderen willen afvallen. Uit onderzoek van Universiteit Wageningen onder leerlingen uit klas twee en vier van het voortgezet onderwijs blijkt dat leerlingen die niet ontbijten dikker zijn dan leerlingen die s ochtends wel ontbijten. 14 Groente en fruit De aanbeveling is 200 gram groente en twee stuks fruit per dag. Groente en fruit bevatten belangrijke vitamines en mineralen. In de provincie Groningen eet driekwart (77%) van de leerlingen niet dagelijks twee stuks fruit. Meer dan de helft van alle leerlingen eet niet elke dag groente. 13 Tussendoortjes Wanneer veel tussen de maaltijden door wordt gegeten en gedronken, is de eetlust bij de hoofdmaaltijden minder. Dit terwijl uit de hoofdmaaltijden de belangrijkste voedingsstoffen worden gehaald. Om het aantal maaltijdmomenten te beperken is het advies om niet meer dan drie tot vier keer per dag iets tussendoor te nemen. Eén op de vijf leerlingen in de provincie Groningen eet gemiddeld vijf of meer tussendoortjes per dag. Jongens drinken vaker elke dag frisdrank dan meisjes. 13 Uit onderzoek blijkt dat het zeer waarschijnlijk is dat een verhoogde consumptie van frisdrank het risico op overgewicht en obesitas verhoogt. 15 We kunnen jongeren helpen om verantwoorde keuzes in de schoolkantine te maken, door te zorgen voor een gezond aanbod eten en drinken op school. Dit is een belangrijke maatregel om een gezond eetpatroon onder jongeren te stimuleren. 16,17 In de volgende paragraaf staat meer informatie over gezonde voeding. 4.2 Wat is gezonde voeding? De eetgewoonten verslechteren en het aantal jongeren met overgewicht neemt toe. Wat is gezonde voeding precies? De Schijf van Vijf van het Voedingscentrum geeft in het kort aan waar het bij een gezonde voeding om gaat. Gezond eten volgens de regels van de Schijf van Vijf betekent: eet gevarieerd, niet teveel & beweeg, minder verzadigd vet, veel groente, fruit en brood en ga veilig met voedsel om. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 9

10 De voeding is in te delen in basisproducten en extra producten. Basisproducten zijn producten uit de Schijf van Vijf. Het is de bedoeling dat bij iedere maaltijd uit alle vijf vakken iets wordt gegeten. Hoe groter het vak is, hoe meer van deze producten hebben we nodig. Voor de verschillende groepen voedingsmiddelen uit de Schijf van Vijf zijn aanbevolen hoeveelheden opgesteld per leeftijdsgroep en per geslacht. De aanbevolen hoeveelheden geven aan hoeveel iemand gemiddeld per dag nodig heeft om voldoende koolhydraten, eiwitten, vetten, vitamines en mineralen binnen te krijgen. Per leeftijdsgroep gelden de kleinste hoeveelheden voor de vrouwen en de grootste voor de mannen. In bijlage I staat een tabel met de gemiddeld aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen voor jongeren van 9 tot 18 jaar. In de tabel staat wat leerlingen iedere dag nodig hebben en dus zouden moeten eten. Het is van belang dat zowel de school als de ouders een gezonde voeding promoten. Voedingsmiddelen zoals snacks, koek, snoep, gebak, chips en sauzen staan niet in de Schijf van Vijf en behoren niet tot de basisproducten. Naast de aanbevolen hoeveelheden basisproducten is nog een klein beetje ruimte over voor iets extra s. Hoeveel extra gegeten kan worden hangt af van de leeftijd, het geslacht en de mate van activiteit. Mannen van 9 tot 13 jaar hebben dagelijks ongeveer 300 kcal over en mannen van 14 tot 18 jaar hebben dagelijks circa 400 kcal over. Vrouwen van 9 tot 13 jaar hebben circa 200 kcal per dag over en vrouwen van 14 tot 18 jaar hebben ongeveer 300 kcal per dag over voor iets extra s. Het is het beste om deze extra ruimte te gebruiken voor extra basisproducten. Als wordt gekozen voor extra producten die niet tot de basisproducten behoren, dan gaat de voorkeur uit naar producten die de minste calorieën per portie leveren. Van grote candybars zijn kleinere candybars een alternatief. Basisproducten en extra producten zijn onderverdeeld in drie categorieën: bij voorkeur, middenweg en bij uitzondering. In bijlage II is de keuzetabel met de productindeling van basisproducten opgenomen. Extra producten zijn in te delen in betere en mindere groepen. Voor de calorieën geldt: bij voorkeur bevat maximaal 60 kcal per portie en middenweg bevat maximaal 110 kcal per portie, meer dan 110 kcal per portie is een uitzondering. In bijlage II staat een keuzetabel voor extra producten. Het gaat om een goede balans tussen gezonde en minder gezonde keuzes. Het wordt aanbevolen om vooral basisproducten uit de categorie bij voorkeur te nemen. 4.3 Eet gezond en beweeg! Naast gezond eten is voldoende beweging belangrijk bij de preventie van overgewicht. De Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) voor jongeren tot 18 jaar komt neer op dagelijks een uur matig intensieve lichamelijke activiteit. 18 In de provincie Groningen voldoet minder dan de helft van de jongeren aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen van een uur. 19 Bij het ouder worden neemt het aantal jongeren dat lid is van een sportclub in de provincie Groningen af % van de jongeren in Nederland beweegt onvoldoende! 20 Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 10

11 5 Een gezonde schoolkantine Een gezonde schoolkantine levert een belangrijke bijdrage in de preventie van overgewicht. Meer informatie over het realiseren van een gezonde schoolkantine staat in dit hoofdstuk. 5.1 Waarom een gezonde schoolkantine? Een gezonde schoolkantine is een gezonde basis voor een school met gezonde leerlingen en gezond personeel. Een goed gezondheidsbeleid is een voorwaarde voor effectieve voorlichting en educatie aan leerlingen. Daarnaast is het een voorwaarde voor gezonde en veilige voedselverstrekking. Voor jongeren is een gezonde schoolkantine de basis voor een gezond eetpatroon voor hun verdere leven. Een gezonde schoolkantine is een belangrijke maatregel in de preventie van overgewicht. 17 Jongeren hebben in onderzoek aangegeven dat zij het een barrière vinden dat ongezonde voeding wordt aangeboden op school. Zij geven aan dat ongezonde voeding weghalen zal helpen om gezonder te eten. 21 Een directielid: Alles overziend is De Gezonde Schoolkantine een krachtige interventie, omdat het niet alleen inzet op verandering van kennis, attitude en bewustwording door middel van het geven van voorlichting en educatie, maar tevens randvoorwaarden blijvend verandert en daarmee een stimulerende omgeving creëert voor gezond eetgedrag Hoe ziet een gezonde schoolkantine er uit? Volgens het Voedingscentrum is de ideale gezonde schoolkantine een kantine met alleen maar basisproducten uit de Schijf van Vijf. Dit houdt in een ruim aanbod aan broodproducten, een variatie aan goede soorten broodbeleg, eventueel belegde broodjes, (snack)groente en fruit en dranken zoals: koffie, thee, water en zuivel. Deze basisproducten leveren belangrijke voedingsstoffen die het lichaam nodig heeft om te presteren. Alle andere producten zoals snacks, snoep en koekjes behoren niet tot de basisproducten. De ideale schoolkantine is een schoolkantine zonder de verleidingen van deze ongezonde producten. Het Voedingscentrum acht een kantine bestaande uit alleen basisproducten noodzakelijk, omdat we geneigd zijn te eten wat wordt aangeboden. 16 Een ideale schoolkantine, alleen bestaande uit gezonde producten, is niet altijd realistisch. Scholen kunnen streven naar een betere verhouding tussen basisproducten en extra producten. Het Voedingscentrum heeft naast het ideale aanbod (100% basisproducten) drie tussenverhoudingen, een onderweg aanbod. Het beste aanbod bestaat uit minimaal 75% basisproducten en maximaal 25% extra producten. Het minder goede aanbod bestaat uit 50-75% basisproducten en 25-50% extra producten. Het minst goede aanbod bestaat uit minder dan 50% basisproducten. In onderstaande tabel staan de verhoudingen weergegeven. Het groene gedeelte zijn basisproducten, het rode gedeelte zijn extra producten. Ideale aanbod 100% Beste aanbod > 75% < 25% Minder goede aanbod > 50% < 50% Minst goede aanbod < 50% > 50% Het kantineassortiment kan op verschillende manieren aangepast worden. Het kantineassortiment kan in één keer aangepast worden. Dit betekent dat het hele assortiment in één keer uit basisproducten moet gaan bestaan. Een gezonde kantine kan ook gerealiseerd worden door in kleine stappen toe te werken naar een gezonde schoolkantine. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 11

12 Aandacht voor gezond eten op school wordt steeds belangrijker. De overheid stimuleert een gezonde schoolkantine. Daarnaast houden ouders en leerlingen bij de schoolkeuze rekening met wat een school, naast de kwaliteit van onderwijs, te bieden heeft. Een gezonde schoolkantine is voor de school een uitstekende manier om zich te profileren als gezonde school! Uit onderzoeken is gebleken dat leerlingen meer groente en fruit kopen en eten wanneer in de schoolkantine meer groente en fruit worden aangeboden. 23,24 In dit hoofdstuk is meer verteld over een gezonde schoolkantine. In het volgende hoofdstuk worden de tien stappen naar een gezonde schoolkantine beschreven. Het stappenplan vormt een goede basis voor een goed gezondheidsbeleid. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 12

13 6 Stappen tappenpla plan Een gezonde schoolkantine realiseren gaat niet van de ene op de andere dag. Een effectieve en blijvende verandering vraagt tijd, geld en enthousiaste mensen. 2 Een integrale aanpak is noodzakelijk. In dit hoofdstuk worden tien stappen genoemd die als leidraad worden gebruikt om een gezonde schoolkantine te realiseren. Het is belangrijk dat het project per school op maat wordt aangeboden. Het project moet aansluiten bij de situatie op school. Daarnaast moet het aansluiten bij de behoeften van de directie, leerlingen, docenten, kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers en ouders. De noodzakelijke stappen uit het stappenplan zijn afhankelijk van de situatie op de school. De beginsituatie is per school verschillend. Iedere school start op een verschillend punt. Het is mogelijk dat een school al pogingen heeft gedaan om het assortiment te veranderen. Het is belangrijk om aan te sluiten bij de beginsituatie van de school. Eventueel kunnen stappen overgeslagen worden of versneld doorlopen worden. Het is mogelijk om de stappen naast elkaar uit te voeren. Draagvlak creëren is bijvoorbeeld tijdens het hele traject van belang. Het project is een cyclisch proces, verbeteringen zullen altijd mogelijk blijven. Het invoeren van verbeteringen zal bij de ene school sneller gaan dan bij de andere school. De tijdsplanning is per school verschillend. De stappen zullen door scholen met verschillende snelheden doorlopen worden. Het duurt gemiddeld één schooljaar om de stappen één tot en met negen te doorlopen. Stap tien is de vervolgstap, het stappenplan blijft een cyclisch proces. Het is belangrijk dat de school voortdurend aandacht aan het thema blijft geven. Stap 1 Oriënterend gesprek Een GGD-medewerker voert een oriënterend gesprek op de school. Dit gesprek kan plaatsvinden op initiatief van de school. Daarnaast kan de GGD scholen actief benaderen. In deze stap moet draagvlak worden gecreëerd bij de directie. Eventueel wordt in dit gesprek de directie gemotiveerd. Het wordt aanbevolen de checklist uit bijlage III voor dit gesprek te gebruiken. Het is belangrijk om te inventariseren of de school vragen of problemen heeft met betrekking tot gezonde voeding en/of de schoolkantine. Nagegaan moet worden hoe de huidige situatie op de school is. Gegevens van de jeugdarts (of van de afdeling Epidemiologie) geven een indruk van een aantal gezondheidsknelpunten onder leerlingen. Bijvoorbeeld overgewicht en eetproblemen (bijvoorbeeld anorexia nervosa, boulimia nervosa). Belangrijk is om na te gaan welke plannen op een school liggen. Op die manier wordt aangesloten bij de uitgangspunten van de school en de behoeften van de betrokkenen. De GGD kan de bestaande structuren binnen de school zo optimaal mogelijk gebruiken. De school kan zich in verschillende stadia van gedragsverandering bevinden. In de eerste situatie overweegt de directie of ze wel of niet aan de slag gaan met de schoolkantine. De directie moet in dat geval overtuigd worden van het feit dat een gezonde schoolkantine meer voordelen dan nadelen oplevert. Een GGD-medewerker kan ondersteuning bieden door samen met de school voor- en nadelen op te noemen. Daarnaast kan de GGD-medewerker voorbeelden noemen van scholen waar een gezonde schoolkantine al is gerealiseerd. Dit kan de school overtuigen van de mogelijkheid om te veranderen. In de tweede situatie kan de directie de GGD om advies vragen. Het besluit om een gezonde schoolkantine te realiseren is in dat geval al genomen. Het is mogelijk dat de school nog geen concrete plannen heeft. Daarnaast kan een school bezig zijn met het maken van een plan om de schoolkantine te veranderen. De school moet vertrouwen krijgen in de mogelijkheid tot verandering. De school moet actie willen ondernemen. De GGD kan de school ondersteunen in de stappen naar een gezonde schoolkantine. In de derde situatie heeft de school al pogingen ondernomen om de schoolkantine te veranderen. Negatieve ervaringen ontkrachten en positieve ervaringen toevoegen is in dat geval belangrijk. Tijdens het oriënterende gesprek worden de prioriteiten besproken. De GGD kan de school helpen behoeften te formuleren en ondersteuning bieden bij het stellen van prioriteiten. De directie heeft een cruciale rol. Zij moet achter het project staan, het is van belang dat zij het project steunen. Daarnaast Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 13

14 moet de directie tijd en geld beschikbaar stellen. Uiteindelijk is het belangrijk dat alle betrokkenen achter het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine staan. De GGD vraagt van de school om actief met het project aan de slag te gaan. De school moet zich inzetten voor het project. Belangrijk is een evenwicht te vinden tussen het aanbieden van activiteiten aan scholen en het door de school oppakken van de eigen verantwoordelijkheid. De aanpak sluit aan bij het Gezonde School Model. Als de school toestemming geeft om met het project aan de slag te gaan, heeft het de voorkeur om een werkgroep op te richten. Op deze manier zijn op de school meerdere mensen samen verantwoordelijk voor het project. Stap 2 Start een werkgroep De school vormt een werkgroep bestaande uit enthousiaste betrokkenen. De GGD kan ondersteuning bieden bij het oprichten van een werkgroep. Een voorwaarde voor een werkgroep is dat de school bereid is energie en tijd in het project te steken. Het is essentieel dat de werkgroep bestaat uit vertegenwoordigers van alle betrokkenen bij het project. Dit zijn: de directie, leerlingen, docenten, conciërges, kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers, ouders en bij voorkeur een GGDmedewerker. De leden uit de werkgroep spreken namens de achterban. Het is daarom belangrijk dat zij overleggen met hun achterban. Een GGD-medewerker kan de rol van procesbegeleider vervullen. Deze rol kan eventueel op afstand worden vervuld. De GGD kan de samenwerking tussen de verschillende betrokkenen bevorderen. Daarnaast speelt de GGD-medewerker een belangrijke rol in het stimuleren van de werkgroep. Aan externe specialisten kan advies worden gevraagd. Te denken valt aan een voedingsdeskundige/ diëtist of een medewerker van een sportservice (bijvoorbeeld Huis voor de Sport in Groningen). Het is mogelijk dat deze specialisten een aantal bijeenkomsten bijwonen of een aantal taken of activiteiten uitvoeren. De verschillende taken worden verdeeld over de leden van de werkgroep. De input van de betrokkenen levert een groepsprestatie op die groter is dan de som van alle individuele bijdragen. Het motiveren van de betrokkenen uit de werkgroep is een belangrijk proces in deze stap. Wanneer de GGD tijd en geld heeft voor de begeleiding kan een medewerker individuele gesprekken voeren met de betrokkenen. Het doel van deze gesprekken is de visie van de betrokkenen te inventariseren en de betrokkenen te motiveren. Het wordt aangeraden de checklisten uit bijlage III voor deze gesprekken te gebruiken. Een nadeel van deze individuele gesprekken is dat het veel tijd kost. Als alternatief kan de GGD een startbijeenkomst organiseren. In deze startbijeenkomst worden de betrokkenen geïnformeerd over het project Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine, de materialen en de mogelijke invulling van activiteiten. Deze startbijeenkomst is extra van belang als groepen betrokkenen nog overtuigd moeten worden. De GGD kan een spreker leveren voor de presentatie. Een startbijeenkomst motiveert de betrokkenen uit de werkgroep om met het project aan de slag te gaan. Naar aanleiding van de presentatie kan een discussie op gang worden gebracht. Een voordeel is dat de visie van de betrokkenen naar voren komt tijdens een discussie. Een nadeel is dat bij de bijeenkomst meerdere mensen aanwezig zijn. Sociale wenselijkheid kan een rol spelen bij het geven van meningen. De werkgroep gaat aan de slag met het invullen en uitwerken van het stappenplan. De werkgroep oriënteert zich op het project. Welke mogelijkheden biedt de school? De werkgroep gaat in stap drie draagvlak creëren. Daarnaast analyseert de werkgroep de huidige situatie en worden de wensen en behoeften van de betrokkenen geïnventariseerd. De GGD biedt ondersteuning bij dit proces. De werkgroep houdt elkaar en de betrokkenen buiten de werkgroep op de hoogte. Met de directie worden afspraken gemaakt om tot een betere en gezondere schoolkantine te komen. Stap 3 Creëer draagvlak Wanneer een school op stap gaat naar een gezondere schoolkantine is het belangrijk dat dit project onder de aandacht wordt gebracht om draagvlak te creëren. Communicatie en informatie zijn Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 14

15 gedurende het hele traject erg belangrijk. Het project moet schoolbreed onder de aandacht worden gebracht. Het uiteindelijke doel is dat iedereen achter een gezonde schoolkantine staat. Alle betrokkenen moeten achter het project staan om te gaan werken aan een beter gezondheidsbeleid. De directie, leerlingen, docenten, kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers en ouders moeten achter een gezond aanbod in de schoolkantine staan. In de eerste stap, het oriënterende gesprek, is draagvlak gecreëerd bij de directie. In de tweede stap is draagvlak gecreëerd in de werkgroep. Daarnaast moet draagvlak gecreëerd worden bij de betrokkenen die niet in de werkgroep zitten. Het is belangrijk dat iedereen op de hoogte is en blijft van de vorderingen. De werkgroep gaat na of de betrokkenen gemotiveerd zijn. Alle betrokkenen moeten overtuigd worden van de noodzaak om een gezonde schoolkantine te realiseren. Bruikbaar zijn bijvoorbeeld sprekende voorbeelden, informatiemateriaal en schoolgegevens over de gezondheid van de leerlingen en medewerkers. 25 Voor leerlingen is de sociale omgeving van belang. Ouders, vrienden en docenten hebben een voorbeeldfunctie. Daarom is het belangrijk dat deze personen bij een verandering worden betrokken. Het project wordt op verschillende manieren onder de aandacht gebracht. Het wordt aanbevolen om schoolbreed activiteiten te organiseren. Bijvoorbeeld door een prijsvraag, een project, posters of door een artikel in de schoolkrant, nieuwsbrief of op de website te publiceren. De verschillende manieren worden in bijlage IV toegelicht. In bijlage V is een voorbeeld schoolkrantartikel toegevoegd. Voor het creëren van draagvlak bij leerlingen worden lessen over voeding aangeboden. In stap vier en stap zeven staat meer informatie over educatie. In bijlage VI staan verschillende lespakketten en in bijlage VII is de Checklist Gezonde en Gezellige Schoolkantine opgenomen. Om het project bij de GGD Groningen onder de aandacht te brengen kan een artikel op intranet gepubliceerd worden, een voorbeeldartikel is opgenomen in bijlage VIII. Het is mogelijk om het artikel in aangepaste vorm op intranet te publiceren. Stap 4 Analyseer de huidige situatie In de vierde stap analyseert de GGD samen met de werkgroep de beginsituatie van de school. De resultaten van deze punten worden in de werkgroep besproken. Huidige beleid Heeft de school al een gezondheidsbeleid (voedingsbeleid, schoolbeleid of kantinebeleid)? Bekijk wat op de school al wordt gedaan. Nagegaan wordt of de kantine een winstbeleid heeft. Heeft de school contracten met leveranciers en/of cateraars? Dit geldt zowel voor automaten als voor de uitgiftebalie. Voor een verandering is het belangrijk om dit te weten. Is het mogelijk om het assortiment te veranderen? Naast een gezond assortiment is een goede hygiëne van belang. Belangrijk is om na te gaan hoe het zit met de hygiënenormen in de schoolkantine. Meet het assortiment Laat de kantinebeheerder en/of een kantinemedewerker samen met een voedingskundige/diëtist de Assortimentsmeter invullen voor het aanbod in de kantine, zowel voor het aanbod in automaten als voor het aanbod bij de uitgiftebalie. Voedingskundige kennis is van belang bij het invullen van de Assortimentsmeter. De Assortimentsmeter is op internet te vinden via de link De Assortimentsmeter is een digitaal hulpmiddel van het Voedingscentrum om te kijken hoe gezond het huidige aanbod van de kantine is. Het invullen van de Assortimentsmeter neemt ongeveer een half uur tijd in beslag. De meter begint met algemene informatie over gezonde voeding. Vervolgens worden de in de kantine aanwezige producten per productgroep ingevoerd. De hoeveelheid basisproducten en extra producten worden in percentages weergegeven. Als advies worden alternatieven gegeven om het aanbod gezonder te maken. Het is mogelijk de ingevoerde gegevens op te slaan. Dit maakt het mogelijk ze voor een volgende meting te gebruiken of te vergelijken. 26 Het is goed om de resultaten te bespreken tijdens de volgende bijeenkomst van de werkgroep. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 15

16 Educatie Niet alleen het aanbod in de kantine wordt veranderd, het is nodig een gedragsverandering te bereiken. Bij het project wordt niet alleen gekeken naar het aanbod in de schoolkantine, maar ook naar de inhoudelijke ondersteuning in de lessen. Uiteindelijk moeten leerlingen zelf de beste keuze maken. Leerlingen moeten voldoende kennis en vaardigheden bezitten om een goede keuze te maken. Leerlingen moeten inzicht krijgen in het eigen voedingspatroon, ze moeten zich bewust worden van teveel of verkeerd eten. Dit is noodzakelijk om gedrag te veranderen. Het is aan de school om te zorgen dat leerlingen weten waar ze voor kiezen en dat de mogelijkheid wordt geboden om een gezonde keuze te maken. Het wordt aanbevolen tijdens educatie aandacht aan gezonde voeding en het maken van een gezonde en verantwoorde keuze te besteden. Het is van belang dat leerlingen een positieve attitude (houding) hebben/krijgen ten opzichte van gezond eten. Leerlingen moeten voordelen zien in gezond eten. Door aandacht aan gezonde voeding in de les te geven worden leerlingen betrokken bij de verandering. Een integratie van theorie en praktijk is noodzakelijk. De schoolkantine is de ideale plek om de theorie en de praktijk samen te laten komen. Gezondheidseducatie is vaak een onderdeel van het reguliere onderwijsprogramma. Hier leren leerlingen dat gezond eten belangrijk is, maar ook lekker kan zijn en dat ongezonde producten een uitzondering zijn. 16 Gezondheidseducatie heeft een bewezen gunstig effect. Het thema moet in het reguliere onderwijsprogramma ingebed worden, om op de lange termijn succesvol te zijn. 27 Een docente biologie en verzorging: Je leert de leerlingen tijdens de les waarom gezond eten belangrijk is, de bel gaat en ze rennen naar de kantine. Waar alleen maar ongezonde producten te koop zijn, heel tegenstrijdig vond ik dat. 28 Het is belangrijk om na te gaan of in het onderwijs aandacht wordt gegeven aan gezonde voeding. Worden leerlingen in de les bewust gemaakt van hun eigen voedingsgedrag? Door meer aandacht te besteden aan gezonde voeding in de lessen wordt het effect van een gezonde schoolkantine vergroot, het ondersteunt de interventie. 5 Schoolomgeving Behalve in de schoolkantine kunnen leerlingen producten in de omgeving van de school kopen. Bij de meeste scholen is een supermarkt, snackbar, tankstationshop of cafetaria in de buurt. Welke voorzieningen worden in de schoolomgeving regelmatig door leerlingen bezocht? Scholen kunnen geen invloed uitoefenen op het voedingsaanbod in de omgeving van de school. Het is mogelijk leerlingen te verbieden om tijdens schooluren het terrein te verlaten, zodat leerlingen niet naar de snackbar of supermarkt in de buurt kunnen gaan. Een nadeel hiervan is dat de mogelijkheid om te wandelen of fietsen minder wordt. Uiteindelijk moeten leerlingen zelf leren een goede keuze te maken uit de gezonde en ongezonde producten. Stap 5 Inventarisatie behoeften In deze stap worden de behoeften geïnventariseerd. In de vorige stappen zijn de behoeften en wensen van een aantal personen al geïnventariseerd. Het moet duidelijk worden wat de behoeften van de directie, leerlingen, docenten, conciërges, kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers en ouders zijn. De behoeften en wensen van betrokkenen worden onderzocht door gesprekken te voeren en/of vragenlijsten af te nemen. Tijdens het oriënterende gesprek is de visie van de directie duidelijk geworden. In de tweede stap is de visie van de betrokkenen uit de werkgroep naar voren gekomen. Het is belangrijk leerlingen te betrekken bij hun eigen kantine, zodat het een plek wordt waar ze graag komen. Het is van belang dat zoveel mogelijk leerlingen achter een verandering in het kantineassortiment staan. Daar horen ook de leerlingen bij die niet in de werkgroep zitten. De behoeften en wensen van leerlingen worden onderzocht door een (digitale) vragenlijst af te nemen. De vragenlijst is toegevoegd in bijlage IX. De vragenlijst bevat vragen over het huidige eetgedrag in de kantine en gaat na welke producten leerlingen graag willen zien in een nieuwe schoolkantine. Leerlingen kunnen de checklist voor een Gezonde en Gezellige Schoolkantine invullen, deze checklist is opgenomen in bijlage VII. Eventueel kan in deze stap nog een gesprek worden gevoerd met betrokkenen die niet in de werkgroep zitten. Te denken valt aan directieleden, docenten, kantinebeheerders en/of Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 16

17 kantinemedewerkers of ouders. Dit is afhankelijk van de situatie op de school. Checklisten voor deze gesprekken zijn te vinden in bijlage III. Stap 6 Activiteitenplan opstellen Als de huidige situatie geanalyseerd is en de wensen en behoeften van de betrokkenen geïnventariseerd zijn, wordt het aanbevolen om in de werkgroep prioriteiten te stellen. De GGD kan ondersteuning bieden bij het stellen van prioriteiten. Naar aanleiding van de prioriteiten wordt een activiteitenplan met concrete activiteiten opgezet. Een duidelijke taakverdeling is van belang. De GGD kan een bijdrage leveren bij het opstellen van de taakverdeling en het activiteitenplan. Het activiteitenplan wordt in de volgende stap, stap zeven, uitgevoerd. Stap 7 Actie In deze actiefase wordt het activiteitenplan uitgevoerd. Uit de landelijke pilot van het Voedingscentrum kwam naar voren dat uitbreiding van het gezonde aanbod niet automatisch betekent dat leerlingen in de kantine gezondere producten gaan kopen. Het project dient zich daarom ook te richten op het stimuleren van het kiezen van gezonde producten in de kantine. Te denken valt aan prijsbeleid, een goede sfeer, educatie, acties en reclames en een goede presentatie van gezonde producten. Daarnaast blijft het belangrijk dat het project onder de aandacht wordt gebracht. Aanpassen assortiment Het is mogelijk om het kantineassortiment op verschillende manieren aan te passen. Het kantineassortiment kan in één keer aangepast worden. Dit betekent dat het hele assortiment in één keer uit basisproducten moet gaan bestaan. Een gezonde kantine kan daarnaast gerealiseerd worden door in kleine stappen toe te werken naar de ideale schoolkantine. 16 Naast een ideale schoolkantine zijn er drie tussenverhoudingen mogelijk, een onderweg aanbod. In hoofdstuk vijf staan deze verhoudingen beschreven. Het is belangrijk om meer gezonde producten aan te bieden in de kantine. Het aanbod ongezonde producten moet beperkt worden. Een ruime variatie in gezonde producten wordt aanbevolen. (Vers)automaten kunnen een goede aanvulling zijn op het kantineassortiment. Leerlingen kunnen op elk moment van de dag iets te eten of te drinken halen uit automaten. Naast een gezonde uitgiftebalie, is het van belang dat de automaten gevuld zijn met gezonde producten. Een voedingsdeskundige/ diëtist kan op basis van het huidige assortiment, gemeten met de Assortimentsmeter, aanbevelingen bespreken. Een voedingsdeskundige/diëtist heeft de voedingskundige kennis die hiervoor van belang is. Algemene aanbevelingen zijn per productgroep opgenomen in bijlage X. Verder is het van belang om rekening te houden met de wensen en de cultuur van de klant. Leerlingen die vegetarisch eten of leerlingen die uit geloofsovertuiging bepaalde producten niet eten moeten een keuze hebben in het assortiment. Daarnaast wordt het aanbevolen de porties van de ongezonde producten klein te houden, bijvoorbeeld kleine zakjes of kleine saucijzenbroodjes. Dit geldt zowel voor de uitgiftebalie als in automaten. Een cateraar? De school heeft de mogelijkheid om te kiezen voor een cateraar of om de kantine in eigen beheer te houden. Aan beide mogelijkheden zitten voor- en nadelen. De voor- en nadelen worden in bijlage XI genoemd. Presentatie gezonde producten Naast een gezond aanbod is een goede presentatie van de (nieuwe) gezonde producten noodzakelijk. De uitstraling, prijs, smaak en het gemak moeten aantrekkelijk zijn voor leerlingen. 3 Belegde broodjes kunnen gepresenteerd worden in een koelvitrine. Fruit staat leuk in een gezellige fruitmand of kan praktisch aangeboden worden in een koelautomaat. Zuivel kan bij de uitgiftebalie in een koelvitrine gepresenteerd worden. Warme snacks worden gepresenteerd in een warmhoudvitrine. Bij de producten kan productinformatie worden gegeven. Logo s kunnen gebruikt worden om aan te geven of producten gezond of ongezond zijn. 8 Bijvoorbeeld een energielogo, met het aantal kilocalorieën per eenheid van een product. 30 Of een kleurcode: rood, oranje en groen. Wat staat voor bij uitzondering, middenweg en bij voorkeur. 8 Het Ik Kies Bewust- Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 17

18 logo staat op voedingsmiddelen uit de categorieën bij voorkeur en middenweg. 31 Daarnaast staat op sommige etiketten de Dagelijkse Voedingsrichtlijn (GDA). Het geeft aan hoeveel procent een portie bijdraagt aan de dagelijkse energiebehoefte. Daarnaast wordt de hoeveelheid suiker, vet, verzadigd vet en natrium weergegeven. De richtlijn is een aanvulling op de voedingswaarde informatie. 32 Prijsbeleid In de kantine is het belangrijk dat de producten niet te duur worden aangeboden. Het wordt aanbevolen om gezonde producten goedkoper aan te bieden dan ongezonde producten. Als voorbeeld een prijsverschil tussen reguliere frisdrank en light frisdrank. Uit een onderzoek uit de Verenigde Staten blijkt dat het verlagen van de prijs van snacks met een laag vetgehalte in schoolkantine automaten effectief is. 29 Het wordt aangeraden vers fruit en/of fruitsalades goedkoop aan te bieden. Acties en reclames Goede reclame is onmisbaar om het (nieuwe) gezonde aanbod in de schoolkantine aan te prijzen. Er zijn verschillende manieren voor reclame. Acties zoals het Broodje van de week of seizoensproducten zijn een idee. De smaak van de leerlingen wordt getest en het biedt variatie. Ideeën voor reclames en acties zijn opgenomen in bijlage XII. Sfeer Als de schoolkantine niet aan de behoefte van de leerlingen voldoet is het waarschijnlijk dat zij een supermarkt, tankstationshop of snackbar in de buurt van de school bezoeken. Het is belangrijk leerlingen te betrekken bij hun eigen kantine, zodat het een plek wordt waar ze graag komen. De sfeer, het assortiment en de inrichting moeten samen zorgen voor een plek waar leerlingen graag komen zitten. Voor leerlingen is muziek sfeer bepalend. Een docent vertelt: 32 Leerlingen nemen zelfs hun eigen muziek mee, die wij dan vervolgens draaien! Daarnaast is een gezellige aankleding een pluspunt. Leerlingen kunnen tijdens handvaardigheid bijvoorbeeld kunstwerken of collages creëren. De schoolkantine moet groot genoeg zijn voor iedereen. Daarnaast is het van belang dat de ruimte goed onderhouden wordt. De openingstijden moeten zo goed mogelijk geregeld zijn. Klantvriendelijkheid is daarnaast belangrijk, leerlingen moeten vriendelijk worden behandeld door het personeel. Educatie Er zijn diverse lespakketten betreffende de thema s gezondheid en veiligheid. De GGD kan de verschillende lessuggesties naar de scholen toe aandragen. Het Voedingscentrum heeft verschillende materialen en programma s voor het voortgezet onderwijs. Een brochure met een overzicht van de materialen en programma s is op internet ( te vinden. Verschillende lespakketten staan uitgewerkt in bijlage VI. Voorbeelden van deze lespakketten zijn: Weet Wat Je Eet, Vet leuke les over Vet en de tv-serie OverGewicht met een bijbehorend lesprogramma. In deze bijlage staan daarnaast twee lesactiviteiten van het Voedingscentrum beschreven. Verder is de lesbrief Gezonde schoolkantines opgenomen. Vragen naar aanleiding van leesteksten en een schrijfopdracht zijn hierin verwerkt. Ten slotte staat in deze bijlage een opdracht over twee leerlingen, Joop en Marita. Het is mogelijk deze lesactiviteiten te gebruiken als aanvulling op de eigen onderwijsmethode. Kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers verkopen de producten in de kantine. Kennis van gezonde voeding is ook voor deze betrokkenen van belang. De GGD kan zorgen voor deskundigheidsbevordering op het gebied van gezonde voeding via een voorlichting of cursus. Hygiëne Een goede hygiëne in de schoolkantine is noodzakelijk. Afvalbakken moeten voldoende aanwezig zijn. Warme producten dienen na bereiding direct geserveerd te worden of ze moeten in een warmhoudvitrine warm gehouden worden. Koude bederfelijke producten, zoals melk, dienen vanuit een koelkast of koelvitrine geserveerd te worden. Het spreekt voor zich dat producten na de houdbaarheidsdatum niet meer verkocht mogen worden. De werkgroep is in deze fase bezig geweest met het uitvoeren van het activiteitenplan. Om ervoor te zorgen dat de genomen stappen een blijvende verandering tot gevolg hebben is het van belang om Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 18

19 het project op te nemen in het gezondheidsbeleid van de school. In stap acht gaat de werkgroep aan de slag met het opzetten en/of uitwerken van het gezondheidsbeleid van de school. Stap 8 Continuering Het uiteindelijke doel is dat de school in de fase gedragsbehoud komt. In deze fase is de verandering een gewoonte geworden. Het project is pas echt succesvol als de schoolkantine een gezond assortiment blijft houden. Het moet daarom blijvend ingebed worden in het gezondheidsbeleid van de school. Dit is mogelijk in een voedingsbeleid, kantinebeleid of schoolbeleid. De werkgroep gaat aan de slag met het opzetten van een gestructureerd en systematisch gezondheidsbeleid. Een beter en gezonder beleid is het uiteindelijke doel. Als op de school een gezondheidsbeleid aanwezig is, kan de werkgroep deze verder vormgeven. Naast de aandacht voor een gezond aanbod in de kantine is integratie van het onderwerp in de lessen belangrijk. Het wordt aanbevolen in de lessen aandacht te schenken aan een gezonde leefstijl. Gezondheidseducatie moet in het reguliere onderwijsprogramma ingebed worden om op de lange termijn succesvol te zijn. 27 Het thema gezondheidseducatie moet in het gezondheidsbeleid worden opgenomen. Het beleid moet een structurele, meerjarige aanpak worden, waar iedereen binnen de school bij betrokken wordt. De GGD ondersteunt en adviseert voortgezet onderwijs scholen bij het ontwikkelen van een (gezonder) gezondheidsbeleid. De GGD kan ondersteuning bieden bij het maken van beleid en het uitvoeren hiervan. Bij het opstellen van het beleid zijn ten eerste de missie van de school en de visie van de school op gezondheid belangrijk. 33 De doelstelling van de kantine moet in het beleid worden opgenomen. De activiteiten die uitgevoerd worden om de doelen te bereiken worden in het beleid opgenomen. Iemand moet eindverantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het beleid, de verantwoordelijken worden in het beleid genoemd. Afspraken over wat op school wordt aangeboden aan eten en drinken, zowel bij de uitgiftebalie als in automaten, worden hierin opgenomen. Daarnaast kunnen afspraken over wat van huis wordt meegebracht vastgelegd worden. Aandacht voor een gezonde leefstijl moet in het onderwijsprogramma en in het beleid worden opgenomen. Stap 9 Evaluatie In deze stap wordt geëvalueerd hoe het project is verlopen (procesevaluatie). Daarnaast wordt gekeken wat het effect van het proces is (effectevaluatie). Om het effect te evalueren wordt het nieuwe assortiment ingevuld in de Assortimentsmeter. Deze uitkomst wordt vergeleken met de beginsituatie. Via een vragenlijst en gesprekken kan geëvalueerd worden of de gezonde schoolkantine aan de verwachtingen voldoet. Een voorbeeld van een evaluatievragenlijst voor leerlingen is opgenomen in bijlage XIII. Het gewenste effect en de waardering zijn van belang. De productkennis van de betrokkenen is belangrijk. Het huidige koopgedrag wordt nagegaan, zowel de uitgaven als de producten. Gekeken moet worden of leerlingen op school gezonder zijn gaan eten. De betrokkenen wordt gevraagd een oordeel over het huidige kantineaanbod en over het eigen voedingsgedrag te geven. De attitude ten opzichte van gezonder eten en drinken wordt gepeild. Een interview (soort tevredenheidonderzoek) met kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers, docenten en directie kan gebruikt worden om het proces te evalueren. De resultaten van de evaluatie worden gebruikt om de betrokkenen te informeren over het succes. Het is belangrijk dat vervolgstappen naar aanleiding van de evaluatie worden genomen. Stap 10 Vervolgstappen Nadat het stappenplan door de school is doorlopen is een gezonde schoolkantine (deels) bereikt. Het stappenplan blijft een cyclisch proces. Het vervolg is per situatie, per school, verschillend. Eventueel zijn naar aanleiding van de evaluatie vervolgstappen opgesteld. Het is mogelijk dat de werkgroep bezig gaat met het uitvoeren van deze vervolgstappen. Het is ook mogelijk dat de school tevreden is met de bereikte resultaten. De werkgroep kan dan opgeheven worden of op een laag pitje worden gezet. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 19

20 Verbeteringen zullen altijd mogelijk blijven. In stap acht is het project ingebed in het gezondheidsbeleid van de school. Het is belangrijk dat de school aandacht aan het thema blijft geven. Ook wanneer de werkgroep is opgeheven. Dit kan door het gezondheidsbeleid uit te voeren, continuïteit is belangrijk. Na het project moet draagvlak aanwezig blijven, communicatie en informatie blijven belangrijk. Het is van belang om blijvend aandacht aan gezondheidseducatie te schenken. Het kantineassortiment moet regelmatig geëvalueerd worden. De invloed van de schoolomgeving, de sfeer in de kantine, de presentatie van producten, de prijs, de hygiëne en de acties en aanbiedingen blijven in de toekomst belangrijke punten. De directie kan het beleid jaarlijks evalueren. Dit is bijvoorbeeld mogelijk naar aanleiding van het jaarlijks meten en wegen in klas twee van het voortgezet onderwijs. Na het meetmoment vindt een terugkoppelingsgesprek met de GGD plaats. De GGD en de school kunnen de huidige situatie tijdens dat gesprek bespreken. Indien nodig kan de werkgroep opnieuw worden opgericht en verder gaan met de nodige stappen. Op de volgende pagina is het stappenplan in het kort weergegeven. Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine - Maaike Dijk & Matteke Feenstra 20