VOOR OPSPORING VAN AANGEBOREN METABOLE AANDOENINGEN. Martine Wouters Hilde Laeremans

Transcriptie

1 NEONATALE SCREENING VCBMA VLAAMS CENTRUM BRUSSEL VOOR OPSPORING VAN AANGEBOREN METABOLE AANDOENINGEN Martine Wouters Hilde Laeremans Doelstelling In het bevolkingsonderzoek van de Vlaamse Gemeenschap naar aangeboren aandoeningen gaat het over een aantal aangeboren aandoeningen die, in afwezigheid van specifieke klinische symptomen of aanwijzingen, bij pasgeborenen worden opgespoord via een bloedstaal 2 Neonatale Screening 1

2 3 titel Doelstelling van het screeningscentrum Verstrekken van laboratoriumtests In een zo kort mogelijke tijdspanne Kosteloos voor de ouders Screening Toezicht Aanbieden van informatie Uitbreiding van de screening 4 Neonatale Screening 2

3 Fundamentele Criteria (Junger en Wilson) Criteria voor het bepalen van de screening - Geen vroege klinische diagnose mogelijk - Relatief hoge incidentie - Effectieve, niet overdreven dure behandeling - Automatiseerbare, relatief goedkope screeningtest - met zeer hoge gevoeligheid (weinig valse negatieven) - met een hoge specificiteit (weinig valse positieven) 5 Neonatale Screening Belang van neonatale screening Case study: 2x PKU Deze foto werd genomen op mijn bruiloft een paar jaar geleden. De diagnose werd vastgesteld op de 3e dag van mijn leven wanneer de behandeling met het dieet begon. Nadat ik getrouwd was en mijn man en ik besloten een kind te krijgen, ging ik terug op het dieet vóór de conceptie. Onze dochter Stephanie is geboren zonder enig bewijs van maternale PKU effecten. Ze is nu in haar tweede jaar en haar motorische ontwikkeling verloopt normaal. De andere vrouw op de foto is mijn oudere zus. Ze heeft ook PKU maar toen ze geboren werd was er geen neonatale screening. De diagnose van haar ziekte werd laat in haar eerste jaar van het leven vastgesteld toen ze convulsies ontwikkelde. Het was te laat voor de behandeling en ze heeft nooit geweten van de voordelen van vroege diagnose en behandeling zoals ik ze ken. (Irene, mei 1998) 6 Neonatale Screening 3

4 Welke aandoeningen worden nu gescreend? Opsporing van de 11 aangeboren aandoeningen in Vlaanderen: fenylketonurie en hyperfenylalaninemie (PKU) congenitale hypothyreoïdie (CHT) congenitale bijnierschorshyperplasie (CAH) biotinidase deficiëntie (LMCD) medium-chain acyl-coa dehydrogenase deficiëntie (MCAD) multiple acyl-coa dehydrogenase deficiëntie (MADD) isovaleriaanzuuracidemie (IVA) propionzuuracidemie (PA) methylmalonzuuracidemie (MMA) maple syrup urine disease (MSUD) glutaaracidemie (GA) 7 Neonatale Screening Form Name Job Number Version 005 Design Date 12/14/11 AH Flanders Belgium NBS Card BEFL Face of Parts 1 & 2 All measurements can vary +/- 1/16 (1.6mm) Please provide starting number which is currently indicated by 12XXXX1 Glue lines are between the cassette portion of parts 1 & 2, and 2 & 3 Dotted Magenta lines signify perf lines. Model Vlaams Guthrie-kaartje Part 2: PerkinElmer 226, ID333 Biologically inactive ink face & back, Cirlces are 12.7mm ID 2 3/32 (53.2mm) PerkinElmer 226 LOT / xxxxxx 12XXXX1 SN YYYY-MM Erkend door de 12XXXX1 SN Vlaamse Gemeenschap Materniteit GEBOORTENUMMER: Thuisgeborene: Recall: Dokter: Adres of telefoonnr.: Naam van het kind: Voornaam: Meisje / Jongen Geboortedatum: / / Datum Bloedname: Geboortegewicht (gram): Zwangerschapsduur (weken): Borstvoeding: Ja Nee Bloedtransfusie: Ja Nee 12XXXX1 Medicatie: Ja Nee SN Bloedkaartje mag gebruikt worden voor (anoniem) wetenschappelijk onderzoek: Ja Nee Perf: 2 3/32 Belangrijk om in te vullen is de code van de materniteit Total Form Height 6 1/2 (165.1mm) Part 1: 125# White Tag, black ink face and back, red 185 ink face only, Code 128 barcode with two human readables 6 1/2 (165.1mm) (naam/nummer) HIER AFSCHEUREN OPSPORING VAN METABOLE STOORNISSEN Dit strookje dient als bewijs voor de moeder uw kindje (naam) werd geprikt op (datum) SN Handtekening (ultvoerder) 12XXXX1 Perf: 1 1/8 Total Form Length Width (flap (all parts) folded) 8 Neonatale Screening 4 1/4 (108mm) ID0214_Rev3 11-Aug

5 Invullen van een kaartje Essentiële gegevens De gegevens worden bij voorkeur met een identiteitsvignet kenbaar gemaakt op het bloedkaartje indien niet mogelijk goed leesbaar noteren (blokletters) De identificatie van de materniteit waar het kind geboren is Geboortenummer zoals genoteerd in het verloskundig boek Stempel van de behandelende arts Naam, voornaam en geslacht van het kind De geboortedatum van het kind De datum van de bloedafname Borstvoeding of kunstvoeding Medicatie of intraveneuze voeding Geboortegewicht Zwangerschapsduur Bloedtransfusie Recall betekent een terugroeping na een eerste afwijkend resultaat 9 Neonatale Screening Tijdstip van afname Bij een voldragen baby: minimum 72u na de geboorte en niet later dan dag 5 Bij prematuren, dysmaturen of zieke pasgeborenen: bepaalt de kinderarts het tijdstip Bloedtransfusies interfereren met de bloedonderzoeken. De bloedafname voor de neonatale screening dient te gebeuren voor de transfusie of 48 uur na de transfusie Indien moeder en kind vóór de afname de materniteit verlaten, gelieve het kaartje en een enveloppe mee te geven 10 Neonatale Screening 5

6 Gemiddelde vertraging 4/16/2013 Triage van de kaarten Vandaag meer dan 250 kaartjes toegekomen! Een speurwerk om te achterhalen van welke materniteit sommige kaartjes afkomstig zijn Snelheid is van levensbelang!! 11 Neonatale Screening Vertragingen 8,00 7,00 6,00 5,00 4/6 = Q2 4/6 = Q2 Evolutie gemiddelde vertraging 5/6 per = kwartaal 16/10 = Q4 13/1 1 = Q4 19/6 = Q2 22/5 = Q2 16/10 Q2 = Q4 19/6 = Q2 5/6 = Q2 22/5 = Q2 Q1 4,00 3,00 2,00 8/12= Q4 Q2 Q3 Q4 1,00 0,00 Kaartjes dagelijks versturen! 12 Neonatale Screening 6

7 Uitvoering veneuze bloedafname 13 Neonatale Screening Uitvoering hielprik 1. Handen wassen / Handschoenen. De opvangzones van het kaartje niet aanraken, en leg het kaartje steeds op een zuivere ondergrond 14 Neonatale Screening 7

8 Uitvoering hielprik 2. Prikplaats zuiveren met droog gaasje. Prik met een steriele lancet in de laterale zijde van de hiel. 15 Neonatale Screening Uitvoering hielprik 3. Hieltje niet overplooien. Druk voorzichtig en regelmatig rond de prikplaats. 16 Neonatale Screening 8

9 Uitvoering hielprik 4. De 5 cirkels volledig vullen (nooit bijvullen), Het filterpapier zachtjes tegen de bloeddruppel houden. Het bloed rechtstreeks opvangen om contaminatie tegen te gaan. 5. De bloedkaartjes moeten minstens één uur drogen bij kamertemperatuur, op een droge, zuivere en niet-absorbeerbare ondergrond. 17 Neonatale Screeningl Uitvoering hielprik 6. De gegevens van het kind worden op het kaartje ingevuld. Het bloedkaartje dat voldoende gedroogd is, wordt zo vlug mogelijk doorgestuurd naar het opsporingscentrum. 18 Neonatale Screening 9

10 Voorbeelden van slechte kaarten 19 Neonatale Screening Het drogen en versturen 20 Neonatale Screening 10

11 Het drogen en versturen De bloedkaartjes worden naast elkaar te drogen gelegd op een droge en zuivere ondergrond(contaminatie met andere kaartjes vermijden) Ze drogen minstens één uur bij kamertemperatuur. Niet drogen in het zonlicht, niet op verwarmingselement noch op andere kunstmatige wijze. Versturing binnen de 24 uur in enveloppen van VCBMA (voorzien van barcode) Liefst niet via de binnenpost van het ziekenhuis maar rechtstreeks via Bpost om de tijd van verzending zo kort mogelijk te houden. Indien meerdere kaartjes in 1 omslag: de kaartjes geschrankt klasseren zodat de bloedzones elkaar niet raken (liefst ook niet plooien) 21 Neonatale Screening Administratieve Controle Wekelijkse melding v/d geboortelijst aan het screeningscentrum Noodzakelijke gegevens: naam, geboortenummer, geboortedatum, afnamedatum, uitvoerder en datum van versturing Indien het kind niet geprikt kon worden, vermelden wie gecontacteerd werd om het kind alsnog te prikken Indien een kind dood geboren werd (of MIU) of sterft voor de geplande bloedafname, wordt dit eveneens aangeduid Bij weigering van de bloedafname door de ouders dienen zij een attest te ondertekenen. Deze wordt dan naar het screeningscentrum verstuurd. Model van weigering staat in het draaiboek p35 22 Neonatale Screening 11

12 Procedure bij een afwijkend resultaat Bij een twijfelachtig resultaat wordt de dienst materniteit en betrokken pediater(s) via op de hoogte gesteld en gevraagd om een controle kaart te voorzien Bij een sterk afwijkend resultaat wordt onmiddelijk door een arts van ons metabool sreening centrum telefonisch contact gelegd met de behandelde pediater(s) 23 titel Procedure bij een afwijkend resultaat ouders pediater Materniteit/vroedvrou w Telefoon of afname Screenings centrum analyses Vlaamse gemeenschap resultaten Jaar rapport abnormaal normaal maandrapporten 24 titel 12

13 Bob Guthrie G 25 Neonatale Screening LCMSMS (massa spectronemie) G 26 Neonatale Screening 13

14 Fenylketonurie (PKU) of hyperfenylalaninemie Verloop van de ziekte: PKU is meestal het gevolg van een deficiënte enzymactiviteit van het fenylalanine hydroxylase in de lever, PKU is een autosomaal recessief overerfbare ziekte (herhalingsrisico binnen het gezin 1:4 voor elke zwangerschap) De opstapeling in de weefsels van fenylalanine begint na de geboorte (afbraak door moeder stopt). Vooral de hersenen zijn gevoelig aan beschadiging door hyperfenylalaninemie. De eerste weken tot maanden wordt niets gemerkt van de toenemende hersbeschadiging. Onbehandelde PKU leidt tot: verlaagd IQ, ernstige neurologische en psychiatrische stoornissen en huidafwijkingen Behandeling: Strenge beperking van fenylalanine in de voeding 27 Neonatale Screening MCAD Middenlange keten acyl-coa dehydrogenase deficiëntie Verloop van de ziekte MCAD is een stoornis van de vetzurenverbranding. Vetzuren zijn een energiebron die voornamelijk belangrijk zijn wanneer de koolhydraatreserve in de lever opgebruikt is. Bij langdurig vasten leidt MCAD tot levensbedreigende bloedsuikertekorten. Bij acute decompensatie is het risico hoog op overlijden of irreversibele neurologische schade.(epilesie, verlammingsverschijnselen, gedrag- en ontwikkelingsstoornissen) De diagnose gebeurt door opsporing van acylcarnitines. Behandeling Preventie van een acute decompensatie zoals bv bij braken of voedselweigering (glucose infuus). Lang vasten te vermijden, wordt bepaald in functie van de leeftijd 28 Neonatale Screening 14

15 MADD Multiple acyl-coa dehydrogenase deficiëntie MADD wordt veroorzaakt door een defect i/h electronentransfer flavoproteine (EFT) of EFT-dehydrogenase (=eiwitten die instaan voor de transfer van elektronen v/d vetzurenoxidatie naar de respiratoire keten). Verloop van de ziekte: Er zijn drie fenotypes: Neonatale vorm geassocieerd met aangeboren afwijkingen Neonatale vorm zonder geassocieerde aangeboren afwijkingen Laattijdige presentatie met hypoketontische hypoglycemie Deze vetzurenoxidatiestoornis is de meest voorkomende metabole oorzaak van plots overlijden van de zuigeling. MADD geeft vaak mentale retardatie en neurologische sequelen. Slechte prognose qua levensverwachting. De opsporing van MADD d.m.v. het meten van acylcarnitines. Behandeling: Goed gespreide voeding al dan niet met eiwitbeperking Proefbehandeling met riboflavine of vit-b12 proberen 29 Neonatale Screening IVA Isovaleriaanzuuracidemie Verloop ziekte IVA wordt veroorzaakt door een deficiëntie v/h enzym isovalerylcoa dehydrogenase. In de neonatale periode kan dit leiden tot acute episodes met metabole acidose (braken, coma). Zuigelingen die een acute vorm overleven kunnen later een chronische vorm van acidose ontwikkelen. Onbehandeld leidt IVA tot ernstige acidose met coma en mogelijk overlijden tot gevolg. En vroegtijdige behandeling levert goede vooruitzichten voor de mentale en motorische ontwikkeling. De opsporing gebeurt door het meten v/d concentratie acylcarnitine C5. Behandeling: Een dieet vergelijkbaar met dat voorgeschreven bij PKU en toediening van L- carnitine en glycine. 30 Neonatale Screening 15

16 MMA Methylmalonacidemie Verloop van de ziekte MMA is een stofwisselingsziekte door een stoornis in de afbraak van bepaalde aminozuren als gevolg van een defect in het enzym methylmalonyl-coa mutase of in het metabolisme v/d cofactor adenosylcobalamine (vit B12) De opsporing gebeurt door het meten v/d concentratie van C3-carnitine Decompensatie leidt tot een metabool coma met risico op overlijden en blijvende hersenschade. Laattijdige complicaties kunnen optreden indien de behandeling niet optimaal was (vertraagdelengtegroei, osteoporose, bewegingsstoornissen,mentale retardatie en terminale nierinsufficiëntie) Behandeling Vit B12 toediening, maar de meesten dienen ook een dieet te volgen vergelijkbaar met dat voor PKU en met bijkomende suppletie van bijzonder aminozuur mengsel, L-carnitine en behandeling met metronidazole 31 Neonatale Screening GA Glutaaracidemie Verloop van de ziekte GA wordt veroorzaakt door een defecte werking v/h enzym glutaryl-coa dehydrogenase De eerste symptomen zijn gestoorde bewegingen, spiertonus en macrocefalie. Motorische problemen zijn vaak progressief. Tijdens een koortsperiode kunnen deze kinderen decompenseren en ernstige, blijvende neurologische beschadigingen oplopen Onbehandeld leidt GA tot encefalopatische crisis met motorische en mentale retardatie De opsporing gebeurt door het meten van acylcarnitine C5-DC Behandeling Een dieet vergelijkbaar met PKU met aminozuursupplementen aangepast aan de aandoening met vooral een beperking van lysine en tryptofaan. Suppletie met L- carnitine en riboflavine voorkomen een decompensatie en neurologische verschijnselen. 32 Neonatale Screening 16

17 PA Propionacidemie Verloop van de ziekte PA wordt veroorzaakt door een defecte enzymwerking (propionyl-coa carboxylase) in de afbraak van aminozuren Decompensatie leidt tot metabool coma met risico op overlijden of blijvende hersenbeschadiging De ziekte wordt opgespoord door het meten v/d concentratie van acylcarnitine C3 Behandeling Een aangepast eiwitarm dieet (vgl PKU dieet) met aminozuursupplementen en toediening van L-carnitine en behandeling met metronidazole alsook eventueel een levertransplantatie om de hersenbeschadiging te beperken 34 Neonatale Screening 17

18 +Prec (85.10): Exp 1, to min from Sample 13 (11) of I.wiff (Ion Spray) C3 Propionic aciduria Max cps. I n t e n s i t y, c p s C0 C2 C3 IS I n t e n s i t y, c p s m/z, amu +Prec (85.10): Exp 1, to min from Sample 15 (13) of I.wiff (Ion Spray) C0 C2 C3 C3 IS Normal profile Max cps m/z, amu MSUD Maple Syrup Urine Disease Verloop van de ziekte Dit wordt veroorzaakt door een defiëntie v/h enzymcomplex-vertakte keten 2- ketozuur dehydrogenase Er bestaan verschillende vormen. Bij de ernstige vorm kunnen al in de eerste levensweek zware neurologische symptomen voorkomen. Er kunnen ernstige ontwikkelingsstoornissen optreden door infecties of verhoogde inname van aminozuurrijke voedingsstoffen MSUD heeft een goede prognose indien de behandeling voor het einde v/d eerste levensweek wordt gestart De opsporing gebeurt door de meting van de concentraties van bepaalde aminozuren (leucine,isoleucine,valine) Behandeling Een levenslang aangepast dieet (vgl PKU) met een beperking van de vertakte keten aminozuren 36 Neonatale Screening 18

19 Autodeflia (ELISA) G 37 Neonatale Screening CAH (adrenogenitaal syndroom) Congenitle bijnierschorshyperplasie Verloop van de ziekte De oorzaak is een stoornis in de hormonenproductie in de bijnierschors door een enzymdefect (autosomaal recessief). Bijgevolg is er een tekort aan cortisol en eventueel aldosterone waardoor er een continue stimulering is v/d bijnierschors. De bijnier zal vergroten en een overmaat androgenen produceren. Diagnose gebeurt door 17-OHP te bepalen (voorloper in de cortisol synthese). Deze is bij CAH sterk gestegen. Onbehandeld leidt CAH tot shock en overlijden. Laattijdige behandeling leidt tot irreversibele hersenschade. Behandeling Toedienen van cortisol en mineralocorticoïden (chirurgie genitalia). 38 Neonatale Screening 19

20 Congenitale hypothyroïdie (CHT) Verloop van de ziekte: Deze kinderen maken onvoldoende schildklierhormoon aan. Vanaf het derde zwangerschapstrimester tot het einde v/h 2 de levensjaar zorgt het schildklierhormoon voor de ontwikkeling v/h centrale zenuwstelsel en de groei v/h kind. De meest voorkomende vorm is een aanlegstoornis v/d schildklier. Indien een hypothyreoïdie veroorzaakt wordt door een defect in de hypothalamus kan deze vorm niet opgespoord worden door bepaling van TSH Vroegtijdige behandeling voorkomt achterstand en dwerggroei Onbehandeld of laattijdig behandeld leidt tot irreversibele motorische en mentale handicap Behandeling: Medicamenteus 39 Neonatale Screening LMCD Biotinidase deficiëntie Verloop van de ziekte Het enzym biotidinase dient voor de recyclage van biotine uit de voeding. Indien er een deficiëntie van biotidinase is betekent dit dat de patient een tekort aan biotine zal ontwikkelen Er is een asymptomatische periode en dus als de diagnose niet snel wordt gemaakt betekent dit onherstelbare schade De symptomen hiervan (infecties door candida, ontwikkelingsachterstand, neurologische afwijkingen zoals convulsies,mentale retardatie) treden meestal enkele maanden na de geboorte op De opsporing gebeurt door het meten van de biotinidase activiteit op het gedroogd bloed Behandeling Onbehandeld of laattijdige behandeling leidt LMCD tot irreversibele gehoors- en gezichtsverlies en neurologische schade De behandeling bestaat uit levenslang toediening van een pilletje met biotine 40 Neonatale Screening 20

21 Conclusie Het is dus zeer belangrijk om de Guthrie-kaartjes met de juiste materniteitscode zo snel mogelijk op te sturen naar het VCBMA! Indien nog vragen, steeds welkom op ons secretariaat: - adres: Laarbeeklaan Brussel - telefoonnummer: neonatalescreening@uzbrussel.be en labopediatrie@gmail.com - website: of consulteer het Draaiboek Neonatale Screening: oeningen/aap_draaiboek_2012.pdf 41 Neonatale Screening 21