1 Achtergrond en opzet van de studie

Transcriptie

1 1 Achtergrond en opzet van de studie 1.1 Introductie Het Nederlands wetenschappelijk onderzoek kan zich thans verheugen in een vooraanstaande positie op de wereldranglijst. Maar de wereld verandert en dat kan gevolgen hebben voor die positie. De Ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OC&W) en van Economische Zaken (EZ) willen daarom meer inzicht verkrijgen in de toekomstige ontwikkelingen die van invloed kunnen zijn op het wetenschappelijk onderzoek, teneinde hun beleid daarop te kunnen toespitsen. Het Ministerie van OC&W heeft, in samenwerking met het Ministerie van EZ, RAND Europe verzocht om de belangrijkste aandachtspunten die van invloed kunnen zijn op het wetenschappelijk onderzoek in kaart te brengen 1 en om op basis daarvan een beleidsstrategie voor het toekomstig wetenschapsbeleid te ontwikkelen. De onderzoeksvraag voor deze studie is: Hoe zal het wetenschapsbeleid voor de komende jaren moeten worden ingevuld om zo goed mogelijk in te kunnen spelen op toekomstige ontwikkelingen en een goede kwaliteit en kwantiteit van het Nederlandse onderzoek te kunnen garanderen? Dit rapport beschrijft de opzet, resultaten, analyse en conclusies van een serie van vier seminar games met betrekking tot het wetenschappelijk onderzoek. In een seminar game wordt een aantal personen met verschillende achtergrond, maar wel een gemeenschappelijk kenmerk, in dit geval betrokkenheid bij het wetenschappelijk onderzoek, bij elkaar gebracht om hun visie op een complexe materie te geven. Hierover meer in paragraaf 1.2. Paragraaf 1.3 en 1.4 geven weer hoe de seminar games voor deze studie zijn opgezet en verlopen. Hoofdstuk twee beschrijft hoe de voor deze studie gebruikte scenario s zijn ontworpen en toegepast. Het derde hoofdstuk is een weergave van bevindingen uit de vier seminar games. Het rapport sluit af met een concluderend hoofdstuk waarin speerpunten voor de toekomst van wetenschap in 1 Door middel van het houden van interviews en focusgroepen heeft RAND Europe deze aandachtspunten in kaart gebracht. Zie hiervoor het rapport: Van de Linde, F.J.G., M. van het Loo, J. Vader, G.J. de Vries, J.P. Kahan (2001). Aandacht voor de toekomst van het wetenschappelijk onderzoek, consultatie van focusgroepen, Leiden: RAND Europe MR-1366-RE/OCW. 1

2 Nederland worden gepresenteerd. Voor de bijlagen verwijzen wij naar het bijlagenrapport: MR-1433/2-RE/OCW/EZ. 1.2 Seminar games Wat is een seminar game? Seminar gaming is een kwalitatieve onderzoeksmethode die gebruikt wordt voor het ontwikkelen van beleidsopties en voor het onderzoeken van de mogelijke consequenties van de opties. Een seminar game bevat drie belangrijke elementen: participanten, scenario s en opdrachten. Participanten De deelnemers worden in verschillende groepen ingedeeld. De participanten zijn afkomstig uit verschillende sectoren. Het doel van de game bepaalt welke sectoren voor de seminar game in aanmerking komen. De participanten worden over het algemeen uitgenodigd op persoonlijke titel. Elk van de groepen vertegenwoordigt een bepaalde belangrijke speler in het beleidsveld van het onderzoek. Er kan aan de participanten gevraagd worden om zichzelf te spelen (de functie die ze in het dagelijks leven bekleden) of om een andere rol aan te nemen. Dit is afhankelijk van de seminar game en de aanwezige participanten. Een controlteam ontwerpt de situatie waar de participanten zich in zullen bevinden en geeft leiding aan de groepen. Scenario Een seminar game is gebouwd rond een scenario, een gedetailleerd beschreven situatie in de toekomst. De deelnemers moeten zich voorstellen dat ze in deze toekomstige situatie leven. De scenario s hoeven niet waarschijnlijk te zijn, maar moeten wel consistent en plausibel zijn. Als een project uit meerdere seminar games bestaat, kunnen de scenario s van elkaar verschillen. Opdrachten De deelnemers moeten gedurende de seminar game opdrachten ( taskings ) doen. Zij bespreken het scenario, maar krijgen ook specifiekere opdrachten zoals het formuleren van beleidsaanbevelingen of het beantwoorden van vragen met betrekking tot het 2

3 scenario. Het werk dat de verschillende groepen uitvoeren, kan met elkaar interacteren, wat de basis kan vormen voor nieuwe opdrachten. Een seminar game kan een dagdeel in beslag nemen, maar kan ook meerdere dagen duren. Er bestaan zelfs seminar games die enkele weken tot maanden in beslag nemen (deze vergen meestal enkele uren per week). Seminar gaming vindt zijn oorsprong in conflictpreventie binnen de defensiesector, maar is ook succesvol toegepast in andere sectoren. RAND Europe heeft ervaring met seminar gaming binnen de gebieden van drugsbeleid 2, het ontwikkelen van een visie voor het Ministerie van Justitie 3, de rol van de Rijksverkeersinspectie 4 en regionaliseringsvraagstukken in Portugal 5. Waarom een seminar game over de toekomst van het wetenschappelijk onderzoek? Seminar gaming is een aantrekkelijke onderzoeksmethode om inzicht te krijgen in kwaliteit en duurzaamheid van beleid voor wetenschappelijk onderzoek. Bij het wetenschapsbeleid is namelijk een groot aantal spelers betrokken die met elkaar interacteren. Beleid ten aanzien van financiering, thematisering, human resource management en publiek-private samenwerking, kan strategische doelen dienen die deels strijdig kunnen zijn. De belangrijkste spelers - bedrijfsleven, ministeries, faculteiten, onderzoekers, beleidsmedewerkers, onderzoeksinstituten en (inter)nationale (intermediaire) organen - hebben soms tegengestelde belangen. Bovendien hebben ze moeite om met elkaar te communiceren. Daardoor wordt de mogelijkheid voor synergie gemist. Seminar gaming is er juist op gericht om die communicatie op gang te brengen en synergie te kweken. Deze methode biedt de mogelijkheid om de verschillende inzichten bespreekbaar te maken. 2 Kahan, J.P., C.P. Rydell, J. Setear (1995). "A game of urban drug policy," Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, Vol. 1, pp Van het Loo, M., K.M. Malone, J.P. Kahan, L. van Dorp, E.J. Frinking, C. Lebow (1997). Justitie in Nederland 2010: Een seminar game, Delft: RAND Europe Report RE Frinking, E.J., L. van Dorp, J.P. Kahan (1998). Toekomstverkenning Sector Marktordening: Naar een Visie op de Rol van de Sector in 2002, Delft: RAND Europe Report RE Kahan, J.P, M. van het Loo, M. Franco, J.G. Cravinho, V. Rato, J.T. Silveira, F. Fonseca (1998). A Seminar Game to Analyze Regional Governance Options for Portugal, Leiden: RAND Europe Report RE

4 In het onderhavige onderzoek heeft RAND Europe een serie van vier seminar games ontworpen en uitgevoerd. Voor elke game was een specifiek scenario ontwikkeld, volgens de methodiek zoals die beschreven staat in hoofdstuk 2. De andere onderdelen van de seminar games, zoals de deelnemers en opdrachten, staan in onderstaande paragrafen beschreven. 1.3 De deelnemers De planning RAND Europe heeft vier seminar games georganiseerd. Deze zijn vernoemd naar het scenario dat voor de individuele game is gebruikt. Tabel 1.1 geeft een overzicht van de data, scenario-namen en locaties. Tabel 1.1: Data, namen en locaties van de seminar games Datum Naam van het scenario Locatie 17 april 2001 BV Onderzoek Nederland (BV) Amsterdam 19 april 2001 In de voetsporen van Van Leeuwenhoek (LE) Utrecht 1 mei 2001 Champions Leagues of Research (CL) Utrecht 3 mei 2001 CAESAR (CA) Nijmegen Er is voor gekozen om drie van de vier games in de Randstad te laten plaatsvinden, omdat hier de meeste potentiële deelnemers vandaan zouden komen. We waren van mening dat één game buiten de Randstad moest plaatsvinden. Nijmegen is gekozen met het oog op treinverbindingen, de aanwezigheid van een universiteit in deze stad, de aanwezigheid van universiteiten en hogescholen in de omgeving (Eindhoven, Twente, Arnhem) en de aanwezigheid van veel bedrijvigheid in deze regio. Het aantal deelnemers Het aantal deelnemers is, evenals de samenstelling van de deelnemersgroep, zeer belangrijk. Een goede verdeling over achtergrond, leeftijd en sekse is vereist. Gegeven de behoefte aan deze diversiteit zijn er minstens 15 deelnemers nodig voor een 4

5 seminar game. De groep moet beheersbaar zijn, waardoor het aantal participanten niet boven de 24 kan liggen. In totaal waren er dus tussen de 60 en 100 personen nodig om de vier seminar games te kunnen uitvoeren. Om voldoende geschikte participanten te garanderen, is er voor gekozen om een groot aantal personen uit te nodigen (meer dan 350). Voor het samenstellen van de lijst van genodigden is gebruik gemaakt van de netwerken van onder meer RAND Europe, de Ministeries van OC&W en EZ, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU), Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NOW), Landelijk Postdoc Platform, Landelijk AIO- Overleg en VNO-NCW. De uitnodigingen zijn per fax verstuurd. De uitnodiging bestond uit een uitnodigingsbrief van RAND Europe; een aanbevelingsbrief van de Ministeries van OC&W en EZ, ondertekend door directeur generaal Hoger Onderwijs en Wetenschappen, mr. J. Vrolijk; en een uitleg over seminar games. In totaal hebben 79 mensen deelgenomen aan de seminar games. De namen van de participanten zijn opgenomen in bijlage 1. Tabel 1.2 geeft een overzicht van de verdeling van deelnemers over de vier games: Tabel 1.2: Aantal deelnemers Naam van het scenario Aantal deelnemers BV Onderzoek Nederland 15 In de voetsporen van Van Leeuwenhoek 18 Champions Leagues of Research 23 CAESAR 23 Bij iedere bijeenkomst waren voldoende deelnemers aanwezig om de game succesvol te laten verlopen. Bij de eerste twee games waren wat minder deelnemers aanwezig dan bij de laatste twee. Dit werd veroorzaakt doordat de games relatief snel op de uitnodiging volgden en doordat dit de week van Pasen was. Voor de laatste twee games waren er te veel aanmeldingen. Voor deze dagen hebben wij mensen moeten afzeggen. 5

6 De achtergrond van de deelnemers Bij iedere game waren een aantal vertegenwoordigers van de Ministeries van OC&W en EZ aanwezig. De afspraak was dat er in iedere game maximaal drie personen van ieder ministerie als deelnemer aanwezig zouden zijn. In totaal hebben tien vertegenwoordigers van OC&W en zes van EZ een seminar game bijgewoond. Tevens waren er, op uitnodiging van de RAND Europe, bij iedere seminar game twee observanten van de ministeries aanwezig. Deze observanten participeerden niet in de games, met uitzondering van de afsluitende plenaire discussie. De reden voor hun aanwezigheid was dat zij de uitvoering van de seminar games gade konden slaan en zo alvast een idee konden krijgen van het soort speerpunten dat er uit de games zou komen. In alle games is het gelukt om voldoende variëteit in de samenstelling van de deelnemers te bereiken. Er hebben vertegenwoordigers van in totaal 50 verschillende organisaties geparticipeerd. Een overzicht van de aanwezige organisaties is opgenomen in bijlage 2. Wij hebben deze organisaties in de volgende categorieën verdeeld: ministeries, universiteiten, intermediaire organisaties (dit zijn met name belangenbehartigingsorganisaties, sommige ervan kunnen ook als koepelorganisaties bestempeld worden), onderzoeksinstituten (instituten die publiek gefinancierd onderzoek uitvoeren, maar geen universiteit zijn. Ook GTI s en TNO worden hieronder gerekend), bedrijfsleven en niet-gouvernementele organisaties (NGO s). Tabel 1.3 geeft de absolute en relatieve verdeling van organisaties per seminar game en over het totaal weer. Tabel 1.3: Absolute en relatieve verdeling van organisaties per seminar game BV LE CL CA Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Ministeries ,7 7 30,4 6 26, ,9 Universiteiten 1 6,7 5 27,7 7 30, , ,4 Onderzoeksinstituten ,2 1 4,3 0 0,0 5 6,3 Intermediaire organisaties 3 20,0 4 22,2 4 17,4 2 8, ,5 Bedrijfsleven 2 13,3 0 0,0 2 8,6 4 17,4 8 10,1 NGO s 1 6,7 0 0,0 2 8,6 0 0,0 3 3,8 Totaal BV: BV Onderzoek Nederland LE: In de voetsporen van Van Leeuwenhoek CL: Champions Leagues of Research CA: CAESAR 6

7 Over alle seminar games gezien, was de balans goed en zijn de gewenste verhoudingen bereikt. In elke seminar game was sprake van een over- en ondervertegenwoordiging van een bepaalde groep, maar het waren niet stelselmatig dezelfde groepen. Wij hadden het aantal vertegenwoordigers van onderzoeksinstituten en NGO s liever iets hoger gezien. Een lage opkomst van NGO s kan waarschijnlijk verklaard worden doordat deze organisaties vaak niet ruim in hun tijd en geld zitten. Een seminar game die een hele dag duurt, kost dan ook gauw te veel. De verhouding tussen mannen en vrouwen Wij hebben gestreefd naar een meer dan representatieve verdeling van vrouwen en mannen omdat grotere inzet van vrouwen in de wetenschap in de toekomst nodig wordt geacht 6. Daarom is verstandig om vrouwen te betrekken bij het formuleren van een toekomstvisie. De opkomst van vrouwelijke deelnemers was inderdaad relatief hoog: bijna 40%. Dit is meer dan de werkelijke situatie in de sector wetenschappelijk onderzoek. (In 1998 was 25,9% van het wetenschappelijk personeel bij universiteiten, NOW en KNAW vrouw) 7. Tabel 1.4 geeft het percentage vrouwen per seminar game weer. Tabel 1.4: Percentage vrouwelijke participanten Naam van het scenario % vrouwen BV Onderzoek Nederland 33 In de Voetsporen van Van Leeuwenhoek 28 Champions Leagues of Research 48 CAESAR 35 Totaal 37 6 In vergelijking met andere OECD-landen, kent Nederland het laagste aantal vrouwelijke hoogleraren 7 Vucht Tijssen, B.E. van (2000). Talent voor de Toekomst, Toekomst voor Talent. 7

8 1.4 De opzet en uitvoering van de seminar games De introductie Ter voorbereiding op de seminar game heeft iedere deelnemer een week van tevoren de tekst van het scenario per post en ontvangen met het verzoek dit van te voren te lezen. Iedere seminar game begon met een inleiding waarin werd uitgelegd waarom deze studie wordt uitgevoerd, hoe het project is opgezet en wat een seminar game precies is. Tijdens de introductie kregen de aanwezigen en de medewerkers van RAND Europe de gelegenheid om zichzelf voor te stellen. Daarna volgde een presentatie van het scenario door de dagvoorzitter. Het scenario speelde zich af in 2008 en beschreef de situatie waarin het wetenschappelijk onderzoek zich in dat jaar zou bevinden. De participanten moesten zich in dit scenario verplaatsen en zich dus voorstellen dat ze zich in 2008 bevonden. Tijdens en na de presentatie was er gelegenheid voor vragen omtrent het scenario en de dagagenda. 8

9 Fig 1.1: De agenda van een seminar game 8:30 uur Ontvangst met koffie 9:00 Plenair voorstelronde spelregels presentatie scenario 10:00 Groepswerk sterkten, zwakten, kansen, bedreigingen binnen het scenario, leidend tot beleidsaanbevelingen vragenlijst (het scenario vergelijken met het heden) 12:30 Lunch 13:30 Plenair presentatie en bespreking van de groepsaanbevelingen presentatie van de implementatie van enkele aanbevelingen geselecteerd door het controlteam 14:30 Groepswerk bespreking consequenties geïmplementeerde aanbevelingen vragenlijst (vergelijken van de nieuwe situatie (met geïmplementeerde aanbevelin- Groepswerk (2008) Na het inleidende gedeelte werden de aanwezigen door het controlteam in drie groepen verdeeld: producenten, financiers en gebruikers van wetenschappelijk onderzoek. Producenten van wetenschappelijk onderzoek vertegenwoordigen onderzoekers aan universiteiten en andere onderzoeksinstellingen en mensen die op de onderzoeksafdeling van een bedrijf werken. De groep financiers van wetenschappelijk onderzoek vertegenwoordigt ministeries en andere overheden, bedrijfsleven en niet gouvernementele organisaties. De groep gebruikers van wetenschappelijk onderzoek kan uit 9

10 zeer uiteenlopende personen bestaan, onder andere: overheden, collegaonderzoekers, maatschappelijke organisaties, bedrijven. De indeling is deels gebaseerd op de functie die de deelnemers in het dagelijks leven bekleden, maar ook op basis van een gelijke verdeling tussen groepen in aantal, leeftijd en sekse. De deelnemers werd uitgelegd dat ze de aan hen toebedeelde rol moeten spelen tijdens de seminar game. Iedere groep werd door een vertegenwoordiger van het controlteam voorgezeten. Er werd aan de groepen gevraagd of zij het scenario konden analyseren en indelen naar sterke en zwakke punten en kansen en bedreigingen. Dit wordt ook wel SWOTanalyse genoemd (strengths, weaknesses, opportunities en threats). De SWOTanalyse werd uitgevoerd ten aanzien van volgende onderwerpen: geld, inhoud, mens, omgeving en onderwijs. De groepen werden vervolgens verzocht om op basis van de SWOT-analyse beleidsaanbevelingen te formuleren. Hiermee wordt bedoeld dat de deelnemers na moeten denken met welke beleidsaanbevelingen de sterke ontwikkelingen in de toekomst voortgezet kunnen worden, hoe de zwakkere kunnen worden bijgesteld, hoe de kansen gebruikt kunnen worden en hoe de bedreigingen het hoofd moeten worden geboden. Iedere groep heeft de aanbevelingen voor de andere groepen gepresenteerd tijdens de daarop volgende plenaire sessie. De groepssessie werd afgesloten met het invullen van een lijst, waarbij voor 26 vragen kon worden aangegeven of de situatie in 2008 beter, slechter of gelijk was aan de situatie in Plenaire sessie (2008) Tijdens de lunchpauze kwam het controlteam bijeen om de resultaten van het groepswerk te bespreken. Het controlteam probeerde uit alle beleidsaanbevelingen de belangrijke aanbevelingen te selecteren waar de groepen het veelal over eens zijn en die niet met elkaar conflicteren. Deze groepsbespreking van het controlteam diende ter voorbereiding van de analyse van de presentaties in de daarop volgende plenaire sessie. In deze plenaire sessie kregen alle groepen eerst de gelegenheid om hun eigen aanbevelingen te presenteren. De voorzitter presenteerde vervolgens de (tijdens de lunch door het controlteam voorbesproken) analyse, met het oog op de 10

11 beleidsimplementatie van de aanbevelingen in de daarop volgende tweede groepssessie. Over de implementatie van beleidsaanbevelingen moet overeenstemming bestaan bij de deelnemers en daarom was er gelegenheid om daarover te discussiëren. Tijdens de eerste seminar game kostte deze discussie zoveel tijd dat het tweede geplande groepswerk niet kon doorgaan. Groepswerk na invoering nieuw beleid (2015) Op basis van de overeengekomen beleidsimplementatie overlegden de individuele groepen over de mogelijke consequenties van het nieuwe beleid. Deze korte sessie bood de mogelijkheid tot reflectie, alvorens er in de volgende plenaire sessie naar het heden werd teruggekeerd. Ook dit groepswerk werd afgesloten met een vragenlijst. De vragenlijst bestond uit dezelfde vragen, alleen werd nu de situatie in 2015, na de implementatie van het nieuwe beleid, vergeleken met die van Plenaire sessie: terug naar het heden (2001) Tijdens deze laatste sessie werd de vraag aan de orde gesteld of er in de toekomst nog wel behoefte aan een Ministerie van OC&W zal zijn en welke taken en welke omvang dat ministerie zou moeten hebben. Aan het eind van de laatste plenaire sessie werd het verband tussen het scenario en de huidige situatie gelegd. De deelnemers werd gevraagd welke van de beleidsaanbevelingen die ze voor 2008 ontwikkeld hadden ook in 2001 nodig zijn en wat er moet gebeuren om de niet wenselijke ontwikkelingen uit het scenario te voorkomen en wenselijke ontwikkelingen te laten plaatsvinden. De discussies die hierover gevoerd werden, worden besproken in paragraaf 3.4 en vormen samen met de eerdere beleidsaanbevelingen de basis voor verdere analyse. 11