Grootschalige reactie van planten en dieren op klimaatverandering

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Grootschalige reactie van planten en dieren op klimaatverandering"

Transcriptie

1 Grootschalige reactie van planten en dieren op klimaatverandering 19 november 2011, Minisymposium Klimaatverandering en gevolgen voor de natuur Dr. Ir. Arnold van Vliet Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse, Wageningen University

2 Inhoud presentatie Recente veranderingen in weer en klimaat Verhuizingen in de natuur Veranderingen in lengte groeiseizoen Conclusies

3 Aantal bedreigde soorten in Nederland Bron:

4 Staat van instandhouding habitats

5 Gevoel urgentie ontbreekt

6

7 Gemiddelde temperatuur in Nederland +1,4 C +1,1 C

8 Gemiddelde temperatuur in Nederland

9 Klimaatverandering in Nederland Provence: Montagne Sainte Victoire 2006 en Voorjaar: droogste en zonnigste ooit, een na warmste. Zomer: natste ooit maar koel Herfst: zeer zacht. Begin november record warm Bron KNMI

10 Natuurbericht.nl: Dagelijks nieuws uit de natuur

11 Warme en droge herfst slecht voor paddenstoelen

12 Gele lis uitbundig in bloei

13 18 dagvlindersoorten actief begin november

14

15

16 Mastjaar beuk in relatie tot pollen Mastjaar klasse Gemiddeld jaartotaal beukenpollen LUMC en Elkerliek

17 58 procent minder graspollen dit jaar Allergieradar.nl: Neusklachten gemiddeld in voorjaar 2011: 3,6 (normaal 6,0)

18 Gevolgen extreme voorjaar

19 Verhuizingen in de natuur

20 Millennium wratslak & gele korstspons Wijde mantel Groene wierslak Gladde sponspootkrab Zwartoog lipvis Gehoornde slijmvis Foto s: Peter H. van Bragt

21 Sprinkhanen breken records in 2011 Vroege wrattenbijter, op 5 juni gefotografeerd op de Hoge Veluwe (foto: Roy Kleukers) Foto: Roy Kleukers Eind mei al veel sprinkhanen gehoord waaronder de zeldzame steppesprinkhaan. Tot nu toe de vroegste waarneming 10 juli, meer dan een maand later. Nederland heeft 47 soorten sprinkhanen Afgelopen 25 jaar 5 zuidelijke nieuwe soorten.

22 Invloed van storm op wespen

23 Slangenarend

24 Staartblauwtje na 80 jaar weer terug Foto s: Kars Veling

25 IJsvogel Foto: Bernard Fransen

26 Verandering in verspreiding korstmossen

27 Verandering in verspreiding loopkevers Cicindela sylvatica, Priority species. Photo: Tim Faassen Bron: Stichting WBBS

28 Nieuwe spinnen

29 Eikenprocessierups

30 Eikenprocessierups Photo: Dr Van den Ende (GGD) Photo: H. Jans, GGD Photo: H. Jans, GGD Photo: Maier et al. 2003

31 Natuurlijke vijanden Hakt gaten in nest => maakt de nesten toegankelijk voor parasieten en predatoren Foto: Henry Kuppen

32 Invloed klimaat op lengte groeiseizoen

33 Relatie tussen timing en temperatuur 9-mei 29-apr Datum start bloei hondsdraf 19-apr 9-apr 30-mrt 20-mrt 10-mrt Gemiddelde temperatuur in februari, maart en april ( C)

34 Activiteiten Natuurkalender Doel: Monitoren, analyseren, voorspellen en communiceren wanneer jaarlijks terugkerende verschijnselen in de natuur zich voordoen. Monitoring timing verschijnselen Verzamelen en opslaan waarnemingen Wetenschap. Analyse Aanpassing aan veranderingen Communicatie en dissemenatie Model ontwikkeling

35 Bereik via de media

36

37 Dagelijkse natuurverwachtingen

38 Planten Maarts viooltje, eerste bloei Zomereik, eerste bladontplooiing Foto: Arnold van Vliet : 18 dagen eerder In dagen eerder In dagen eerder Foto: Arnold van Vliet :10 dagen eerder 2007: 22 dagen eerder 2011: 15 dagen eerder

39 Vlinders Dagpauwoog, eerste individu Gehakkelde aurelia, eerste individu Foto: Joop Wever Foto: Rinus van Elswijk 2006: 19 april 2007: 13 maart (37 dagen eerder) 2011: 27 maart (23 dagen eerder) 2006: 16 april 2007: 14 maart (33 dagen eerder) 2011: 24 maart (24 dagen eerder)

40 Aantallen dagpauwogen 300 Bron: Compendium voor de Leefomgeving / CBS/ V Index

41 Korte-afstandtrekkers en standvogels Geelgors, eerste individu Wilde eend, eerste jong Foto: Hendrik van Kampen Foto: M.Buschmann 2006: 23 maart 2007: 3 maart (20 dagen eerder) 2011: 8 maart (13 dagen eerder) 2006: 23 april 2007: 8 april (15 dagen eerder) 2011: 15 april (8 dagen eerder)

42 Lange-afstandtrekkers Bonte vliegenvanger, eerste individu Blauwborst, eerste individu Foto: Ton Amende Foto: Marc Maas 2006: 21 april 2007: 14 april (7 dagen eerder) 2011: 16 april (5 dagen eerder) 2006: 8 april 2007: 6 april (2 dagen eerder) 2011: 29 maart (10 dagen eerder)

43 Voedselketens raken in de war 23 dagen vroeger 25 dagen vroeger 3 dagen vroeger

44 Groeiseizoen een maand langer - 17 dagen + 9 Foto s: Arnold van Vliet

45 Conclusies Grote veranderingen in het klimaat. Veel weersextremen. Veranderingen hebben duidelijk zichtbare gevolgen voor de natuur. Verhuizingen naar het noorden op grote schaal. Lengte van het groeiseizoen is een maand langer dan 20 jaar geleden. Veranderingen in de nabije toekomst zullen nog veel groter zijn. Hou Natuurbericht.nl in de gaten.

46 Meer informatie Tel: Wageningen UR Websites:

Allergenen in de leefomgeving

Allergenen in de leefomgeving Allergenen in de leefomgeving Pollenverspreiding, klimaatverandering en Natuurkalender Arnold van Vliet Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse Wageningen Universiteit Inhoud presentatie Klimaatverandering

Nadere informatie

Iedereen onderzoeker naar klimaatverandering en natuur

Iedereen onderzoeker naar klimaatverandering en natuur Intermezzo Arnold van Vliet Iedereen onderzoeker naar klimaatverandering en natuur De mensheid is bezig met een groot wereldwijd experiment door enorme hoeveelheden broeikasgassen uit te stoten in de atmosfeer

Nadere informatie

10 Samenvatting. 10.1 Introductie

10 Samenvatting. 10.1 Introductie 10 Samenvatting 10.1 Introductie De gemiddelde mondiale temperatuur is in de periode 1906 tot en met 2005 met 0,8 C (± 0.2 C) gestegen. De twaalf warmste jaren sinds 1850 kwamen allemaal voor in de laatste

Nadere informatie

De effecten van klimaatverandering: Veranderingen in de natuur & volksgezondheid

De effecten van klimaatverandering: Veranderingen in de natuur & volksgezondheid De effecten van klimaatverandering: Veranderingen in de natuur & volksgezondheid Alexander van Oudenhoven Wageningen Universiteit Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse Vrijdag 15 Januari 2010 PGL - Ziek

Nadere informatie

De Natuurkalender. Het klimaat verandert en de natuur doet mee, heb jij het al gemerkt? Lesbrief over de relatie tussen klimaatverandering en natuur

De Natuurkalender. Het klimaat verandert en de natuur doet mee, heb jij het al gemerkt? Lesbrief over de relatie tussen klimaatverandering en natuur De Natuurkalender Het klimaat verandert en de natuur doet mee, heb jij het al gemerkt? Lesbrief over de relatie tussen klimaatverandering en natuur Docentenhandleiding Basisonderwijs COLOFON Check it out!

Nadere informatie

Verslag Workshop: Ziek worden door klimaatverandering 15 januari 2010 Poort van Kleef Utrecht

Verslag Workshop: Ziek worden door klimaatverandering 15 januari 2010 Poort van Kleef Utrecht Verslag Workshop: Ziek worden door klimaatverandering 15 januari 2010 Poort van Kleef Utrecht Verslag Lies Visscher-Endeveld (inclusief foto s) Het Platform Gezondheid en milieu organiseerde op 15 januari

Nadere informatie

Van harte welkom op de bewonersavond. WaardeVOL Brummen. 26, 27 en 28 november 2018

Van harte welkom op de bewonersavond. WaardeVOL Brummen. 26, 27 en 28 november 2018 Van harte welkom op de bewonersavond WaardeVOL Brummen 26, 27 en 28 november 2018 Doel Dit project gaat over een toekomstbestendige inrichting en beheer van uw leefomgeving. Samen met u willen wij voorwaarden

Nadere informatie

Insectenplagen op bomen en klimaatverandering

Insectenplagen op bomen en klimaatverandering Insectenplagen op bomen en klimaatverandering G.A.J.M. Jagers op Akkerhuis/L.G. Moraal H. Siepel, M.J. Schelhaas, G.F.P. Martakis Wie weet dat nog? Jaren 40: kaalvraat van iepen door de Ringelrups. Een

Nadere informatie

Op Stap in het Binnenveld. Willem van Raamsdonk & Christa Heijting

Op Stap in het Binnenveld. Willem van Raamsdonk & Christa Heijting Op Stap in het Binnenveld Willem van Raamsdonk & Christa Heijting Bennekom februari 2011 Hoogtekaart van het Binnenveld en omstreken. Het Binnenveld is een laag gelegen gebied tussen de Veluwe en de Utrechtse

Nadere informatie

WERKSESSIE Het klimaat verandert en de natuur verandert mee Meebewegen met een veranderende natuur

WERKSESSIE Het klimaat verandert en de natuur verandert mee Meebewegen met een veranderende natuur WERKSESSIE Het klimaat verandert en de natuur verandert mee Meebewegen met een veranderende natuur Werksessie Meebewegen met een veranderende natuur Eerst even voorstellen... Welke soortenrijkdom hebben

Nadere informatie

Lesbrief Vlinderkids 1

Lesbrief Vlinderkids 1 Vlinderkids 1 Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: Werkvorm: Leerstofgebied: ± 30 minuten Tweetallen Wereldoriëntatie, Kunstzinnige oriëntatie Doel van de opdracht: Het kennismaken met een aantal vlindersoorten

Nadere informatie

Informatie terug naar het publiek: Nature Today

Informatie terug naar het publiek: Nature Today Informatie terug naar het publiek: Nature Today 25 januari 2016 Dr. Arnold van Vliet Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse, Wageningen University 3 de Flora & Faunacongres 2 3 Groot aantal organisaties met

Nadere informatie

Workshop Klimaatverandering. Inhoud: pag. 2 t/m 31 : Erno Bouma Is er wat aan de hand? pag. 32 t/m 46: Jan Schreuder Vereinigte Hagel

Workshop Klimaatverandering. Inhoud: pag. 2 t/m 31 : Erno Bouma Is er wat aan de hand? pag. 32 t/m 46: Jan Schreuder Vereinigte Hagel Workshop Klimaatverandering Inhoud: pag. 2 t/m 31 : Erno Bouma Is er wat aan de hand? pag. 32 t/m 46: Jan Schreuder Vereinigte Hagel Landbouw & Klimaatsverandering, is er wat aan de hand? Indeling Klimaatsverandering:

Nadere informatie

A bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen

A bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen A bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen Herman Limpens en Jasja Dekker Effecten van klimaatverandering op vleermuizen?? Vooral: analyserende speculerende verhalen

Nadere informatie

KNMI 06 klimaatscenario s

KNMI 06 klimaatscenario s KNMI 06 klimaatscenario s Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario s Mogelijke

Nadere informatie

Neonicotinoïden: opnieuw een dode lente op het boerenland? Frank Berendse Wageningen University

Neonicotinoïden: opnieuw een dode lente op het boerenland? Frank Berendse Wageningen University Neonicotinoïden: opnieuw een dode lente op het boerenland? Frank Berendse Wageningen University Veranderingen in de dichtheid van vogelsoorten van het boerenland in Eemland en Gelderse Vallei tussen

Nadere informatie

Dagvlinders,

Dagvlinders, Indicator 30 juli 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Zowel zeldzame als algemene dagvlinders

Nadere informatie

Eikenprocessierups Kenniscentrum

Eikenprocessierups Kenniscentrum Initiatiefnemers: Silvia Hellingman, Biocontrole onderzoekster, ecologie en mogelijkheid stimuleren parasieten Henk Jans medisch milieukundige, gezondheidsrisico s Jan Buijs, GGD Amsterdam bioloog, gezondheidsrisico

Nadere informatie

Wat staat er allemaal in het neerslagoverzicht?:

Wat staat er allemaal in het neerslagoverzicht?: Geachte inwoner van Hoogeveen, Welkom bij het tweede neerslagoverzicht van de gemeente Hoogeveen. Het jaar 211 was aan het einde weer helemaal in balans maar kenmerkte zich door hele droge periodes afgewisseld

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Mondiaal en in Nederland J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in Europa

Nadere informatie

Nieuwe KNMIklimaatscenario s. Janette Bessembinder e.v.a.

Nieuwe KNMIklimaatscenario s. Janette Bessembinder e.v.a. Nieuwe KNMI klimaatscenario s Nieuwe KNMIklimaatscenario s 2006 2006 Janette Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Klimaatverandering Waargenomen veranderingen Wat zijn klimaatscenario s? Huidige en nieuwe

Nadere informatie

Libellenmonitoring in Nederland ervaringen na 16 jaar tellen

Libellenmonitoring in Nederland ervaringen na 16 jaar tellen Libellenmonitoring in Nederland ervaringen na 16 jaar tellen Tim Termaat Libellenstudiedag Vlaanderen 15 februari 2014 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Hoe gaat

Nadere informatie

Cursus Bosbeheer en biodiversiteit WELKOM

Cursus Bosbeheer en biodiversiteit WELKOM Cursus Bosbeheer en biodiversiteit WELKOM Programma Voorstelrondje Presentatie Bosbeheer en biodiversiteit (Patrick) Bosbeheer en mossen (Klaas van Dort) Pauze Bosbeheer en vlinders (Kars Veling) Lunch

Nadere informatie

Eikenprocessierups en klimaatverandering,

Eikenprocessierups en klimaatverandering, Indicator 26 maart 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Sinds de eerste waarneming van

Nadere informatie

KUNNEN GEMENGDE BOSSEN DE EFFECTEN VAN KLIMAATVERANDERING BETER OPVANGEN?

KUNNEN GEMENGDE BOSSEN DE EFFECTEN VAN KLIMAATVERANDERING BETER OPVANGEN? VAKGROEP OMGEVING ONDERZOEKSGROEP LABO BOS & NATUUR KUNNEN GEMENGDE BOSSEN DE EFFECTEN VAN KLIMAATVERANDERING BETER OPVANGEN? Kris Verheyen, Evy Ampoorter en het FORBIO Climate-netwerk OVERZICHT PRAATJE

Nadere informatie

Reptielen van de Habitatrichtlijn,

Reptielen van de Habitatrichtlijn, Indicator 28 mei 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Gladde slang, muurhagedis en zandhagedis

Nadere informatie

Resultaten Botrytis onderzoek Bart Heijne

Resultaten Botrytis onderzoek Bart Heijne Resultaten Botrytis onderzoek 2013 Bart Heijne Opzet van deze lezing vorig jaar begonnen resultaten 2013 weer bloei voor oogst vergelijk met 2012 conclusies: tijdstip effectiviteit Opzet proeven 2013 tijdstip

Nadere informatie

Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers

Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers Nationale Najaarsconferentie POP 3 Workshop Klimaatverandering en Landbouw Utrecht, 17 Nov. 2016 door Pier Vellinga Wetenschappelijk directeur Kennis

Nadere informatie

Klimaat in de 21 e eeuw

Klimaat in de 21 e eeuw Klimaat in de 21 e eeuw Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd en voor Nederland Mogelijke

Nadere informatie

RISICOSIGNALERING Droogte

RISICOSIGNALERING Droogte RISICOSIGNALERING Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut IEIDING heeft invloed op de groei van planten en gewassen, op de grondwaterstanden en daarmee indirect op bijvoorbeeld energiebedrijven

Nadere informatie

Teken: pak ze voor ze jou pakken

Teken: pak ze voor ze jou pakken Teken: pak ze voor ze jou pakken Teken in de praktijk teken vangen (Clusius College) Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse DATUM 2 april 2012 Dit lesmateriaal is tot stand gekomen met een WURKS subsidie

Nadere informatie

KONINGINNENPAGE (Papilio machaon) in Zeeland in 2013 In het kader van de actie OP DE BRES VOOR DE ZEEUWSE ZES.

KONINGINNENPAGE (Papilio machaon) in Zeeland in 2013 In het kader van de actie OP DE BRES VOOR DE ZEEUWSE ZES. KONINGINNENPAGE (Papilio machaon) in Zeeland in 2013 In het kader van de actie OP DE BRES VOOR DE ZEEUWSE ZES. Verslag Joop de Bakker Actieplan Met het actieplan wordt aandacht gevraagd voor zes karakteristieke

Nadere informatie

Eikenprocessierups en klimaatverandering,

Eikenprocessierups en klimaatverandering, Indicator 31 januari 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Sinds de eerste waarneming van

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Wat kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in

Nadere informatie

Er zijn drie tellingen waaraan u mee kunt doen. Deze tellingen staan los van elkaar dus u kunt zelf bepalen aan welke tellingen u mee wilt doen.

Er zijn drie tellingen waaraan u mee kunt doen. Deze tellingen staan los van elkaar dus u kunt zelf bepalen aan welke tellingen u mee wilt doen. Handleiding tellingen Er zijn drie tellingen waaraan u mee kunt doen. Deze tellingen staan los van elkaar dus u kunt zelf bepalen aan welke tellingen u mee wilt doen. Als er onduidelijkheden zijn over

Nadere informatie

Bestrijding bladwespen bij rode bes in kassen en tunnels.

Bestrijding bladwespen bij rode bes in kassen en tunnels. Verslaglegging demoproject Bestrijding bladwespen bij rode bes in kassen en tunnels. Gefinancierd door Productschap Tuinbouw In opdracht van de Nederlandse Fruitteelt Organisatie In het kader van het project

Nadere informatie

Natuurlijke plaagbeheersing met bloemenranden. Inspiratiedag FAB, 4-nov-14

Natuurlijke plaagbeheersing met bloemenranden. Inspiratiedag FAB, 4-nov-14 Natuurlijke plaagbeheersing met bloemenranden Inspiratiedag FAB, 4-nov-14 BOMEN en STRUIKEN: overwinteringsplaats AKKER : prooien (bladluizen, rupsen, trips ) Natuurlijke plaagbeheersing F A B BLOEMENRAND

Nadere informatie

ARNOLD VAN VLIET: WETENSCHAPPER VOOR HET PUBLIEK

ARNOLD VAN VLIET: WETENSCHAPPER VOOR HET PUBLIEK INTERVIEW ARNOLD VAN VLIET: WETENSCHAPPER VOOR HET PUBLIEK Media-aandacht is cruciaal Arnold van Vliet is hét kijkcijferkanon van Wageningen UR. Met behulp van het publiek laat hij zien hoe klimaatverandering

Nadere informatie

Lesbrief Vlinderkids. Doelgroep: Groep 5 t/m 8. Lesduur: ± 30 minuten. Leerstofgebied: Wereldoriëntatie, Kunstzinnige oriëntatie. Werkvorm: Tweetallen

Lesbrief Vlinderkids. Doelgroep: Groep 5 t/m 8. Lesduur: ± 30 minuten. Leerstofgebied: Wereldoriëntatie, Kunstzinnige oriëntatie. Werkvorm: Tweetallen Lesbrief Vlinderkids Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: ± 30 minuten Leerstofgebied: Wereldoriëntatie, Kunstzinnige oriëntatie Werkvorm: Tweetallen Doel van de opdracht: Het kennismaken met een aantal vlindersoorten

Nadere informatie

Meteorologische gegevens,

Meteorologische gegevens, Bron: KNMI (2010, 2011). Indicator 30 november 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Voor

Nadere informatie

Lesbrief Vlinderkleuren

Lesbrief Vlinderkleuren Lesbrief Vlinderkleuren Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: ± 45 minuten Leerstofgebied: Wereldoriëntatie, Kunstzinnige oriëntatie Werkvorm: Tweetallen Doel van de opdracht: Het kennismaken met een aantal

Nadere informatie

EIKENPROCESSIERUPS EN BIODIVERSITEIT. Hellingman Onderzoek en Advies BV

EIKENPROCESSIERUPS EN BIODIVERSITEIT. Hellingman Onderzoek en Advies BV EIKENPROCESSIERUPS EN BIODIVERSITEIT In alle fases van ontwikkeling hebben eikenprocessierupsen natuurlijke vijanden Paring Eitjes overwinteren Rupsen uit in april 2 de stadium 3 de stadium - begin brandharen

Nadere informatie

Veranderend weer en klimaatverandering

Veranderend weer en klimaatverandering Veranderend weer en klimaatverandering Mensen reageren op het weer. Trek je een T-shirt aan of wordt het een trui? Ga je met de tram omdat het regent, of neem je de fiets omdat het toch droog blijft? Is

Nadere informatie

JAARRAPPORT WAARNEMINGEN ZEEBRUGGE METEOPARK 2011

JAARRAPPORT WAARNEMINGEN ZEEBRUGGE METEOPARK 2011 JAARRAPPORT WAARNEMINGEN ZEEBRUGGE METEOPARK 2011 Het Oceanografisch Meteorologisch Station (OMS) is gehuisvest in het Havengebouw aan de Slijkensesteenweg in Oostende. De waarnemingen gebeuren in het

Nadere informatie

Nationale Databank Flora en Fauna Uitvoerportaal

Nationale Databank Flora en Fauna Uitvoerportaal 104 records Middelpunt < 1km² Middelpunt 1km² - 5km² Middelpunt > 5km² Vlak schaal 1 : 50000 Zoekvraag Soort Soortgroep Wet en Beleid Periode Bronhouder Zoekgebied Alle Alle FF-wet tab. II Rode Lijst FF-wet

Nadere informatie

Drukbegrazing en Chopperen als Alternatieven voor Plaggen van Natte heide

Drukbegrazing en Chopperen als Alternatieven voor Plaggen van Natte heide Drukbegrazing en Chopperen als Alternatieven voor Plaggen van Natte heide Effecten op middellange termijn: Fauna De Vlinderstichting Stichting Bargerveen B-Ware Experimenteel onderzoek Abiotiek: ph, buffercapaciteit,

Nadere informatie

Vraag 1. Waarom moet je goed voor de rupsen zorgen als je vlinders wilt hebben?

Vraag 1. Waarom moet je goed voor de rupsen zorgen als je vlinders wilt hebben? Naam: VLINDERS Vlinders zijn niet weg te denken uit onze leefomgeving. In het voorjaar kunnen we haast niet wachten tot de eerste Kleine vosjes of Citroenvlinders zich laten zien. En dan in de zomer en

Nadere informatie

Meteorologische gegevens,

Meteorologische gegevens, Bron: KNMI. Indicator 1 april 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2013 bedroeg de

Nadere informatie

Effect temperatuur in winter bij vroegbloeiende Cymbidium maart 2007

Effect temperatuur in winter bij vroegbloeiende Cymbidium maart 2007 3//7 Effect temperatuur in winter bij vroegbloeiende Cymbidium maart 7 Arca Kromwijk, Nico van Mourik, Peter Schrama Wageningen UR Glastuinbouw Gefinancierd door: Productschap Tuinbouw Eerder onderzoek

Nadere informatie

Groen is saai. Kennisdag: Natuur in de stad, hoe doe je dat? Kars Veling Meer natuur in de stad, hoe doe je dat? 24/11/2016.

Groen is saai. Kennisdag: Natuur in de stad, hoe doe je dat? Kars Veling Meer natuur in de stad, hoe doe je dat? 24/11/2016. Groen is saai Kennisdag: Natuur in de stad, hoe doe je dat? Groen is saai Meer kleur, meer leven in de stad 1 2 3 Drie typen vlinders Kroeglopers: Natuurvlinders: Stadsnatuurvlinders: Voorbeelden van waardplanten

Nadere informatie

Kick-off TEEB Stad. Biodiversiteit bij groene investeringen

Kick-off TEEB Stad. Biodiversiteit bij groene investeringen Kick-off TEEB Stad Biodiversiteit bij groene investeringen Meer kleur in stedelijk groen Niet alleen kwantiteit groen, Maar ook (bio)kwaliteit telt! Groen Meer kleur in het groen: meer biodiversiteit Drie

Nadere informatie

Meteorologische gegevens,

Meteorologische gegevens, Bron: KNMI. Indicator 23 maart 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2015 bedroeg de

Nadere informatie

Lesbrief Vlinderkleuren 1

Lesbrief Vlinderkleuren 1 Vlinderkleuren 1 Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: Werkvorm: Leerstofgebied: ± 45 minuten Tweetallen Wereldoriëntatie, Kunstzinnige oriëntatie Doel van de opdracht: Het kennismaken met een aantal vlindersoorten

Nadere informatie

CGM/ Aanbieding onderzoeksrapport: "Crop volunteers and climate change"

CGM/ Aanbieding onderzoeksrapport: Crop volunteers and climate change Aan de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Dhr. J.J. Atsma Postbus 30945 2500 GX Den Haag DATUM 20 september 2011 KENMERK ONDERWERP CGM/110920-02 Aanbieding onderzoeksrapport: "Crop volunteers

Nadere informatie

Grote vos Nymphalis polychloros

Grote vos Nymphalis polychloros Nymphalis polychloros Jan Goedbloed Soortbeschrijving De is een grote bruinrode vlinder, behorend tot de familie van de schoenlappers Nymphalidae waar ook, Atalanta, Dagpauwoog, Gehakkelde aurelia en Distelvlinder

Nadere informatie

Verwachtingen voor afvoeren, neerslag en temperaturen in de zomer van maart 2011 Nummer LCW Droogtebericht

Verwachtingen voor afvoeren, neerslag en temperaturen in de zomer van maart 2011 Nummer LCW Droogtebericht 24 maart 2011 Nummer 2011-01 LCW Droogtebericht Verwachtingen voor afvoeren, neerslag en temperaturen in de zomer van 2011 De kans op lage afvoeren is voor de Rijn in het komende voorjaar en zomer groter

Nadere informatie

Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa. Rob Bugter

Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa. Rob Bugter Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa Rob Bugter Ons klimaat verandert. Uit: De toestand van het Klimaat in Nederland 2008. KNMI. .. en dat heeft consequenties. Science 333, 1024

Nadere informatie

Antwoorden Scheikunde Hoofdstuk 5 en 7 oefentoets met antwoorden

Antwoorden Scheikunde Hoofdstuk 5 en 7 oefentoets met antwoorden Antwoorden Scheikunde Hoofdstuk 5 en 7 oefentoets met antwoorden Antwoorden door een scholier 1032 woorden 18 juni 2013 5 5 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Pulsar chemie Oefentoets periode 3 Scheikunde

Nadere informatie

Een vegetatieopname maken 6 Een flora-inventarisatie uitvoeren 9 Een natuurtoets uitvoeren 11

Een vegetatieopname maken 6 Een flora-inventarisatie uitvoeren 9 Een natuurtoets uitvoeren 11 Inhoudsopgave 2inhoudsopgave A B C G Oriëntatie s Oriënteren op het onderzoeken van flora en fauna 4 Werkwijzer Een vegetatieopname maken 6 Een flora-inventarisatie uitvoeren 9 Een natuurtoets uitvoeren

Nadere informatie

KNMI next klimaatscenario s. Bernadet Overbeek Gé Verver

KNMI next klimaatscenario s. Bernadet Overbeek Gé Verver KNMI next klimaatscenario s Bernadet Overbeek Gé Verver Inhoud 1. Totstandkoming klimaatscenario s 2. Keuzes KNMI next scenario s 3. Afstemming met gebruikers 4. Vragenronde: wensen uit beleid Klimaatscenario

Nadere informatie

De effecten van begrazing op de diversiteit van grassen en sprinkhanen in een Zuid-Afrikaanse savanne. Fons van der Plas & Han Olff

De effecten van begrazing op de diversiteit van grassen en sprinkhanen in een Zuid-Afrikaanse savanne. Fons van der Plas & Han Olff De effecten van begrazing op de diversiteit van grassen en sprinkhanen in een Zuid-Afrikaanse savanne Fons van der Plas & Han Olff Afrikaanse savannes en grazers Zeer soortenrijke grazer gemeenschap Grote

Nadere informatie

Inheemse plantensoorten versus exoten. Stellingen. Definities 08/02/2012. Workshop Inheemse plantensoorten versus exoten, Marco Hoffman, PPO

Inheemse plantensoorten versus exoten. Stellingen. Definities 08/02/2012. Workshop Inheemse plantensoorten versus exoten, Marco Hoffman, PPO Workshop Groendag Hoorn Inheemse plantensoorten versus exoten Marco Hoffman Opzet workshop Peilen meningen deelnemers & enkele definities Achtergronden brochure Feiten en objectieve achtergrondinformatie

Nadere informatie

Werkstuk wizard Hulpvragen

Werkstuk wizard Hulpvragen Hulpvragen Hulpvragen dieren Waarnemen Hoe ziet het dier eruit? Hoe beweegt het dier? Welke geluiden maakt het dier? Hoe voelt het dier aan? Hoe reageert het dier op je? Hoe neemt het dier waar? Leven

Nadere informatie

Weerkundig jaarverslag 2018

Weerkundig jaarverslag 2018 Weerkundig jaarverslag 2018 1 2018 BEKNOPT JAAROVERZICHT NEERSLAG ZON TEMPERATUUR December 17 Zeer NAT Zeer somber Vrij zacht Januari Vrij NAT Zeer somber Zeer zacht Februari DROOG Zeer ZONNIG KOUD Maart

Nadere informatie

Jaarprogramma IVN Helden 2018[Geef de titel van het document op] 10 januari /Vertrek 11 Jan Do 20:00 Nieuwsjaars treffen

Jaarprogramma IVN Helden 2018[Geef de titel van het document op] 10 januari /Vertrek 11 Jan Do 20:00 Nieuwsjaars treffen Datum Dag Aanvang Onderwerp /Vertrek 11 Jan Do 20:00 Nieuwsjaars treffen Informatie 25 Jan Do 20:00 Tuinvogeltelling 28 jan. Zo 8.15 9.00 tot 12.00 Observeren watervogels op de Maas vanuit Wanssum Dasseninventarisatie

Nadere informatie

Jonge dieren. Dieren hebben jongen. Hoe noem je ze? Kies uit: big, lam, kuiken, kalf, puppy, veulen, kuiken

Jonge dieren. Dieren hebben jongen. Hoe noem je ze? Kies uit: big, lam, kuiken, kalf, puppy, veulen, kuiken Groep 4 Naam:. Jonge dieren Dieren hebben jongen. Hoe noem je ze? Kies uit: big, lam, kuiken, kalf, puppy, veulen, kuiken Het jong van een paard is een Het jong van een koe is een Het jong van een hond

Nadere informatie

Flevoland: naar een gezonde bodem voor een gezonde sector

Flevoland: naar een gezonde bodem voor een gezonde sector Flevoland: naar een gezonde bodem voor een gezonde sector Sjef Staps, Louis Bolk Instituut Flevo atelier bodem, 18-4-2016 Louis Bolk (1866-1930) We zouden het leven moeten bestuderen met vergrootglazen

Nadere informatie

Meteorologische gegevens,

Meteorologische gegevens, Bron: KNMI (2003, 2009). Indicator 2 februari 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De

Nadere informatie

Limburg Waterproof Klimaat, water en landbouw

Limburg Waterproof Klimaat, water en landbouw Limburg Waterproof Klimaat, water en landbouw Provincie Limburg Maastricht, 14 september 216 Joris Schaap, Profiel 214 heden Zelfstandig hydroloog en bodemkundige 28-214 Adviseur water in het landelijk

Nadere informatie

Bermen en akkerranden. Voor natuurlijke plaagbeheersing. Ir. Bert Van Gils. 02/10/2012, Oedelem

Bermen en akkerranden. Voor natuurlijke plaagbeheersing. Ir. Bert Van Gils. 02/10/2012, Oedelem Bermen en akkerranden Voor natuurlijke plaagbeheersing Ir. Bert Van Gils 2/1/212, Oedelem Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek Eenheid Plant www.ilvo.vlaanderen.be Beleidsdomein Landbouw en Visserij

Nadere informatie

Vroege bloemverdroging bij narcis cultivar Bridal Crown

Vroege bloemverdroging bij narcis cultivar Bridal Crown Vroege bloemverdroging bij narcis cultivar Bridal Crown Voortgezet diagnostisch onderzoek 2012 Peter Vink, Peter Vreeburg en Paul van Leeuwen Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, onderdeel van Wageningen

Nadere informatie

7 juli Aanvullende informatie en factsheet bomen

7 juli Aanvullende informatie en factsheet bomen DATUM 7 juli 2015 ONDERWERP Aanvullende informatie en factsheet bomen Warmte therapie Hieronder leest u aanvullende informatie over de warmte therapie behandeling. Er zijn in Dordrecht in februari 2015

Nadere informatie

Wadden in tijden van Klimaatverandering

Wadden in tijden van Klimaatverandering Wadden in tijden van Klimaatverandering Oerol College 2018 Kunst ontmoet Wetenschap Marc van Vliet / Pier Vellinga Pier Vellinga, hgl klimaat en Water Waddenacademie; hgl. klimaatverandering VU Amsterdam

Nadere informatie

3/13/2014. Klimaatverandering vraagt om innovatie. Crises op meerdere fronten

3/13/2014. Klimaatverandering vraagt om innovatie. Crises op meerdere fronten Klimaatverandering vraagt om innovatie De crisis als voorbode van grote veranderingen in economie en maatschappij Brabantse Waterdag 28 februari 2014 s Hertogenbosch door Pier Vellinga Hoogleraar aan Wageningen

Nadere informatie

BIJEN IN LEEUWARDEN. Thijs Gerritsen & Bart Franken

BIJEN IN LEEUWARDEN. Thijs Gerritsen & Bart Franken BIJEN IN LEEUWARDEN Thijs Gerritsen & Bart Franken Wat komt er aan bod? o Even voorstellen o Bijen: wat zijn dat? o De mens en de bijen Intermezzo Akte 2 o De Leeuwarder bijen o Resultaten en conclusies

Nadere informatie

Onderzoek naar de vroege bloemaanleg bij de tulpencultivar Strong Gold

Onderzoek naar de vroege bloemaanleg bij de tulpencultivar Strong Gold Onderzoek naar de vroege bloemaanleg bij de tulpencultivar Strong Gold In opdracht van V.O.F. Van Kampen, Den Helder. Martin van Dam en Peter Vink Praktijkonderzoek Plant & Omgeving BV Sector Bloembollen

Nadere informatie

Waarnemingen dagvlinders in Waasland-Noord in 2016

Waarnemingen dagvlinders in Waasland-Noord in 2016 Waarnemingen dagvlinders in Waasland-Noord in 2016 Koevinkje en Bruin Zandoogje foto Marc Gevers @ Steengelaag Waarnemingen dagvlinders in Waasland-Noord in 2016 waarnemingen.be 2016: 3383 waarnemingen

Nadere informatie

Dagvlinders tellen: populatietrends en implicaties voor terreinmonitoring. Michiel Wallis de Vries De Vlinderstichting i.s.m. Arco van Strien CBS

Dagvlinders tellen: populatietrends en implicaties voor terreinmonitoring. Michiel Wallis de Vries De Vlinderstichting i.s.m. Arco van Strien CBS Dagvlinders tellen: populatietrends en implicaties voor terreinmonitoring Michiel Wallis de Vries De Vlinderstichting i.s.m. Arco van Strien CBS Argusvlinder Van Data naar Monitoring Wat willen we weten?

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Wat kunnen we in Nederland verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering) en het broeikaseffect? Waargenomen klimaatverandering KNMI 06 klimaatscenario

Nadere informatie

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen.

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen. Samenvatting door Annique 1350 woorden 16 mei 2015 7,3 333 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Klimaten Paragraaf 2.2 Weer en klimaat Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het

Nadere informatie

LED verlichting in kassen:

LED verlichting in kassen: LED verlichting in kassen: met minder energie meer bloemen en groenten van betere kwaliteit Leo Marcelis Hoogleraar Tuinbouw en Productfysiologie Glastuinbouw: Nederland is wereldleider. Teelt van groenten,

Nadere informatie

Nationale Bijentelling. Onderzoeksactiviteit 1

Nationale Bijentelling. Onderzoeksactiviteit 1 Nationale Bijentelling Onderzoeksactiviteit 1 1 Nationale BIJENTELLING Onderzoeksactiviteit 1 Hoe gaat het met de wilde bijen in Nederland? Vincent Kalkman, onderzoeker bij Naturalis en EIS Kenniscentrum

Nadere informatie

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch Afdeling Onderzoek & Statistiek Maart 2013 2 Samenvatting In deze monitor staat de CO2-uitstoot beschreven in de gemeente s-hertogenbosch. Een gebruikelijke manier om de

Nadere informatie

Landelijk Meetnet Vlinders

Landelijk Meetnet Vlinders Landelijk Meetnet Vlinders Juni 2014 Beste teller, Met de eerste bruine zandogen is het zomerseizoen voor de vlinders inmiddels van start gegaan. Uw tellingen laten zien dat de junidip dit jaar al in de

Nadere informatie

RISICOSIGNALERING Zware regen

RISICOSIGNALERING Zware regen RISICOSIGNALERING Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut INLEIDING staat meestal synoniem voor een extreme hoeveelheid neerslag en kan in Nederland het hele jaar voorkomen. In het winterhalfjaar

Nadere informatie

1 2 3 4 5 6 1 7 8 9 10 11 12 2 Initiatief en doelen 2017 13 14 Beeldend kunstenaar Inhoud Waterbox Temperatuur E.coli Doorzicht Geur Kleur Observatie 3 keuze experimenten: - Smaaktest - Drinkwatertest

Nadere informatie

Vinddatum eerste kievitsei in Friesland,

Vinddatum eerste kievitsei in Friesland, Indicator 29 maart 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het eerste kievitsei is de afgelopen

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 mei 2016. Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 mei 2016. Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 mei 2016 Beste natuurliefhebber/-ster, Het was een heel aangename dag, maar er was minder te zien dan ik had gehoopt/verwacht. Twee dagen eerder waren we in de Hortus

Nadere informatie

Jaaroverzicht Dagvlindermonitoring 2018

Jaaroverzicht Dagvlindermonitoring 2018 Jaaroverzicht Dagvlindermonitoring 2018 KNNV Dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland Joop Mourik, 2019 Bevlogen van duinvlinders Het jubileumboek van de werkgroep met 37 verhalen van vlindertellers Feestelijke

Nadere informatie

Evolutie van het klimaat in België

Evolutie van het klimaat in België Hans Van de Vyver Koninklijk Meteorologisch Instituut 11 januari 2013 Introductie wetenschappelijke activiteiten MERINOVA-project: Meteorologische risico s als drijfveer voor milieukundige innovatie in

Nadere informatie

De stad als leefgebied

De stad als leefgebied Ecologie Vossen die de wijken afspeuren opzoek naar openstaande kippenhokken, wilde eenden die samen met meerkoeten, waterhoenders, nijlganzen, futen en zwanen de sloten en meertjes op fleuren en muizen,

Nadere informatie

BIJENLANDSCHAP OP DE KAART. Koos Biesmeijer Naturalis Biodiversity Center

BIJENLANDSCHAP OP DE KAART. Koos Biesmeijer Naturalis Biodiversity Center BIJENLANDSCHAP OP DE KAART Koos Biesmeijer Naturalis Biodiversity Center Koos.biesmeijer@naturalis.nl BIJENLANDSCHAP OP DE KAART Bijen op de kaart figuurlijk letterlijk Bijenlandschap op de kaart BIJEN

Nadere informatie

Ontwikkeling kernkwaliteiten Nationale Landschappen

Ontwikkeling kernkwaliteiten Nationale Landschappen Ontwikkeling kernkwaliteiten Nationale Landschappen Conclusie De variatie tussen de 20 Nationale Landschappen is groot, zoals blijkt uit de nulmeting van de kernkwaliteiten. Hoofdfiguur Figuur 1. Nationale

Nadere informatie

Het landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur

Het landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur Het landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur Onderzoek stuifzandprocessen in relatie tot beheer 20-06-2013, Michel Riksen Inhoud Inleiding stuifzand als geomorfologische eenheid Onderzoek stuifzand

Nadere informatie

Jaarverslag 2009 Samenstelling: Henk Wagenaar

Jaarverslag 2009 Samenstelling: Henk Wagenaar Jaarverslag Samenstelling: Henk Wagenaar Dagvlinders in Zeeland Jaarverslag Vlinder en Libellenwerkgroep Zeeland Met medewerking van : Vlinderwerkgroep West Zeeuws-Vlaanderen ( w erkgroep van Natuurbeschermingsver.

Nadere informatie

Trend van zoogdieren,

Trend van zoogdieren, Indicator 17 oktober 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Zoogdieren zijn sinds 1990 sterk

Nadere informatie

Stadswerken. Kerndoelen. Programma NMC. Groep 1 t/m 8. www.utrecht.nl/nmc

Stadswerken. Kerndoelen. Programma NMC. Groep 1 t/m 8. www.utrecht.nl/nmc Stadswerken Kerndoelen www.utrecht.nl/nmc Programma NMC Groep 1 t/m 8 Kerndoelen nader toegelicht De NMC-programma s geven met kerndoelen over Mens en Samenleving, Natuur en Techniek en Ruimte vooral invulling

Nadere informatie

Welkom! Hoe kunnen wetenschap en politiek elkaar helpen?

Welkom! Hoe kunnen wetenschap en politiek elkaar helpen? Welkom! Hoe kunnen wetenschap en politiek elkaar helpen? Organisatie Wim Sonnemans (PvdA-Netwerk Ruimte) Ruud Steenbeek (Pyrus - Bodem, Water en Atmosfeer) Overige Wageningse studieverenigingen Environmental

Nadere informatie

Gevolgen van klimaatverandering voor de landbouw

Gevolgen van klimaatverandering voor de landbouw Gevolgen van klimaatverandering voor de landbouw hydrologische en gewasopbrengst-berekeningen 30 september 2011 Aequator Groen & Ruimte bv Klimaatverandering Vergelijk weerjaren 2001-2010 met 2046-2055

Nadere informatie