Diagnose van dyslexie
|
|
- Ida Vos
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Diagnose van dyslexie Brochure van de Stichting Dyslexie Nederland SDN derde, herziene, versie 2004
2 Opmerking bij de herziene versie Deze brochure is de derde versie van de brochure die de Stichting Dyslexie Nederland. Deze versie wijkt, afgezien van wat kleine correcties, alleen af van de vorige m.b.t. de termen aanleg en talent in de paragrafen die de onderkennende diagnose en de belemmeringen beschrijven. Omdat daar onduidelijkheden uit voortkwamen zijn ze vervangen door de term ontwikkelingsmogelijkheden. Ook is er een zin toegevoegd die verduidelijkt wat onder omstandigheden moet worden verstaan. Tenslote, Bijlage 1 is iets aangepast. De herziene versie is verzorgd door: A. van der Leij, A.J.C. Struiksma, A.J.J.M. Ruijssenaars, L. Verhoeven, R. Kleijnen, K. Henneman, J. Pasman, M. Ekkebus, K.P. van den Bos, A. Paternotte. 1
3 Inleiding Het doel van deze brochure is het vastleggen van afspraken over: - de definitie van dyslexie - de onderkennende diagnose - de verklarende diagnose - de indicerende diagnose - de dyslexieverklaring. Deze brochure richt zich op de klinische praktijk en op de schoolbegeleiding. Met de groeiende belangstelling voor dyslexie neemt ook de behoefte aan consensus toe. Dit is zeker in het belang van de tienduizenden leerlingen bij wie zich, in een vroeger of later stadium, dyslexie manifesteert. Daarnaast leidt het tot een betere praktijk, tot afspraken in het wetenschappelijk onderzoek en tot duidelijkheid ten behoeve van het beleid. Voorgeschiedenis De diagnose van dyslexie heeft een lange voorgeschiedenis, ook in ons land. De blijvende vragen over afbakening, mogelijkheden voor behandeling en vereiste professionele expertise, leidden in 1993 tot een verzoek aan de Gezondheidsraad om een beleidsadvies. In 1995 bood de raad het rapport Dyslexie Afbakening en Behandeling aan de minister van VWS aan (Gezondheidsraad: Commissie Dyslexie, 1995). Belangrijke punten daarin waren de beschrijvende definitie, de criteria voor de onderkenning van dyslexie als lees-/spellingprobleem, de nadruk op de verscheidenheid aan verklarende individugebonden factoren en een overzicht van de literatuur met betrekking tot de effectiviteit van verschillende vormen van behandeling. Een principieel onderscheid werd gemaakt tussen signalering/remediëring enerzijds en diagnose/behandeling anderzijds. Verder werden complementaire verantwoordelijkheden onderscheiden van onderwijs en gezondheidszorg. De aanbevelingen werden vertaald in deskundigheidseisen die aan de onderscheiden niveaus dienen te worden gesteld. Mede op basis van deze aanbevelingen, heeft de Stichting Dyslexie Nederland (SDN) in 2000 een brochure gepubliceerd die zijn weg naar praktijk en beleid heeft gevonden. De voorliggende brochure betreft een revisie van de eerdere versie naar aanleiding van voortschrijdend inzicht in de SDN en commentaar van derden. Daarbij is ook gebruik gemaakt van de resultaten van de studie die het College voor Zorgverzekeringen (CvZ) in 2002, op verzoek van de minister van VWS, heeft laten uitvoeren naar de stand van zaken met betrekking tot dyslexie in Nederland (Blomert, 2002, in Reij, 2003). Begrippenkader Stoornis, beperking/belemmering, handicap Deze brochure gaat uit van het begrippenkader van de World Health Organization (WHO, 1980; zie ook WHO, 2001), dat is uitgewerkt in de International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps (ICIDH). De ICIDH kreeg in 1994 een formele status vanuit de Verenigde Naties. De Gezondheidsraad publiceerde in het zelfde jaar de definities van de begrippen in het Nederlands ('Tussen Care en Cure', Van Lieshout,
4 1994). Het classificatiesysteem wordt wereldwijd gehanteerd, wat de eenheid in communicatie bevordert. Het overheidsbeleid rond zorgtoewijzing (jeugdzorg) en indicatiestelling (speciaal onderwijs) maakt dit begrippenkader voor kinder- en jeugdpsychologen en orthopedagogen extra belangrijk. Het zijn immers deze begrippen die richtinggevend zijn in de verschillende besluitvormingsprocedures. In het begrippenkader wordt een onderscheid gemaakt tussen stoornis, beperking of belemmering en handicap. De Gezondheidsraad hanteert de volgende definities. Stoornis: een verlies of afwijking van een anatomische structuur of een fysiologische of psychologische functie, met inachtneming van de leeftijd van de persoon. Beperking/belemmering: een verlies of afwijking, in kwalitatieve of kwantitatieve zin, van het vermogen van een persoon om activiteiten te verrichten of gedrag te vertonen, overeenkomstig zijn leeftijd, geslacht, en de fysieke en sociaal-culturele omgeving. Handicap: een nadelige positie van een persoon als gevolg van een stoornis of een beperking, die de normale rolvervulling van de betrokkene (gezien leeftijd, geslacht en sociaal-culturele achtergrond) begrenst of verhindert. Stoornissen kunnen leiden tot beperkingen/belemmeringen en handicaps. Er is echter geen één-op-één relatie tussen oorzaak en stoornis, noch tussen stoornis en beperking/belemmering. Er kunnen dus verschillende en meervoudige oorzaken voor één stoornis bestaan. Evenzo kan eenzelfde stoornis voor verschillende mensen tot andere gevolgen leiden. In het advies van de Gezondheidsraad (Van Lieshout, 1994) richtten preventie en genezing ('cure') zich op oorzaken. Zorg en training ('care') beoogden het verminderen van de beperkingen en handicaps. Het begrippenkader is onder andere ook gebruikt in de voorstellen van de Commissie Leerlinggebonden Financiering in Daarin moet eerst worden vastgesteld óf er sprake is van een stoornis, vervolgens in welke mate deze stoornis beperkingen/belemmeringen oplevert voor het volgen van onderwijs. Wat betreft de leerlinggebonden financiering zijn de criteria en instrumenten voor de indicatiestelling inmiddels beschreven (Resing, Evers, Koomen, Pameijer, Bleichrodt, Van Boxtel & De Greef, 2002). Het voorgaande is voldoende reden om het begrippenkader ook voor dyslexie te gebruiken, zij het dat vanwege de onderwijscontext in plaats van het begrip beperking de term belemmering geschikter is. Dyslexie als handicap blijft hier buiten beschouwing, maar speelt uiteraard een rol in de individuele hulpverlening. Classificatie van dyslexie binnen de DSM-IV Naast de ICIDH is de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) (APA, 1994), waarvan in 2000 versie IV-TR TM verscheen, het meest gebruikte classificatiesysteem. De DSM gaat uit van consensus tussen experts in de praktijk over gemeenschappelijke kenmerken van klinische beelden. Een van de stoornissen in de DSM-IV is de Reading Disorder (leesstoornis, dyslexie), met als criteria voor onderkenning: A De leesvaardigheid wijkt significant af van wat verwacht mag worden op basis van leeftijd, intelligentie en scholing.
5 B De leesstoornis interfereert ernstig met de schoolvorderingen in het algemeen (of met activiteiten in het dagelijks leven die leesvaardigheid vragen). C Als er sprake is van een zintuiglijke stoornis, dan is het leesprobleem ernstiger dan gewoonlijk, gegeven die conditie. Volgens het begrippenkader van de ICIDH omvat deze DSM-classificatie zowel de stoornis dyslexie (criteria A en C), als de belemmering (criterium B). Belangrijk is de vraag wat de betekenis is van inteligentie in criterium A. Niet bedoeld wordt, dat er sprake moet zijn van een normale of gemiddelde intelligentie. Centraal staat de afwijking ten opzichte van de verwachting. Het criterium. wat verwacht mag worden op basis van leeftijd, inteligentie en scholing geeft bovendien aan, dat moet worden uitgesloten dat de problemen zijn toe te schrijven aan geen of zeer gebrekkige scholing. De problemen zijn evenmin te herleiden tot een zeer lage intelligentie. In het laatste geval dient in de DSM immers als primaire classificatie 'mentale retardatie' te worden toegekend. Belangrijk om op te merken is dat DSM daarvoor de standaard van een intelligentie-quotiënt van lager dan 70 hanteert. Dat betekent dat personen vanaf een IQ van 70 in principe dyslectisch kunnen zijn, mits voldaan wordt aan de afwijking van de verwachting zoals verwoord wordt door criterium A en aan criterium B (criterium C is uitzonderlijk). Drie vormen van diagnose Onderkennende diagnose De onderkennende diagnose betreft het toewijzen van een individu aan de categorie 'dyslexie' op basis van een aantal objectief waarneembare kenmerken van het probleem. Dit wordt ook wel classificatie genoemd. Het onderkennen c.q. classificeren van stoornissen is een belangrijke stap in het diagnostisch proces. De ICIDH- en DSMsystemen classificeren: ze wijzen individuele probleemgedragingen (kenmerken van het probleem) toe aan vooraf gegeven categorieën. Op deze wijze kan aan de hand van een set criteria - ook in deze brochure wordt daarvan gebruik gemaakt - een stoornis worden onderkend en benoemd. In deze brochure wordt verder gesproken van een onderkennende diagnose. Met de onderkenning van dyslexie als lees-/spellingstoornis is geen verklaring gegeven met betrekking tot de factoren die er aan ten grondslag liggen. Ook worden de onderwijsbelemmeringen die ermee gepaard gaan niet uitgewerkt. De verklarende diagnose De verklarende diagnose heeft tot doel het komen tot een samenhangend beeld van de factoren die ten grondslag liggen aan de stoornis. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat de stoornis, onderkend aan de hand van de criteria van achterstand en didactische resistentie, multifactorieel bepaald is, dat wil zeggen het gevolg kan zijn van diverse (combinaties van) stoornissen in onderliggende cognitieve processen die, op hun beurt, veroorzaakt worden door een stoornis in het functioneren van de hersenen.
6 De indicerende diagnose De indicerende diagnose (ook wel handelingsgerichte diagnose genoemd) heeft betrekking op globale richtlijnen voor een aanpak die gebaseerd zijn op de onderkennende en de verklarende diagnose, alsmede op de analyse van de bijkomende leer-, gedrags- en ontwikkelingsstoornissen en van de onderwijsbelemmeringen die het gevolg zijn van de dyslexie. Definitie van dyslexie De Stichting Dyslexie Nederland hanteert de volgende uitgangspunten bij het definiëren van dyslexie. - De definitie staat in het teken van onderkenning (classificatie) van de stoornis. Daarmee wordt nog niets gezegd over mogelijke oorzaken, noch over (onderwijs)belemmeringen die ermee kunnen samenhangen. - De definitie heeft uitsluitend betrekking op de stoornis zoals die zich manifesteert op vaardigheidsniveau. Objectief waarneembaar gedrag in lezen en spelling staat centraal. - Dyslexie is een stoornis in het lezen of in het spellen op woordniveau, of in beide. Voor een stoornis in overwegend de spelling wordt geen aparte term gebruikt. Wel wordt, indien nodig, een nadere specificatie gegeven. - Dyslexie is een hardnekkig fenomeen dat verbonden is met individugebonden factoren. Lees- en spellingproblemen die primair het gevolg zijn van depriverende omgevingsfactoren worden niet als stoornis geclassificeerd. - Dyslexie kan zich niet alleen manifesteren in de periode van het aanleren van lezen op woordniveau en spellen, maar ook op latere leeftijd. Deze uitgangspunten leiden tot de volgende definitie van dyslexie: Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of het spellen op woordniveau. Onderkennende diagnose De classificatie van dyslexie vindt plaats aan de hand van de volgende kenmerken of symptomen waarin de term hardnekkig probleem nader wordt uitgewerkt: 1. het vaardigheidsniveau van lezen op woordniveau en/of spelling ligt significant onder hetgeen van het individu, gegeven diens leeftijd en omstandigheden, gevraagd wordt (criterium van de achterstand); 2. het probleem in het aanleren en toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau blijft bestaan ook wanneer voorzien wordt in adequate remediërende instructie en oefening (criterium van de didactische resistentie). Onder omstandigheden wordt de situatie verstaan waarin de persoon zijn lees- en spellingvaardigheid functioneel moet toepassen, i.c. de leeromgeving in het onderwijs, de werkplek dan wel een andere situatie. Daarin wordt een beheersing van lezen op woordniveau en spellen vereist waaraan hij/zij, qua accuratesse en/of vlotheid, duidelijk niet voldoet. Voorondersteld wordt dat de situatie waarin de betrokkene verkeert (of,
7 wanneer het om een prognose gaat, gaat verkeren) in overeenstemming is met zijn/haar ontwikkelingsmogelijkheden in algemene zin en niet uitsluitend is aangepast aan het leesen spellingsniveau. Onder adequate remediërende instructie wordt verstaan hetgeen het onderwijs kan bewerkstelligen aan op het individu toegesneden maatregelen op het gebied van instructie en begeleide oefening. Afgezien van een taakgerichte aanpak is zorgvuldige protocollering een belangrijke voorwaarde. 2 Verklarende diagnose Op basis van recente wetenschappelijke evidentie kan de onderkende stoornis gerelateerd worden aan specifieke cognitieve dysfuncties in onderliggende processen op het niveau van leren lezen en spellen en van taal. 3 Daaraan kunnen tekorten in het verwerken van informatie ten grondslag liggen. Deze dysfuncties kunnen, al of niet in samenhang met elkaar en mede afhankelijk van mogelijke compenserende factoren, in meer of mindere mate voorkomen. Aan de factoren op cognitief niveau liggen verklaringen ten grondslag op het niveau van het functioneren van het brein en van de erfelijkheid. Vanwege de multifactoriële bepaaldheid van de stoornis hoeven niet alle verklaringen in even sterke mate aantoonbaar of zelfs aanwezig te zijn. Dyslexie als specifieke leerstoornis Uitgaande van de vaardigheden waarin dyslexie zich manifesteert is er primair sprake van een leerstoornis, specifiek in het lezen en spellen. Die leerstoornis manifesteert zich niet alleen in een grote mate van achterstand en een grote mate van hardnekkigheid, maar meestal ook in een kwalitatief ander verloop van de ontwikkeling van die vaardigheden. Daarmee samenhangend is het 'leesprofiel' van de processen die de vaardigheid bepalen in veel gevallen afwijkend van het normale patroon. Dit blijkt bijvoorbeeld uit tekorten in - de opbouw van orthografische, waaronder grafemische, representaties 4 in het geheugen - het flexibel gebruik van sublexicale kennis bij het lezen en spellen van onbekende woorden - de automatisering van lezen en spellen op woordniveau. Dyslexie als specifieke taalstoornis Er bestaat consensus dat lezen en spellen een vorm van taal verwerken betreft en dat, omdat dyslexie vaak losstaat van meer algemene taalvaardigheden, de oorzaak van de specifieke leerstoornis gezocht moet worden in een onderliggende specifieke taalstoornis. In het bijzonder is er evidentie dat dyslexie gepaard gaat aan tekorten in - fonologische verwerking, zich o.a. uitend in fonemisch (ofwel klank-) bewustzijn werkgeheugen fonologische representaties - snelheid van toegang tot/ophalen van taal- en symboolkennis ('rapid naming') - perceptie van (bepaalde) spraakklanken.
8 Daarmee samenhangend kunnen tekorten optreden in de ontwikkeling van het morfologisch bewustzijn en andere structurele aspecten van de taalontwikkeling. Dyslexie als specifieke stoornis in informatie verwerken Ook is er evidentie dat dyslexie gekenmerkt wordt door tekorten in nog basalere processen van informatie verwerken die niet gebonden zijn aan het taaldomein. In het bijzonder is gewezen op een zekere traagheid in de perceptie van snel verdwijnende of wisselende visuele en auditieve stimuli, onafhankelijk van de betekenis van die stimuli (bijvoorbeeld flitsen, korte of repeterende toontjes). Daarnaast zijn er indicaties dat intraen intermodale discriminatieprocessen waarin temporele aspecten een rol spelen een verstoorde ontwikkeling vertonen. Dyslexie als specifieke stoornis in het functioneren van het brein Er is evidentie dat dyslexie zijn oorsprong vindt in een dysfunctie van neurale systemen waarvan bekend is dat zij betrokken zijn in de normale ontwikkeling en toepassing van het lezen/spellen en de cognitieve functies die daaraan zijn gerelateerd. 5 Wat betreft de hersenschors ('cortex') zijn er aanwijzingen dat de gebieden die betrokken zijn bij de spraak/taalontwikkeling in de linkerhersenhelft (Wernicke en Broca), alsmede de connecties daartussen, niet goed functioneren. Daarnaast lijkt de opbouw van orthografische representaties in de gyrus angularis belemmerd te worden. Voorts zijn er aanwijzingen voor een tekort in het magnocellulair systeem. Juist het magnocellulaire systeem dient ervoor om de informatie van snel verdwijnende of snel wisselende stimuli te geleiden van het zintuig naar de hersenschors. Post-mortem onderzoek heeft aangetoond dat het hersenweefsel, vooral in de frontale lob en de linkerhersenhelft, zeer subtiele aanlegstoornissen kent ('ectopieën') die het functioneren van de cortex waarschijnlijk negatief beïnvloeden. Opgemerkt wordt dat het kunnen stellen van de diagnose van dysfuncties op het niveau van het brein niet tot de standaard expertise van de cognitief georiënteerde psycholoog of orthopedagoog behoort en dat - indien gewenst - daarvoor een beroep moet worden gedaan op andere disciplines, in het bijzonder de neurologie. Dyslexie en erfelijkheid Hoogstwaarschijnlijk is dyslexie van genetische oorsprong omdat het meestal ook elders 'in de familie' voorkomt. 5 Dat betekent niet dat 'overerving' simpel verloopt en altijd eenvoudig aantoonbaar is. Het is bijvoorbeeld aannemelijk dat de erfelijke component pas tot expressie kan komen indien er een of meer bijkomende factoren aanwezig zijn. Daarnaast kunnen er ook 'beschermende' factoren zijn, die er voor zorgen dat dyslexie niet of nauwelijks tot expressie komt (compenserende mechanismen). Een indicatie voor een erfelijke factor is dat dyslexie in de familie voorkomt. Wanneer dat het geval is, is de kans dat een kind de stoornis ook krijgt veel groter dan wanneer er geen indicatie is van erfelijkheid. Erfelijke aanleg kan dus bij kinderen die nog niet aan lezen en spellen toe zijn predictief worden aangeduid als risicofactor, maar het staat op dat moment niet met zekerheid vast dat het kind in kwestie het ook krijgt. Niettemin is
9 het van belang om bij kleuters en beginnende lezers alert te zijn op manifeste tekens van dyslexie in de familie. In latere fasen, wanneer eenmaal via de onderkenning en de verklarende diagnose is vastgesteld dat er sprake is van een hardnekkige stoornis, geeft het gegeven dat het in de familie voorkomt achteraf een ondersteuning van die diagnose. Overigens wordt benadrukt dat de kans op dyslexie niet uitgesloten is wanneer er geen tekenen van zijn (geweest) bij directe familieleden. Indicerende diagnose De globale richtlijnen voor een aanpak die de indicerende diagnose vormen worden gebaseerd op - de onderkennende en de verklarende diagnose en de daarvan afgeleide specifieke pedagogisch-didactische behoeften m.b.t. lezen en spellen - de analyse van de onderwijsbelemmeringen die het gevolg zijn van de dyslexie - het eventuele samengaan van dyslexie met andere leer-, gedrags- en ontwikkelingsstoornissen (co-morbiditeit). Belemmeringen Het is evident dat de stoornis dyslexie in onze geletterde cultuur ernstige onderwijsbelemmeringen oplevert in de zin die door de WHO en de Gezondheidsraad aan die term wordt gegeven. Zo kan de ontwikkeling van de verbale competentie (woordenschat, kennis van semantische netwerken, verbaal redeneren) door minder leesen schrijfervaring achterblijven. Ook kunnen ontwikkelingsmogelijkheden op velerlei gebied gefrustreerd raken, bijvoorbeeld wanneer de dyslexie de aanleiding is om onderwijs niet op het optimale niveau aan te bieden of wanneer schoolse kwalificaties die ingang geven tot verdere scholing niet gehaald (dreigen te) worden. Het zijn vooral de ernst en aard van belemmeringen die een leerling ondervindt, die bepalend zijn voor het stellen van een indicatie tot behandeling. In deze uitwerking wordt daarmee weer aansluiting bereikt bij de DSM, waarin alleen de combinatie van stoornis en belemmeringen tot het stellen van de indicatie leidt. Het is daarbij uiteraard van belang dat de eisen die de situatie ( de omstandigheden ) aan de lees- en spelvaardigheid van de betrokkenen stellen in de beschouwing worden betrokken. Daarnaast kunnen er ook allerlei compenserende factoren in het individu of de omgeving zijn die meegewogen dienen te worden in het taxeren van de ernst en aard van de belemmeringen en het aangeven van de specifieke pedagogisch-didactische behoeften die daarmee samenhangen. Belemmeringen in het onderwijs en de werksituatie kunnen drie vormen aannemen: - problemen met taken, vakken en situaties die een beroep doen op geletterdheid - frustratie van ontwikkelingsmogelijkheden door onvoldoende geletterdheid - problemen met het behalen van schoolse kwalificaties in overeenstemming met de ontwikkelingsmogelijkheden. Co-morbiditeit
10 Dyslexie kan samengaan met andere specifieke leer- en ontwikkelingsstoornissen (bijvoorbeeld: rekenen, motorische stoornissen). Ook het samengaan met specifieke spraak-taalstoornisen die, gegeven hun achtergrond, aanpalend genoemd kunen worden, komt veelvuldig voor. Voorts kan dyslexie samen met meer algemene ontwikkelingsstoornissen voorkomen. Een beperkte intelligentie (boven het niveau van mentale retardatie in termen van de DSM), die zich naast de dyslexie voordoet, kan vragen om aanpassingen in de behandeling. Hetzelfde geldt voor een zintuiglijke stoornis of ADHD e.d. (Attention Deficit with Hyperactivity Disorder). Dit soort combinaties van stoornissen wordt ook wel aangeduid met de term comorbiditeit. Het is, met het oog op een integrale behandeling, van belang om na te gaan in hoeverre hiervan sprake is, zeker wanneer er klachten zijn over het functioneren in allerlei situaties die niet direct met lezen en spellen te maken hebben. Secundaire problemen Dyslexie kan gevolgen hebben voor het psychosociaal functioneren. Het is van belang om in de fase van het stellen van de diagnose aandacht te besteden aan psychosociale factoren zoals twijfel aan eigen competentie en een verstoorde werkhouding. In de behandeling vragen taakaanpak en het versterken van het gevoel van eigenwaarde dan ook ruim aandacht. Rapportage en dyslexieverklaring De Stichting Dyslexie Nederland benadrukt dat het, voor een goede gang van zaken in de beroepspraktijk, noodzakelijk is om te komen tot een standaard dyslexieverklaring, die op een verantwoorde wijze wordt gebruikt. Daarbij zijn drie zaken van belang: o de inhoud van het psychodiagnostisch rapport dat de basis vormt van de dyslexieverklaring o de kwalificatie van de professional die bevoegd is de verklaring af te geven o de vorm van de dyslexieverklaring. De inhoud van het psychodiagnostisch rapport Het psychodiagnostisch rapport is opgesteld volgens de richtlijnen die gebruikelijk zijn voor een dergelijk rapport. 6 Aandacht wordt in elk geval besteed aan de volgende zaken. 1. Onderkennende diagnose. Genoemd wordt de onderkenning (classificatie) in termen van de stoornis die beschreven staat in de definitie. In concrete termen wordt aangeven in welke mate is voldaan aan de criteria (achterstand, didactische resistentie), op basis van betrouwbare en valide instrumenten en procedures. 2. Verklarende diagnose. Uitspraken worden gedaan over de individugebonden cognitieve factoren en eventueel de onderliggende factoren die in dit geval kennelijk de stoornis veroorzaken. De uitspraken zijn gebaseerd op gegevens die zijn verkregen met betrouwbare en psychodiagnostische
11 instrumenten en procedures. Aangegeven wordt dat de stoornis niet of niet in beslissende mate het gevolg is van omgevingsfactoren zoals een tekort aan onderwijs. 3. Indicerende diagnose. Het rapport bevat informatie over de specifieke pedagogisch-didactische behoeften die met de stoornis samenhangen, de concrete belemmeringen en de eventuele co-morbiditeit voor zover van belang voor de aanpak. Aangegeven wordt dat de onderwijsbelemmeringen niet zijn op te lossen door verwijzing naar een lager niveau van (speciaal) onderwijs, maar vragen om nader te noemen specifieke maatregelen of faciliteiten. De bevoegdheid om een dyslexieverklaring af te geven Gegeven de inhoud van de verklaring kan de dyslexieverklaring alleen worden afgegeven door professionals die gekwalificeerd zijn voor het uitvoeren van psychodiagnostisch onderzoek en beschikken over specialistische kennis op het gebied van leerstoornissen en onderwijsbelemmeringen die daarmee samen kunnen gaan. Daartoe is een academisch graad in de klinische (kinder- en jeugd-) psychologie of orthopedagogiek vereist, alsmede een erkende bekwaamheidsregistratie in de psychodiagnostiek, minimaal (op het niveau van) de BIG-registratie Gezondheidszorgpsycholoog. Multidisciplinaire samenwerking Samenwerking in een multidisciplinair verband met andere wetenschappelijke disciplines (zoals neurologie, psycholinguïstiek) kan een waardevolle bijdrage leveren aan de diagnose. De vorm en geldigheidsduur van de dyslexieverklaring Onder verwijzing naar de psychodiagnostische rapportage kan de dyslexieverklaring op zichzelf betrekkelijk kort zijn. Voor een voorbeeld zie Bijlage 1. Omdat dyslexie een stoornis is met een structureel karakter, is de geldigheidsduur van de dyslexieverklaring in principe onbepaald. Omdat de omstandigheden in de loop van de tijd kunnen veranderen, kan het gewenst zijn om bepaalde onderdelen van het rapport aan te passen met het oog op veranderingen in aanpak of faciliteiten.
12 Bijlage I Dyslexieverklaring (voorbeeld) Ondergetekende verklaart dat uit psychodiagnostisch onderzoek is gebleken dat bij: naam geboren wonende te ٱ ٱ ٱ dyslexie is vastgesteld volgens de criteria voor onderkenning en verklaring van de Stichting Dyslexie Nederland (SDN, 2003); geconstateerd is dat er, als gevolg van de dyslexie en gegeven de leeftijd en omstandigheden van de betrokkene, sprake is van ernstige belemmeringen in de onderwijs-/maatschappelijke participatie op de volgende terreinen: Op basis hiervan komt de cliënt in aanmerking voor: ٱ behandeling in een klinische setting (buiten de onderwijscontext) ٱ ٱ de volgende materiële voorzieningen: de volgende remediëring en dispensaties in het onderwijs: Voor de onderbouwing van deze verklaring wordt verwezen naar de rapportage van ٱ (naam instelling) ٱ (naam GZ-geregistreerde psychodiagnosticus) ٱ d.d. (Indien gewenst invullen) Deze verklaring heeft een geldigheidsduur tot: Handtekening: Functie: Kwalificatie(s):
13 Literatuur APA (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders - IV. Washington: American Psychiatric Association (in 2000 is een nieuwe versie verschenen). Blomert, L. (2002). Stand van zaken dyslexie. In: R. Reij (2003), Rapport: Dyslexie naar een vergoedingsregeling. Uitgave College voor zorgverzekeringen. Amstelveen: CvZ (publicatienummer 03/144). Commissie leerlinggebonden financiering in het speciaal onderwijs (1995). Een steun in de rug. Naar leerlinggebonden financiering in het primair onderwijs. Zoetermeer: Ministerie van onderwijs, cultuur en wetenschappen. De Bruyn, E.E.J., Ruijssenaars, A.J.J.M., Pameijer, N.K., & Van Aarle, E.J.M. (2003), De diagnostische cyclus. Een praktijkleer. Leuven/Leusden: Acco (herziene versie). Gezondheidsraad: Commissie Dyslexie (1995). Dyslexie. Afbakening en behandeling. Den Haag: Gezondheidsraad (publicatie nr 1995/15). Habib, M. (2000). The neurological basis of developmental dyslexia. An overview and working hypoothesis. Brain, 123, Reij, R. (2003). Rapport: Dyslexie naar een vergoedingsregeling. Uitgave College voor zorgverzekeringen. Amstelveen: CvZ (publicatienummer 03/144). Resing, W., Evers, A., Koomen, H., Pameijer, N., Bleichrodt, N., Van Boxtel H. & De Greef, E. (2002). Indicatiestelling: Condities en Instrumentarium. NDC-Boom. SDN (2000). Dyslexie: Classificatie, Diagnose en Dyslexieverklaring. Brochure van de Stichting Dyslexie Nederland. Van der Leij, A. (2003). Leesproblemen en dyslexie. Beschrijving, verklaring en aanpak. Rotterdam: Lemniscaat (tweede, gewijzigde, druk). Van Lieshout, P.A.H. (1994). Tussen cure en care, samenhang als uitgangspunt. Haag: Gezondheidsraad. Den Wentink, H., & Verhoeven, L. (2001). Protocol leesproblemen en dyslexie. Nijmegen: Expertise Centrum Nederlands. World Health Organization (1980): International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps (ICIDH). Genève: WHO (in 2001 is een nieuwe versie verschenen).
14 1 Bij de herziening is dankbaar gebruik gemaakt van het commentaar dat o.a. P.F. de Jong, A. Bosman, W. Van den Broeck en L. Blomert hebben gegeven op de eerdere brochure (SDN, 2000) dan wel op de ongepubliceerde experimentele handleiding die daarop is gebaseerd. 2 Zie het Protocol Leesproblemen en Dyslexie (Wentink & Verhoeven, 2000). Op dit moment wordt zowel gewerkt aan een Protocol voor de bovenbouw van de basisschool (Wentink & Verhoeven, in voorbereiding), als aan een Protocol VO (Henneman, Kleijnen, Smits, Schoots, in voorbereiding). 3 Zie voor een overzicht: Van der Leij (2003). 4 Orthografische representaties betreffen de koppeling van grotere eenheden van letterclusters (woorden, woorddelen, lettergrepen, morfemen) aan de klankvorm, grafemische representaties betreffen tekenklankkoppelingen waaronder ook tweetekenklanken (eu, ui, ng, etc.). 5 Zie voor een overzicht: Habib (2000). 6 Zie bijvoorbeeld De Bruyn, Ruijssenaars, Pameijer, & Van Aarle, 2003, Hoofdstuk 11.
Dyslexiebeleid van het Ludger College
Dyslexiebeleid van het Ludger College Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 1.1 Wat is dyslexie? 1.2 Kenmerken van dyslexie 2 2 De procedure 4 2.1 Ouderavond 2.2 Een vermoeden van dyslexie 2.3 De screening 2.4 De
Nadere informatieOok een rivier begint met de eerste druppel
Ook een rivier begint met de eerste druppel Update Afstemmingsdocument Ernstige lees- en/of spellingproblemen en/of dyslexie Onderwijs aan leerlingen van 4 tot 18 jaar op Walcheren juni 2011 Inleiding
Nadere informatiePLD de Spindel, bijlage 4
Checklist Onderkenning Dyslexie Edux Beoordeling van de ernst en hardnekkigheid van de lees- en/of spellingproblemen t.b.v. de continuïteit van de zorg in het primair en voortgezet onderwijs Naam leerling
Nadere informatieAdviesburo Comenius bestaat al ruim 20 jaar en is in Midden Nederland bij ouders, scholen en huisartsen inmiddels een begrip.
1 2 INFORMATIE OVER COMENIUS Adviesburo Comenius bestaat al ruim 20 jaar en is in Midden Nederland bij ouders, scholen en huisartsen inmiddels een begrip. Wij mogen daarom met recht zeggen een ruime ervaring
Nadere informatieDyslexie in vogelvlucht. 6 februari 2015 Elise de Bree
Dyslexie in vogelvlucht 6 februari 2015 Elise de Bree 1 Doel van lezing: 2 Dyslexie Klinische en schoolpraktijk Wetenschappelijke inzichten in lees-spellingsproblemen Definitie van dyslexie Signalering
Nadere informatieDyslexieprotocol 0 Hooghuis Heesch
Dyslexieprotocol 0 Hooghuis Heesch Inhoudsopgave 1.1 Uitgangspunten pag. 2 2.1 Definitie dyslexie pag. 3 2.2 Kenmerken van dyslexie pag. 3 2.2.1 Problemen bij lezen pag. 3 2.2.2 Problemen bij spellen pag.
Nadere informatie2012/2014. Beleid diagnostiek dyslexie. Samenwerkingsverbanden voor Primair Onderwijs. Katwijk/Rijnsburg/Valkenburg & Duin- & Bollenstreek
Beleid diagnostiek dyslexie 2012/2014 Beleidsdocument ten aanzien van dyslexieonderzoek binnen de samenwerkingsverbanden Katwijk/Rijnsburg/Valkenburg en de Duin- & Bollenstreek. Het beleid geldt tot de
Nadere informatieStichting Haagsche Schoolvereeniging
Stichting Haagsche Schoolvereeniging Toelatingsrichtlijnen Preambule: 1. De Stichting Haagsche Schoolvereeniging kent diverse scholen en afdelingen. De leerling wordt ingeschreven als leerling van één
Nadere informatieStudiesucces met dyslexie mbo
Studiesucces met dyslexie mbo Karin Lukassen, APS Marga Kemper, Cinop Oktober 2012 Wat is dyslexie? Wat is dyslexie? Definitie en kenmerken Vaardigheidsniveau Criterium van de didactische resistentie Criterium
Nadere informatieDyslexiebeleid van het Ludger College
Dyslexiebeleid van het Ludger College Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 1.1 Wat is dyslexie? 1.2 Kenmerken van dyslexie 2 2 De procedure 4 2.1 Ouderavond 2.2 Een vermoeden van dyslexie 2.3 De screening 2.4 De
Nadere informatieBestaat enkelvoudige dyslexie? Frank Wijnen & Elise de Bree Universiteit Utrecht SDN congres, Dyslexie 2.0
Bestaat enkelvoudige dyslexie? Frank Wijnen & Elise de Bree Universiteit Utrecht SDN congres, Dyslexie 2.0 Situatieschets PDDB: vergoeding van behandeling enkelvoudige dyslexie Enkelvoudig: bij het kind
Nadere informatieDyslexieprotocol ZUIDWESTHOEK COLLEGE OSSENDRECHT KARIN VAN OEVELEN IMANDT
2016 Dyslexieprotocol ZUIDWESTHOEK COLLEGE OSSENDRECHT KARIN VAN OEVELEN IMANDT INHOUDSOPGAVE Inleiding 2 Wat is dyslexie? 3 Waar kan de dyslectische leerling last van hebben? 4 Signalering dyslexie 5
Nadere informatieStudiesucces met dyslexie en dyscalculie mbo. Juni 2012
Studiesucces met dyslexie en dyscalculie mbo Bert de Vos Marga Kemper - b.devos@aps.nl - mkemper@cinop.nl Juni 2012 Vraag bij binnenkomst Wat zie je in de klas, waarbij je denkt: dit zou door dyslexie
Nadere informatieDyslexie: een greep uit de actualiteit
Dyslexie: een greep uit de actualiteit Maud van Druenen Cindy Teunissen 3 november 2016 Wat gebeurt er veel. Een greep. Twee definities van dyslexie in Nederland? Kwaliteit dyslexieverklaringen Dyslexie
Nadere informatieDyslexie. Beatrijs Brand
Dyslexie Beatrijs Brand Hoe lezen wij? T s errassend oeveel ekst r emist an orden Vlgones een oznrdeeok op een Eglnese uvinretsiet mkaat het neit uit in wlkee vloogdre de lttres in een wrood saatn (c)
Nadere informatieMinor Dyslexie Cursus 1: Inleiding Dyslexie Bijeenkomst 2
Minor Dyslexie 2016-2017 Cursus 1: Inleiding Dyslexie Bijeenkomst 2 Programma Terugblik bijeenkomst 1 Definitie dyslexie, brochure SDN Fonologisch coherentiemodel leesmethode bestuderen Mededeling: startsituatie
Nadere informatieDyslexieprotocol Cambium College
Dyslexieprotocol Cambium College Inhoud: Wat is dyslexie? Diagnosetraject op het Cambium. De dyslexieverklaring. Overzicht dispenserende en compenserende maatregelen: o Dispenserende maatregelen. (Vrijstellingen)
Nadere informatieThe Only Way is Up - Risk Factors, Protective Factors and Compensation in Dyslexia. S. van Viersen
The Only Way is Up - Risk Factors, Protective Factors and Compensation in Dyslexia. S. van Viersen SAMENVATTING (SUMMARY IN DUTCH) Dyslexie is een specifieke leerstoornis waarbij sprake is van ernstige
Nadere informatieDyslexiewijzer. Waarom deze dyslexiewijzer? De rol van de logopedist bij dyslexie
Dyslexiewijzer Dyslexiewijzer Waarom deze dyslexiewijzer? Voordat kinderen met het leesonderwijs in aanraking komen, kunnen ze al verwezen worden naar een logopedist. Zij hebben dan een logopedische stoornis
Nadere informatieDyslexie als algemeen magnocellulair deficit!? Resultaten van recent onderzoek
Dyslexie als algemeen magnocellulair!? Resultaten van recent onderzoek Prof. Dr. Pol Ghesquière & Dr. Bart Boets Centrum voor Orthopedagogiek i.s.m. Prof. Dr. Jan Wouters & Prof. Dr. Astrid Van Wieringen
Nadere informatieHANDREIKING EVIDENT EN KENNELIJK STABIELE KINDKEMERKEN Algemene uitgangspunten
HANDREIKING EVIDENT EN KENNELIJK STABIELE KINDKEMERKEN Algemene uitgangspunten Het vaststellen van een stoornis bii (her-)indicatie. De toegang tot het speciaal onderwijs of leerlinggebonden financiering
Nadere informatie15 SEPTEMBER LEERSTOORNISSEN klinische kinderneuropsychologie. Dr. Jos Hendriksen klinisch psycholoog/ klinisch neuropsycholoog
15 SEPTEMBER 2016 LEERSTOORNISSEN klinische kinderneuropsychologie Dr. Jos Hendriksen klinisch psycholoog/ klinisch neuropsycholoog INLEIDING CENTRUM NEUROLOGISCHE LEER- EN ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN Spierziekten
Nadere informatieStudieochtend Dyslexie
Studieochtend Dyslexie Hoe ziet de ochtend eruit? Welkomstwoord Introductie dyslexie (praktische opdracht) Beleidskader dyslexie Theoretisch kader Koppeling naar de praktijk (praktische opdracht) 10.35-10.45
Nadere informatieInformatie en advies voor docenten SPECIALE AANDACHT GEVRAAGD VOOR STUDENTEN MET DYSLEXIE IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS
Informatie en advies voor docenten SPECIALE I AANDACHT GEVRAAGD VOOR STUDENTEN MET DYSLEXIE IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS II Inzicht, herkennen, handelen Zo n vier tot vijf procent van de studenten
Nadere informatiePROTOCOL Ernstige Rekenwiskundeproblemen
PROTOCOL Ernstige Rekenwiskundeproblemen en dyscalculie Stichting Primair Onderwijs Achterhoek Lohmanlaan 23 7003 DJ Doetinchem INHOUDSOPGAVE Inleiding... 3 Visie en uitgangspunten... 3 Route... 4 Wat
Nadere informatieDyslexiebeleid. Greijdanus Enschede
Dyslexiebeleid Greijdanus Enschede 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding dyslexie Pag. 3 1.1. Wat is dyslexie? 1.2. Hoe uit dyslexie zich? 2. Dyslexiescreening en onderzoek Pag. 5 2.1. Screening in klas 1 2.2.
Nadere informatieHet ABC van de leerstoornissen
Het ABC van de leerstoornissen 23 oktober 2012 K.A. Redingenhof Leuven Nadia Gielen Onderzoekseenheid Gezins- en Orthopedagogiek PraxisP Inhoud Leerstoornissen, dyslexie, dyscalculie een beknopt overzicht
Nadere informatieDubbeldiagnose dyslexie en dysfatische ontwikkeling. Parallelsessie C: Dubbeldiagnoses: dubbele zorg? Januari 2012 Petra van de Ree
Dubbeldiagnose dyslexie en dysfatische ontwikkeling Parallelsessie C: Dubbeldiagnoses: dubbele zorg? Januari 2012 Petra van de Ree Definitie spraaktaalstoornis Dysfatische ontwikkeling (DO) Specific Language
Nadere informatieIFV Uitvoeringsregeling Aangepast proeve-onderdeel
IFV Uitvoeringsregeling Aangepast proeve-onderdeel Opgesteld door: Bureau Toezicht Examinering en Certificering Vastgesteld door: Het dagelijks bestuur van het IFV op 23 april 2014. Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieVan theorie naar praktijk en terug naar PDDB 2.0
Van theorie naar praktijk en terug naar PDDB 2.0 Van 1995 via 2006 en 2009 naar 2013 A.J.J.M. (Wied) Ruijssenaars Rijksuniversiteit Groningen Orthopedagogiek Vooraf Alle ingevulde vragenlijsten heb ik
Nadere informatieCognitieve verklaringsmodellen van dyslexie: een overzicht van recente wetenschappelijke bevindingen
Cognitieve verklaringsmodellen van dyslexie: een overzicht van recente wetenschappelijke bevindingen Prof. Dr. Pol Ghesquière Gezins- en Orthopedagogiek Wat is dyslexie? Specifiek probleem met het leren
Nadere informatieDyslexie valt als voldaan wordt aan de criteria onder de zorgverzekeringswet, waardoor kinderen gebruik kunnen maken van de vergoedingsregeling voor
Inhoudsopgave 1 Introductie 4 2 Het belang van psycho-educatie 6 3 Het herkennen van dyslexie 8 4 Diagnose dyslexie 10 5 Vergoedingsregeling 12 6 De dyslexieverklaring 13 7 Dyslexie: herkomst en hersenwerking
Nadere informatieActuele cognitieve theorieën over dyslexie. Prof. Dr. Pol Ghesquière Gezins- en Orthopedagogiek
Actuele cognitieve theorieën over dyslexie Prof. Dr. Pol Ghesquière Gezins- en Orthopedagogiek Wat is dyslexie? Specifiek probleem met het leren lezen en/of spellen = leerstoornis Manifesteert specifiek
Nadere informatieDyslexie bij nieuwkomers
Dyslexie bij nieuwkomers LOWAN dinsdag 10 en woensdag 11 april 2018 Voorstelrondje Voorstellen workshopleider Wie is leerkracht, IB, RT, andere functie? Hoeveel jaar ervaring met meertaligheid? Hoe vaak
Nadere informatieOm te komen tot een diagnose dyslexie moet aan een drietal diagnoses worden voldaan.
Omgaan met kinderen met lees- en spellingproblemen, dyslexie. April 2013 Aanleiding tot het aanpassen van de notitie van november 2005 SPOVenray draagt zorg voor een goede begeleiding van alle kinderen.
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende
Nadere informatieDyslexieprotocol. Beekdal Lyceum 2012-2013
Dyslexieprotocol Beekdal Lyceum 2012-2013 versie november 2012 Dyslexieprotocol Beekdal Lyceum 2012-2013 Het Beekdal Lyceum zet in op het zo optimaal mogelijk maken van de leeromgeving leerlingen. Vandaar
Nadere informatieKwaliteitsinstituut Dyslexie
Kwaliteitsinstituut Dyslexie Remco Reij voorzitter Manja van Wezep secretaris Kwaliteitsinstituut Dyslexie Mijlpalen beleidsontwikkeling Dyslexie en onderwijs Dyslexie en zorg Protocol 2007 Oprichting
Nadere informatieWorkshop Dyslexie. Opbouw. Dyslexie- wat is dyslexie en hoe signaleer je het? Protocol Leesproblemen en Dyslexie. Toeleiding naar vergoede zorg.
Workshop Dyslexie Nina Willemse nwillemse@hetabc.nl Opbouw Dyslexie- wat is dyslexie en hoe signaleer je het? Protocol Leesproblemen en Dyslexie. Toeleiding naar vergoede zorg. Zorg op niveau 3; leestechnieken
Nadere informatieDyslexieprotocol van CBS de Slotschool
B. Hesselinkstraat 2 9076EC Sint Annaparochie. Tel.: 0518-402144 Email: info@cbs-slotschool.nl Dyslexieprotocol van CBS de Slotschool INHOUD: 1 definitie dyslexie 2 signalering 3 analyse 4 schoolprocedure
Nadere informatieVeelgestelde vragen (FAQ) EED Ernstige Enkelvoudige Dyslexie-ondersteuning SWV Brabantse Wal
Veelgestelde vragen (FAQ) EED Ernstige Enkelvoudige Dyslexie-ondersteuning SWV Brabantse Wal Inhoud Basisondersteuning: waarvoor zijn scholen verantwoordelijk, op het gebied van lees- en/of spellingsproblemen?...
Nadere informatieconcept protocol dyscalculie /versie 3/ /Chris Brugman ARH 1. Inleiding Inhoudsopgave Wat is dyscalculie?...
Dyscalculieprotocol 1. Inleiding Dit protocol heeft als doel om leerlingen met dyscalculie zo snel mogelijk te diagnosticeren en te begeleiden. Het is goed om alle activiteiten omtrent de signalering en
Nadere informatieDyslexiebeleid. Scholengemeenschap Sint Ursula. Locatie Heythuysen Tienderweg 101 6093 EN Heythuysen. Schooljaar 2015-2016
Dyslexiebeleid Scholengemeenschap Sint Ursula Locatie Heythuysen Tienderweg 101 6093 EN Heythuysen Schooljaar 2015-2016 In het kader van passend onderwijs streeft Scholengemeenschap Sint Ursula voor elke
Nadere informatiePROTOCOL DYSLEXIE ANNIE M.G. SCHMIDTSCHOOL, DEN HAAG. 1.Inleiding
PROTOCOL DYSLEXIE ANNIE M.G. SCHMIDTSCHOOL, DEN HAAG 1.Inleiding In dit protocol wordt beschreven hoe op de Annie M.G. Schmidtschool wordt gewerkt aan het voorkomen, onderkennen en aanpakken van lees-
Nadere informatiePROTOCOL ONDERSTEUNING t.b.v. LEERLINGEN MET DYSLEXIE
PROTOCOL ONDERSTEUNING t.b.v. LEERLINGEN MET DYSLEXIE Inhoudsopgave december 2016 1. Inleiding p.3 2. Wat is dyslexie? p.4 3. Voor wie is dit ondersteuningsplan bedoeld? p.4 4. De ondersteuning p.5 4.1
Nadere informatie1. Een aantal kinderen komt in aanmerking voor de vergoede dyslexie.
Dyslexieonderzoeken WSNS-Salland Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en/of vlot toepassen van het lezen en/of het spellen op woordniveau. (SDN 2008)
Nadere informatieDyslexie bij nieuwkomers
Dyslexie bij nieuwkomers LOWAN woensdag 11 april 2018 Voorstelrondje Voorstellen workshopleider Wie is leerkracht, IB, RT, andere functie? Hoeveel jaar ervaring met meertaligheid? Opbouw workshop Stukje
Nadere informatieVoorwoord. Dyslexie is lastig, maar er valt goed mee te leven!
Voorwoord Dyslexie is lastig, maar er valt goed mee te leven! Als uw kind dyslexie heeft, is de rol van u als ouder van belang. Dyslexie kan namelijk grote impact hebben op het kind en zijn omgeving. Door
Nadere informatieRegeling indicatiecriteria en aanmeldingsformulier leerlinggebonden financiering
Regeling indicatiecriteria aanmeldingsformulier leerlinggebond financiering van 15 Juli 2005 De criteria schematisch weergegev. Schema s criteria per juli 2005 (versie 15 juli) 1 DOV Indicatiecriteria
Nadere informatieWerkbijeenkomst intern begeleiders
Werkbijeenkomst intern begeleiders Van het SWV Duin- en Bollenstreek 28 september 2015 Jolanda Roelfsema, MA Education Taal-/dyslexiespecialist PO www.leerkracht.nu info@leerkracht.nu Programma 19.30 20.15
Nadere informatieDyslexieprotocol Benedictusschool
Dyslexieprotocol Benedictusschool Protocol dyslexie Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Onderkenning van lees- en spellingproblemen 3. Diagnose bij lees- en spellingproblemen 4. Begeleiding van leerlingen met
Nadere informatieOSB PROTOCOL DYSLEXIE
OSB PROTOCOL DYSLEXIE Amsterdam, 25 februari 2016 Vastgesteld door de schoolleiding Open Schoolgemeenschap Bijlmer 1 INHOUDSOPGAVE Wat is dyslexie? De OSB & de begeleiding van leerlingen met dyslexie Wederzijdse
Nadere informatieRichtlijnen Commissie Leerling Ondersteuning (CLO) Samenwerkingsverband De Liemers po
Richtlijnen Commissie Leerling Ondersteuning (CLO) Samenwerkingsverband De Liemers po Minimaal noodzakelijk bij aanmelding voor alle leerlingen: Ondertekend aanmeldingsformulier Handelingsgericht Zorgformulier
Nadere informatieAlgemene voorschriften voor het vaststellen van stoornis en beperking. onderzoek is uitgevoerd door een daartoe bevoegde deskundige
CHECKLIST TOELAATBAARHEIDSCRITERIA & NOODZAKELIJKE RAPPORTAGE m.b.t. INDICATIESTELLING VOOR HET ONDERWIJS AAN KINDEREN/DEELNEMERS MET EEN VERSTANDELIJKE HANDICAP (ZMLK) Toelichting: deze checklist is gebaseerd
Nadere informatieOnderwijs op Lariks - Dyslexie. M. Hurenkamp, RT-er L.A. Smit, orthopedagoog
Onderwijs op Lariks - Dyslexie M. Hurenkamp, RT-er L.A. Smit, orthopedagoog Definitie dyslexie Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat
Nadere informatieDevelopmental Coordination Disorder. Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts
Developmental Coordination Disorder Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts 11-06-2015 Inhoud Developmental Coordination Disorder Criteria Kenmerken Comorbiditeiten Pathofysiologie Behandeling Prognose
Nadere informatieJanuari Dyslexieplan
Januari 2014 Dyslexieplan Inhoud 1. Definitie en kenmerken dyslexie 3 2. Signalering 3 3. Dyslexieonderzoek 4 4. Dyslexiebehandeling 5 5. Faciliteiten op school 5 6. Communicatie met ouders 5 7. Tips voor
Nadere informatiePROTOCOL DYSLEXIE OP HET KAJ MUNK COLLEGE. Wat is dyslexie?
PROTOCOL DYSLEXIE OP HET KAJ MUNK COLLEGE Wat is dyslexie? Een definitie: Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen
Nadere informatie2014 Protocol dyslexie
Protocol dyslexie 2014 Protocol dyslexie Inleiding Dyslexie betekent letterlijk: niet kunnen lezen 1. De term komt uit het latijn, want dys = niet goed functioneren, lexis = taal of woorden. Bij dyslexie
Nadere informatieLandelijke criteria voor de toelaatbaarheidsverklaring SBO en cluster-3 en cluster-4 onderwijs
Landelijke criteria voor de toelaatbaarheidsverklaring SBO en cluster-3 en cluster-4 onderwijs Versie 3 1 In oktober 2013 is de landelijke werkgroep Arrangeren en Indiceren door de raad van bestuur (rvb)
Nadere informatieDyslexieprotocol Veurs Lyceum
Dyslexieprotocol Veurs Lyceum Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat aanleren en/of het vlot toepassen (automatiseren) van het lezen
Nadere informatieProtocol Leesproblemen en dyslexie
www.pcpokrimpenerwaard.nl Protocol Leesproblemen en dyslexie Geloof in onderwijs DE ARK - DE WEGWIJZER - ICHTHUSSCHOOL - DE RANK - KON. JULIANASCHOOL - KON. WILHELMINASCHOOL - EBEN-HAËZER - DE BRON Inhoudsopgave
Nadere informatieInhoud Inleiding Hoofdstuk 1 Normale taalontwikkeling Hoofdstuk 2 Ontwikkelingsdysfasie
Inhoud Inleiding 11 Hoofdstuk 1 Normale taalontwikkeling 15 1.1 Taalontwikkeling: een multidimensioneel gebeuren 16 1.2 Componenten van de taalontwikkeling 18 1.3 Fasen in de taalontwikkeling 21 1.4 Besluit
Nadere informatieVCLB De Wissel Antwerpen Vrij Centrum voor Leerlingenbegeleiding TOELICHTING ONDERZOEKSVERSLAG DYSLEXIE BIJ DE OVERSTAP NAAR HET SECUNDAIR ONDERWIJS
VCLB De Wissel Antwerpen Vrij Centrum voor Leerlingenbegeleiding www.vclbdewisselantwerpen.be TOELICHTING ONDERZOEKSVERSLAG DYSLEXIE BIJ DE OVERSTAP NAAR HET SECUNDAIR ONDERWIJS 1. Visie Het doel van een
Nadere informatieAchtergrondinformatie dyslexieonderzoek in groep 7 basisschool
Achtergrondinformatie dyslexieonderzoek in groep 7 basisschool Samenvatting Doel van het onderzoek is om in groep 7 bij leerlingen die problemen hebben met lezen en/of spellen maar die wat dat betreft
Nadere informatieDyslexieprotocol. Cals College IJsselstein
Dyslexieprotocol Cals College IJsselstein Juli 2015 Inhoud Dyslexieprotocol Inhoudsopgave 1 1. Inleiding 2 2. Wat is dyslexie? 2 3. Dyslexieverklaring 2 4. Compensatiekaart dyslexiekaart 3 5. Informatie
Nadere informatie3. Een psychodiagnostisch onderzoek gericht op de onderwijsbelemmeringen als gevolg van de
Richtlijnen voor de dossiervorming van aanvragen voor extra ondersteuning en plaatsing in speciaal (basis)onderwijs van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften Zeer moeilijk leren Syndroom van Down
Nadere informatieAlgemene voorschriften voor het vaststellen van stoornis en beperking
CHECKLIST INDICATIESTELLING ONDERWIJSSOORTEN CLUSTER 3: onderwijssoorten: lichamelijk gehandicapte kinderen (LG) en langdurig zieke kinderen (LZK) m.i.v. 01-08-2008 Toelichting: deze checklist is gebaseerd
Nadere informatieAutisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek
Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek Woensdag 2 april 2014 Ad van der Sijde, Yulius Autisme Paul Reijnen, BOBA Inhoud Presentatie Vragen Veranderingen DSM-5 autisme
Nadere informatieDyslexieprotocol Cambium College
Dyslexieprotocol Cambium College Inhoud: 1. Wat is dyslexie? 2. Diagnosetraject op het Cambium. 3. De dyslexieverklaring. 4. Overzicht dispenserende en compenserende maatregelen: Dispenserende maatregelen.
Nadere informatieSignalering en diagnostisering van dyslexie op het Bertrand Russell college
Signalering en diagnostisering van dyslexie op het Bertrand Russell college Inleiding Het onderwijs speelt een belangrijke rol bij de preventie, signalering en begeleiding van leerlingen met lees en/of
Nadere informatieMinor Dyslexie Cursus 1: Inleiding Dyslexie Bijeenkomst 3
Minor Dyslexie 2016-2017 Cursus 1: Inleiding Dyslexie Bijeenkomst 3 Programma mededelingen terugblik bijeenkomst 2 3 fasen van geletterdheid casus M uitgangspunten handelingsgericht werken Minor Dyslexie
Nadere informatieVCLB De Wissel Antwerpen Vrij Centrum voor Leerlingenbegeleiding www.vclbdewisselantwerpen.be
VCLB De Wissel Antwerpen Vrij Centrum voor Leerlingenbegeleiding www.vclbdewisselantwerpen.be Campus Centrum Hallershofstraat 7 2100 Deurne Tel. (03) 285 34 50 Fax (03) 285 34 51 Campus Noord Markt 3 2180
Nadere informatieDYSLEXIE: INZICHTEN EN ONTWIKKELINGEN
DYSLEXIE: INZICHTEN EN ONTWIKKELINGEN Tom Braams Even voorstellen 1 Tom Braams Kinder- en Jeugdpsycholoog en Gz-psycholoog bij Braams(&Partners) Auteur boeken over dyslexie en dyscalculie Vader van een
Nadere informatieFunctionele diagnostiek bij langdurige eetstoornissen
Functionele diagnostiek bij langdurige eetstoornissen OP BASIS VAN ICF MARIETA VERHOEVEN VERPLEEGKUNDIG SPECIALIST I.O. COGNITIEF GEDRAGSTHERAPEUTISCH WERKER VGCT Ernstige en langdurige eetstoornis Definitie
Nadere informatieDislectie? Dyslectsie?
Dyslektie? Dicleksie? Dyslectie? Dislectie? Dyslectsie? Studiemiddag dyslexie BAVO Eemland Eveline Wouters, Seminarium voor Orthopedagogiek, Utrecht Juist/onjuist Bespreek 5 minuten met uw buurman/buurvrouw
Nadere informatieVisuele aandachtspanne. Madelon van den Boer Universiteit van Amsterdam
Visuele aandachtspanne Madelon van den Boer Universiteit van Amsterdam Programma Waarom visuele aandachtspanne (VAS)? Wat is VAS? Relatie met lezen Recente ontwikkelingen Samenvatting Vragen Dyslexie Een
Nadere informatieInternationale classificatie van het menselijk functioneren of ICF- CY 1
Internationale classificatie van het menselijk functioneren of ICF- CY 1 ICF 2 staat voor International Classification of Functioning, Disability and Health en is een classificatiesysteem van de Wereldgezondheidsorganisatie.
Nadere informatieDyslexieprotocol Beekdal Lyceum
Dyslexieprotocol 2014-2015 Beekdal Lyceum Datum: 14-11-2014 Auteur: Martin Jager Portefeuille: Caroline Herbermann Inleiding Het Beekdal Lyceum zet in op het zo optimaal mogelijk maken van de leeromgeving
Nadere informatieLeesproblemen en dyslexie
Leesproblemen en dyslexie Bijeenkomsten Bijeenkomst 1- dyslexie- wat is dyslexie en hoe signaleer je het? Bijeenkomst 2- groep 1-2 : signaleren en begeleiden van potentiele zwakke lezers Bijeenkomst 3:
Nadere informatieActief beleid in signalering en diagnostiek van dyslexie
Actief beleid in signalering en diagnostiek van dyslexie Wat zijn de opbrengsten voor de organisatie Dr. Judith Bekebrede judith.bekebrede@bekebrede-onderwijsconsulent.nl Prevalentie I Tussen 4 14% 4%
Nadere informatieDYSLEXIEPROTOCOL. Beekdal Lyceum Auteur: Martin Jager
DYSLEXIEPROTOCOL Beekdal Lyceum 16-01-2019 Auteur: Martin Jager Inhoudsopgave Inleiding 3 1. Signalering en diagnose 4 2. Signalering en diagnose 4 3. Dyslexieverklaring 4 4. Faciliteiten 5 5. Maatwerk
Nadere informatieEffectiviteit van een gestructureerde, fonologisch gebaseerde dyslexiebehandeling
Effectiviteit van een gestructureerde, fonologisch gebaseerde dyslexiebehandeling In elke klas zitten wel een aantal kinderen die veel moeite hebben met het leren lezen en spellen. Voor een groot deel
Nadere informatieMinor Dyslexie Cursus 1: Inleiding Dyslexie Bijeenkomst 4
Minor Dyslexie 2016-2017 Cursus 1: Inleiding Dyslexie Bijeenkomst 4 Programma Vragen over theorie Tot nu toe Complexiteit van lezen: tussendoelen deelvaardigheden Minor Dyslexie 1-4 2 Vragen over theorie
Nadere informatie7. DYSLEXIE. Hoe voelt dyslexie aan?
7. DYSLEXIE Hoe voelt dyslexie aan? Testje voorlezen (klassikaal lezen is geen goed idee, tenzij het koorlezen is). Voor de persoon met dyslexie: genant, frustratie, gokken of raden, opgeven, niet begrijpen
Nadere informatieStappenplan Dyslexietraject
Stappenplan Dyslexietraject Een leerling komt in aanmerking voor dyslexie-onderzoek wanneer: Criterium van de achterstand: er sprake is van een significante achterstand op het gebied van lezen en/of spelling
Nadere informatieDyslexieprotocol Beekdal Lyceum
Dyslexieprotocol 2015-2016 Beekdal Lyceum Datum: augustus 2015 Auteur: Martin Jager Portefeuille: Caroline Herbermann Inleiding Het Beekdal Lyceum zet in op het zo optimaal mogelijk maken van de leeromgeving
Nadere informatieProtocol leesproblemen en dyslexie
1 KC Den Krommen Hoek Protocol leesproblemen en dyslexie Verantwoording: Het protocol leesproblemen en dyslexie van kindcentrum Den Krommen Hoek is opgesteld op basis van het Protocol Leesproblemen en
Nadere informatieNaar herziening van het dyslexie typerende profiel. Peter F. de Jong Universiteit van Amsterdam
Naar herziening van het dyslexie typerende profiel Peter F. de Jong Universiteit van Amsterdam Het huidige dyslexie typerende profiel (DTP) Argumenten voor het gebruik van het DTP Wisseling van perspectief
Nadere informatieUw kind en dyslexie. Brochure voor ouders
Uw kind en dyslexie Brochure voor ouders Dyslexie, wat is dat eigenlijk? Dyslexie is een aangeboren handicap die iedereen kan treffen. Onafhankelijk van intelligentie. Dyslexie is een hardnekkig probleem
Nadere informatieDyslexieprotocol. Stafbeleidsdocument. Scholengemeenschap, voor onderwijs dat zin geeft, voor vmbo havo atheneum gymnasium
Scholengemeenschap, voor onderwijs dat zin geeft, voor vmbo havo atheneum gymnasium Bezoekadres: Stationslaan 17 9503 CA Stadskanaal Postadres: Postbus 137 9500 AC Stadskanaal 0599-631122 staf@ubboemmius.nl
Nadere informatieInleiding. Maart 2010. Carolien van Lierop Frederike Nikkels Brenda Harmsen
Protocol Dyslexie Inleiding Binnen de school is het beleid rondom dyslexie in opmars. Er komen naast ernstige gedragsproblemen en/of psychiatrische problemen steeds meer leerlingen op school waarbij er
Nadere informatieOuderavond Segbroek College Marjolein Wennekers
Ouderavond Segbroek College 16-10-2012 Marjolein Wennekers m.wennekers@hco.nl Agenda Wat is dyslexie? Welke problemen kan ik tegenkomen? Hoe kan ik mijn kind helpen? Vragen Wat is dyslexie? Dyslexie is
Nadere informatieDyslexie en Hoogbegaafdheid
Dyslexie en Hoogbegaafdheid Amber de Wilde in samenwerking met Evelyn Kroesbergen - Universiteit Utrecht, afdeling Orthopedagogiek - Ambulatorium Universiteit Utrecht - Pieter Span Expertisecentrum Hoogbegaafdheid
Nadere informatieProtocol Dyslexie Voortgezet Onderwijs
Protocol Dyslexie Voortgezet Onderwijs Deel 1 Achtergronden, beleid en implementatie Koos Henneman Ria Kleijnen Anneke Smits met medewerking van: Anita Blonk Luc Rijkschroeff Ton van Roosmalen Hanneke
Nadere informatiePROTOCOL. DYSLEXIE en DYSCALCULIE
PROTOCOL DYSLEXIE en DYSCALCULIE Vastgesteld 10 februari 2014 Inleiding In dit protocol zet het Montessori College Eindhoven in grote lijnen uiteen: - hoe leerlingen met leerstoornissen als dyslexie en
Nadere informatieUw leerling en dyslexie
Uw leerling en dyslexie Brochure voor scholen Dyslexie, wat is dat eigenlijk? Dyslexie is een aangeboren handicap die iedereen kan treffen. Onafhankelijk van intelligentie. Dyslexie is een hardnekkig probleem
Nadere informatieZorgprogramma Dyslexie
Zorgprogramma Dyslexie www.comen.nl 030-605 25 00 Dit is een uitgave van Comenius Versie 2, augustus 2017 Woerden Inhoud Informatie over Comenius 3 Informatie over onderzoek en behandeling van dyslexie
Nadere informatieMijn kind heeft moeite met lezen en spellen. Is het misschien dyslectisch? En wat nu?
Mijn kind heeft moeite met lezen en spellen. Is het misschien dyslectisch? En wat nu? voorlichtingsfolder voor ouders R.K. basisschool De Wingerd Zwaag Inleiding In deze folder willen we u iets vertellen
Nadere informatieDiagnose en classificatie in de psychiatrie
Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de
Nadere informatie