Begeleid wonen voorkomt structurele woonoverlast

Transcriptie

1 50 Begeleid wonen voorkomt structurele woonoverlast Al jaren is het overheidsbeleid erop gericht dat mensen die zorg en/of begeleiding nodig hebben zo zelfstandig mogelijk wonen en functioneren. Wat betekent dat voor de buurt? Is er sprake van meer overlast door deze vormen van begeleid wonen? Ervaringen in Den Haag laten een genuanceerd beeld zien.

2 51 Begeleid wonen voor jongeren in Den Haag, JIT; op de foto woonproject Du Wo Foyer. JIT krijgt minder financiering, waardoor de wachtlijst langer wordt (Foto Arie Kievit / Hollandse Hoogte)

3 52 DOOR Richard Kleinegris, seniorbeleidsmedewerker Wonen gemeente Den Haag en betrokken bij de samenwerking tussen woon- en zorginstellingen rond Begeleid Wonen, en Froukje van Rossum, onderzoeker/adviseur RIGO Research en Advies, heeft quick scan woonoverlast voor gemeente Den Haag uitgevoerd Grote instellingenterreinen gelden steeds minder als de beste plekken om langdurig te verblijven voor mensen met psychiatrische problematiek of verstandelijke beperkingen: mensen raken onnodig gehospitaliseerd, gestigmatiseerd en geïsoleerd van de maatschappij. De zorg moet buiten de muren van de instelling worden aangeboden aan cliënten in kleinschalige wooncomplexen of idealiter geheel zelfstandig wonend in een eigen woning. Deze vermaatschappelijking van de zorg heeft de afgelopen jaren in een aantal steden geleid tot een antwoord vanuit de volkshuisvesting: corporaties stellen woningen beschikbaar voor deze doelgroep en werken nauw samen met zorginstellingen die woonbegeleiding bieden. De vraag dringt zich op of het woongenot in kwetsbare wijken, dat toch al onder druk staat, hierdoor verder wordt aangetast. Wat is Begeleid Wonen? In Den Haag werken corporaties en zorg- en hulpverleningsinstellingen zo n tien jaar samen om kwetsbare mensen zelfstandig te huisvesten in combinatie met woonbegeleiding. Het gaat hierbij om verschillende doelgroepen zoals mensen met een psychiatrische achtergrond, (ex-) verslaafden, dak- en thuislozen, mensen met een verstandelijke beperking en mensen die vanuit de reclassering begeleid worden. De betrokken organisaties zijn positief. Raadsleden en wethouder ontvingen in 2010 echter klachten van ernstige overlast die volgens de klagers te maken zouden hebben met Begeleid Wonen. Reden voor wethouder Marnix Norder om via een quick scan door RIGO Research en Advies helderheid te krijgen over deze overlast en de eventuele relatie met begeleid wonen. Uit het Woononderzoek Nederland blijkt dat woonoverlast in Den Haag de laatste jaren is toegenomen, maar het is niet duidelijk hoe dit samenhangt met Begeleid Wonen. Voor de quick scan werd gebruik gemaakt van het bestand klachtmeldingen van het Meld- en steunpunt Woonoverlast en het adressenbestand Begeleid Wonen van corporaties. Hier komen we later op terug. Ook de klachtmeldingen Begeleid wonen van de corporaties zijn geïnventariseerd. Daarnaast zijn interviews gehouden met betrokkenen vanuit de corporaties, zorginstellingen, hulpverleningsorganisaties en politie. Geluidsoverlast Hoewel het onderzoek een quick scan betrof en met een doorlooptijd van drie weken de nodige beperkingen kende, kan op een aantal vragen klip en klaar worden geantwoord voor de situatie in Den Haag: er is sprake van een aantal geconcentreerde overlastsituaties in diverse wijken. Deze meldingen van structurele en voor de omgeving zeer belastende woonoverlast hebben echter geen betrekking op cliënten Begeleid Wonen. Begeleid Wonen leidt in beperkte mate wel eens tot incidentele woonoverlast. In drie jaar tijd is over 16% van de adressen Begeleid Wonen een klacht binnengekomen. Meestal gaat het om geluidsoverlast. Het is niet bekend in hoeverre dit afwijkt van andere huurders. Veel klachten worden opgelost door sociaal beheerders en blijven daarom buiten registraties. Klachten over cliënten Begeleid Wonen worden wel altijd geregistreerd. Begeleid Wonen voorkomt juist dat woonoverlast Bij Begeleid Wonen in Den Haag nemen zorginstellingen voor hun herstelde cliënten contact op met de corporatie die verantwoordelijk is voor huisvesting van betreffende doelgroep (in Den Haag hebben de corporaties deze doelgroepen onderling verdeeld ). De corporatie selecteert aan de hand van personalia, woonwensen en aard van de hulpvraag een woning uit het vrije aanbod op dat moment. Die wordt aan de cliënt aangeboden. Meestal komt het huurcontract eerst op naam van de begeleidende instelling. De afspraak is dat de cliënt nog minstens een half jaar woonbegeleiding ontvangt om te bezien of de cliënt zich daadwerkelijk weet te redden. Indien dat goed gaat wordt de woning na een half jaar (of later) omgeklapt en op diens naam gezet. Bij sommige cliënten blijft de begeleiding vanwege blijvende handicaps doorlopen, bij andere stopt deze na enige tijd. Ook na beëindiging van de begeleiding blijft de zorginstelling aanspreekbaar als er problemen zijn. Dit blijkt echter in de praktijk nauwelijks nodig te zijn. Onder deze afspraken liggen convenanten tussen zorginstellingen en corporaties. In Den Haag worden de woningen buiten het aanbodmodel gericht aangeboden. Het gaat jaarlijks om rond 150 cliënten. Dat is 2-3% van alle mutaties in de Haagse sociale voorraad. structureel wordt, omdat begeleiders bij de eerste melding van woonoverlast zorgen dat herhaling wordt voorkomen. Wij stellen dat Begeleid Wonen ook elders in principe niet tot structurele overlast hoeft te leiden. In principe, want het blijkt wel van belang hoe de begeleiders omgaan met klachten van woonoverlast. Woonoverlast heeft altijd een subjectieve component: het gaat erom dat iemand overlast erváárt. Daarom is een klacht afdoen als overdrijving niet zinvol. Wanneer klachten serieus worden genomen en begeleiders de gemelde overlast met hun cliënten bespreken, verdwijnt meestal de overlast. Als de klachten niet worden erkend door de corporatie of de begeleidende organisatie wordt er ook niets aan de overlast gedaan. In de quick scan komt ook in Den Haag een organisatie naar voren die volgens andere organisaties klachten over woonoverlast te weinig erkende naar de smaak van omwonenden, met als gevolg dat de woonoverlast hier het stadium van incidenteel voorbij was. Een snelle google-zoekopdracht naar de termen overlast begeleid wonen laat deze nuancering ook elders in Nederland zien. Het gaat bijvoorbeeld mis waar de begeleiding doorschiet in het uitgangspunt van zo normaal mogelijk : bij een klacht van overlast verwezen de begeleiders de klagers naar de politie, omdat men dat bij andere mensen ook zou doen. Juist de begeleidingsrelatie (= vertrouwensrelatie) maakt echter dat problemen besproken kunnen worden en gezocht kan worden naar een oplossing die bij de cliënt past en die voor hem/haar werkt. De rol van de begeleiding blijkt dus een cruciale in de keten van klacht naar oplossing. Een voorwaarde is wel dat de cliënt de woonbegeleiding (weer) accepteert. Indien dit niet het geval is en de begeleidingsrelatie is verstoord of verdwenen, kan eventuele overlast structurele vormen aannemen. In het betreffende Haagse geval heeft de woningbouwvereniging de zorginstelling verplicht om aan deze groep cliënten langer woonbegeleiding te leveren voordat wordt besloten om de woning om te klappen en op naam van de cliënt te plaatsen. De zorginstelling ging akkoord met deze extra inspanningen in de wetenschap dat corporaties anders geen woningen meer aanbieden. Agressief gedrag Zoals gezegd is er in Den Haag geen relatie gevonden tussen structurele woonoverlast en Begeleid Wonen. Uit het onderzoek komt echter naar voren dat er wel degelijk sprake

4 53 is van ernstige overlast in Den Haag. De aard, ernst, locatie en omvang van de overlast zijn echter niet onderzocht en verdienen nadere aandacht. Wie zijn de vermoedelijke overlastveroorzakers? Uit gesprekken komt een beeld naar voren van mensen met een zogenaamde dubbele diagnose (psychiatrisch ziektebeeld en verslaafd) die onaangepast en agressief gedrag vertonen en ook s nachts voor veel geluidsoverlast zorgen onder andere door omdraaiing van het dag- en nachtritme. Veel bewoners en andere betrokkenen, zoals politieagenten, verkeren in de veronderstelling dat de mensen die voor ernstige overlast zorgen een relatie hebben met Begeleid Wonen dan wel Parnassia, de ggz/verslavingszorginstelling. Over het eerste is duidelijk dat er geen relatie is, maar het laatste zou wel goed kunnen: het is goed mogelijk dat er mensen zijn die ernstige overlast veroorzaken en ambulant in behandeling zijn bij Parnassia. Zij hebben dan hun woning zelf verkregen en niet via het Begeleid Wonen traject. Vermoedelijk zal het deels om mensen gaan die niet (meer) in behandeling zijn bij een zorginstelling en bij wie het moeilijk is om een hulpverleningsrelatie tot stand te brengen. De verwijzing van betrokkenen naar Parnassia geeft in elk geval aan dat het gaat om de overtuiging van betrokkenen dat vermeende overlastgevers hulp behoeven. Zorgmijders In Den Haag wordt een deel van deze mensen via het Parnassia-politieprogramma opgespoord en (opnieuw) aan een hulpverlener gekoppeld. Ook elders in Nederland opereren zogenaamde FACT-teams (functie assertive community treatment) of bemoeizorgteams die een hulpverleningsrelatie tot stand proberen te brengen met zogenaamde zorgmijders. Het onderzoek naar Begeleid Wonen geeft het belang aan van het in stand houden van de hulpverlenings/begeleidingsrelatie en de meerwaarde van Begeleid Wonen bovenop hulpverlening/behandeling van de achterliggende problematiek. Dat pleit ervoor om: 1 alert te zijn op de noodzaak van woonbegeleiding bij hulpvragers die tot nog toe alleen ambulante behandeling/hulpverlening krijgen en geen begeleiding in de thuissituatie 2 in te zetten op het in stand houden van de begeleiding/hulpverleningsrelatie. Als cliënten uit beeld dreigen te geraken (bijvoorbeeld niet op afspraken verschijnen) moet daar gerichte actie op volgen, bijvoorbeeld door het team woonbegeleiders of bemoeizorgteam Uit onderzoek in Den Haag blijkt dat overlast niet vaker veroorzaakt wordt door mensen die begeleid maar wel zelfstandig wonen (Foto Reyer Boxem / Hollandse Hoogte) 3 flexibel terug- of opschakelen in de woonladder: indien nodig moet de zorg en de daarbij passende huisvesting(svoorwaarden) zowel naar beneden als naar boven toe snel kunnen worden aangepast, bijvoorbeeld door het aanbieden van respijt plekken bij een instelling, waar een huurder weer even tot rust kan komen 4 nader onderzoek te doen naar de mensen die voor ernstige overlast zorgen: bij welke instellingen waren zij eerder in beeld en hoe zijn zij uit beeld verdwenen? Wellicht kan een of meer profielen worden geformuleerd. Dit kan helpen om bij andere incidenten te onderkennen wat kan wijzen op een patroon en waarvoor mogelijk een noodzaak aanwezig is van preventief ingrijpen 5 het evalueren van afstemmingsoverleggen (signaleringsoverleg) en het evalueren van de resultaten van programma s van bemoeizorgteams, zoals FACT en het Parnassia-politieprogramma. De uitkomsten hiervan zouden betrokken moeten worden bij de beoordeling van de noodzaak en omvang van voorzieningen, zoals Skaeve Huse voor een doelgroep die geen hulp of begeleiding accepteert en die als voorlaatste tree voor het buitenslapen in een wooncontainer woont. Overigens zijn er positieve geluiden over dit soort voorzieningen 1 Extra druk Uit de quick scan in Den Haag komt naar voren dat veel woningen waar mensen begeleid wonen liggen in wijken waar ook veel meldingen van woonoverlast vandaan komen. Op adresniveau waren er amper matches, dus de woonoverlast wordt niet of nauwelijks door cliënten Begeleid Wonen veroorzaakt. Het laat echter zien dat deze kwetsbare groep vooral woont temidden De rol van de begeleiding blijkt een cruciale in de keten van klacht naar oplossing van andere potentieel kwetsbare mensen die vanwege hun inkomenspositie aangewezen zijn op goedkope huurwoningen in wijken waar de leefbaarheid onder druk staat. De quick scan laat zien dat de komst van bijzondere doelgroepen naar deze wijken geen extra druk hoeft te betekenen. Wel kan concentratie in het algemeen van kwetsbare groepen en sociale problematiek in grote stadswijken met overwegend huurwoningen van lage kwaliteit (gehorig) in een hoge bebouwings- en vooral bevolkingsdichtheid met veel jongeren en/of volwassenen zonder werk, die veel aanwezig zijn een extra druk

5 54 betekenen op de leefbaarheid. Het gaat hierbij niet zozeer om de bijzondere doelgroepen, zoals Begeleid Wonen, op zichzelf: het gaat eerder om de combinatie van bijzondere doelgroepen te midden van veelal ook kwetsbare mensen in veelal gehorige woningen die op deze huurwoningen zijn aangewezen. Daarnaast is het natuurlijk niet optimaal als je zelf al kwetsbaar bent om te wonen in een kwetsbare omgeving. In aansluiting op het beleid dat mensen zo zelfstandig mogelijk moeten wonen, is het beleid er ook op gericht dat mensen participeren in de maatschappij. Er wordt hierbij (met uitzondering van werk) een groot belang aan de wijk toegedicht. Daarnaast wordt het beleid er ook steeds meer op gericht dat kwetsbare/zorgbehoevende mensen ondersteund worden door mensen uit hun omgeving (familie, buren). Zie bijvoorbeeld de ontwikkelingen rond Welzijn Nieuwe Stijl, De Kanteling van de Wmo, de pakketmaatregel AWBZ. De vraag rijst hier op in hoeverre het beleid erop gericht moet zijn dat mensen met beperkingen sociaal interacteren met mensen die zelf ook maar net het hoofd boven water houden en dat buurtbewoners een rol spelen bij de ondersteuning van hen. In hoeverre is in deze buurten voldoende draagkracht en potentie te vinden bij bewoners? Uit onderzoek 2 blijkt dat mensen met psychiatrische aandoeningen erg op zichzelf zijn en weinig contacten hebben in de buurt en ook weinig of geen gebruik maken van algemene ontmoetingsplekken, zoals buurthuizen en wijkcentra. Wel hebben de meeste van hen contacten met andere mensen met psychiatrische problemen. Zij voelen zich in een dagactiviteitencentrum (DAC) waar alleen mensen met een psychiatrische achtergrond komen, meer op hun gemak. Zowel cliënten als begeleiding blijken (daarom) nauwelijks op de buurt georiënteerd: de begeleiding vindt in de woning plaats, niet daarbuiten. Ook verstandelijk gehandicapten die begeleid wonen hebben nauwelijks contact met buren of het contact is slecht. Mogelijk is het niet in elke buurt even makkelijk integreren; de buurtbewoners moeten ook in staat zijn om als goede buur contact te hebben met meer kwetsbare wijkbewoners. Ook de Sociale Index (Rotterdam/RIGO, 2007) gaat uit van persoonlijke capaciteiten (voldoende opleiding, werk, inkomen) en kwalitatief goede leefomgeving (huisvesting, voorzieningen, geen overlast) als noodzakelijke voorwaarde voor participatie en binding. Samenwerking Hoe duurzaam is de Haagse samenwerking tussen corporaties en zorginstellingen en is deze na tien jaar toe aan een herijking? Allereerst is het opmerkelijk (maar zeker niet uitzonderlijk) dat de samenwerking buiten het aanbodmodel en belangrijker buiten de Huisvestingverordening, het publieke kader van de woonruimteverdeling, om gebeurt. Zonder dat de modus operandi hoeft te wijzigen zou men de toewijzing via convenanten aan deze kwetsbare groepen in genoemde verordening moeten opnemen. De zorgen die in de volksmond worden geuit over het Mensen met psychiatrische aandoeningen zijn erg op zichzelf en hebben weinig contacten in de buurt programma zouden geen reden mogen zijn om deze sociale taakstelling niet expliciet te verwoorden. Een optie is om de plaatsing van klanten via Begeleid Wonen niet meer stedelijk te doen, maar deze regionaal ter hand te nemen. Een deel van de klanten komt oorspronkelijk uit regiogemeenten. Het belangrijkste is dat de regio minder grote uitgesproken corporatiewijken heeft en mensen dus kunnen worden gehuisvest in rustiger en minder stedelijke woonmilieus, waarbij ook de kans minder groot is op terugval in oude foute sociale netwerken. Gecontinueerde sociale productie buiten uitgesproken corporatiewijken is ook vanuit dat opzicht wellicht nuttig. Een andere vraag is of de organische gegroeide samenwerking tussen corporaties en zorginstellingen, waarbij diverse partijen toegang tot deze markt zoeken niet efficiënter georganiseerd kan worden. De Rotterdamse corporaties die de organisatie Flexibel Wonen hebben opgericht, geven een voorbeeld van hoe men de taakopvatting van een corporatie breder in kan vullen, incluis het verplichte woontoezicht à la de vroegere inspectrices. Door het woontoezicht namens de corporaties komt men elke maand achter de voordeur en kan de begeleidende instelling snel worden aangesproken als het niet goed gaat. Het woontoezicht bestaat naast de zorg/begeleiding vanuit de zorginstelling. Het woontoezicht eindigt in principe na een jaar. Bij succes wordt het contract omgezet in een regulier contract. Bewoners kunnen, net als in Den Haag, wooncarrière maken zonder te verhuizen, vandaar flexibel wonen. Bijzondere doelgroepen krijgen een contract gedurende een jaar met deze stichting, die dat jaar tegen betaling toezicht houdt. Vanuit de corporaties worden de activiteiten, die anders verspreid raken bij allerlei deelbedrijven, zo in één deskundige hand gehouden. Hierbij is het woontoezicht naast de hulp of begeleiding vanuit de zorginstelling een extra contactmoment met de bewoner en vormt de woontoezichthouder vanuit het wonen zich een eigen oordeel over het functioneren van de bewoner. Tot slot De relatie tussen Begeleid Wonen en woonoverlast in Den Haag is beperkt. Als cliënten de begeleiding accepteren en de begeleiding klachten van woonoverlast serieus neemt, is er eigenlijk wat betreft extra belasting voor de wijk niet zoveel aan de hand. De uitdaging zit in het bedienen van de groep cliënten die nog geen woonbegeleiding ontvangt en deze eigenlijk wel nodig heeft, omdat zij ernstige overlast veroorzaakt: het opsporen van deze mensen, het realiseren van een adequaat hulpaanbod en het realiseren van laatste vangnetten, zoals de Skaeve Huse, is de opgave. Een bedreiging voor het succes van Begeleid Wonen zijn de bezuinigingen die zijn aangekondigd en deels al zijn doorgevoerd in de AWBZ. Een deel van de cliënten verliest de indicatie voor begeleiding. Daarnaast treffen bezuinigingsmaatregelen de zorginstellingen, zoals de Haagse instelling JIT, die zorgjongeren begeleidt. Zij krijgt minder financiering, waardoor de wachtlijst langer wordt. Wat gebeurt er in de tussentijd met deze mensen? Ergens in de keten gaat het knellen. Waar voorheen het probleem vooral was dat er geen woningen beschikbaar waren voor mensen om uit de instellingen door te stromen, wordt het probleem straks dat er geen of minder begeleiding meer is. Het rapport is te downloaden op Literatuur 1 SEV, artikel in Som, uitgave van MOgroep nr. 4, Onder de mensen. Nicis, 2010.