SECUNDAIR ONDERWIJS FUNDAMENTEEL GEDEELTE

Transcriptie

1 SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: TSO Graad: Derde graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Studiegebied: Mechanica elektriciteit FUNDAMENTEEL GEDEELTE Optie(s): Elektrische installatietechnieken Vak(ken): TV Elektriciteit 11 lt/w Vakkencode: IT-e Leerplannummer: 2002/308 (vervangt 97032) Nummer Inspectie: 2002/49//1/N/SG/1/III/ /D/

2 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 1 INHOUD Visie...2 Beginsituatie...2 Algemene doelstellingen...3 Leerplandoelstellingen / leerinhouden...4 Besturingstechnieken...4 Labo elektrometrie...6 Theorie elektriciteit...8 Technisch tekenen schema-analyse Technologie elektriciteit Pedagogisch-didactische wenken en timing Besturingstechnieken Labo elektrometrie Theorie elektriciteit Technisch tekenen schema-analyse Technologie elektriciteit Minimale materiële vereisten Besturingstechnieken Labo elektrometrie Theorie elektriciteit Technisch tekenen schema-lezen Technologie elektriciteit Evaluatie Theorie doelstellingen Labodoelstellingen Bibliografie Toelichting bij gebruik van het leerplan Jaarplan... 36

3 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 2 VISIE In het technisch vak elektriciteit wordt de ondersteunende kennis bijgebracht die eigen is aan een aantal beroepen uit de sector. Hiervoor werd gebruikt gemaakt van volgende beroepsprofielen en beroepsopleidingsprofielen: residentieel elektrotechnisch installateur (inbouw in stenen wanden, verwarming) 1. industrieel elektrotechnisch installateur 2 bordenbouwer 3 hersteller wit- en bruingoed (gedeelte witgoed) 4 De leerinhouden worden ingedeeld in volgende subvakken: 1ste leerjaar 2de leerjaar Besturingstechnieken 2 lt/w 2 lt/w Labo elektrometrie 2 lt/w 2 lt/w Theorie Elektriciteit 3 lt/w 3 lt/w Technisch tekenen schema-analyse 2 lt/w 2 lt/w Technologie elektriciteit 2 lt/w 2 lt/w Het technisch vak elektriciteit sluit aan bij het praktisch vak praktijk elektriciteit, waar de noodzakelijke vaardigheden worden bijgebracht. BEGINSITUATIE De leerinhouden sluiten aan bij deze die behandeld werden in de tweede graad, optie elektrotechnieken. Leerlingen toegelaten tot het 1 ste jaar van de 3 de graad optie elektrische installatietechnieken kunnen echter uit verschillende studierichtingen komen. Hierdoor kan er wat voorkennis betreft een groot verschil zijn tussen de verschillende leerlingen. Door middel van goed gekozen oefeningen, zal de lerares/leraar bij het begin van het schooljaar meteen het niveau van de leerlingen nagaan. Mocht blijken dat er voor sommigen een bijwerking nodig is, dan zal dit hoofdzakelijk moeten gebeuren door inhaallessen buiten het normale lessenrooster of door binnenklasdifferentiatie. De lerares/leraar zal echter steeds zorgen voor een gestructureerde bijwerking en voor een degelijke begeleiding van de leerling. Coördinatie met collega's zal zeker noodzakelijk zijn. 1 SERV, Onderzoek naar de kwalificatiebehoeften voor residentieel elektrotechnisch installateur en VLOR, studie SERV, Onderzoek naar de kwalificatiebehoeften voor industrieel elektrotechnisch installateur en VLOR, studie SERV, Onderzoek naar de kwalificatiebehoeften voor bordenbouwer en VLOR, studie SERV, Onderzoek naar de kwalificatiebehoeften voor hersteller wit- en bruingoed en VLOR, studie

4 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 3 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Bij alle leerinhouden indien toepasselijk zal de nodige aandacht besteed worden aan het correct gebruik van eenheden en symbolen; welzijn (veiligheid, hygiëne en gezondheid); milieu. Naast de "technische" vaardigheden, zal de lerares/leraar ook oog hebben voor de vereiste persoonlijkheidskenmerken: accuratesse - zorgvuldigheid doorzettingsvermogen klantgerichtheid leergierigheid precisie, kwaliteitsbewustzijn veiligheid- en milieubewustzijn zelfstandigheid zin voor orde en netheid zin voor samenwerking zin voor zelfevaluatie

5 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 4 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN BESTURINGSTECHNIEKEN 1ste leerjaar: 2 lestijden/week 2de leerjaar: 2 lestijden/week Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN 1 de basisprincipes uitleggen. de gegevens van een systeem opzoeken een schema ontwerpen vertrekkend van de door de fabrikant geleverde instructies. 2 de basisprincipes uitleggen. een schema ontwerpen vertrekkend van de door de fabrikant geleverde instructies. 1 Domotica 2 Logische stuurmodules Combinatorische schakelingen Tijdschakelingen 3 3 Stuurschakelingen 3.1 de basisschema s (start stop, omkeren draaizin..) schetsen en de werking ervan uitleggen samengestelde oefeningen ontwerpen. 3.2 de basisschema s uitleggen. een geschikte programmeermethode kiezen (ladderdiagram, instructielijst, grafcet, ). een PLC programmeren vanaf een uitgeschreven probleemstelling. uitleggen hoe er met IEC normen wordt geprogrammeerd. 4 uitleggen uit welke delen die bestaat en die delen samenstellen. de gebruikelijke symbolen toepassen. een installatie bespreken aan de hand van een blokschema. 5 de verschillende soorten en hun eigenschappen opnoemen. het belang toelichten van de grootheden arbeid, vermogen en druk. 3.1 Conventionele stuurschakelingen 3.2 Geprogrammeerde stuurschakelingen 4 Bouw van een eenvoudige persluchtinstallatie 5 Compressor

6 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 5 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen de gebruikelijke eenheden toepassen. installatie- en onderhoudsvoorschriften opzoeken en toelichten. 6 uitleggen wat er moet gebeuren en hoe dit in de praktijk gebeurt. opzoeken hoe filters, smeertoestellen, reduceertoestellen, correct gebruikt worden. die elementen symbolisch voorstellen. de elementen herkennen in een installatie. 7 de verschillende soorten (enkel-, dubbel-,snelwerkende en gebufferde, ) en hun eigenschappen opnoemen. een geschikte keuze maken uit een catalogus. uitleggen hoe de snelheidregeling van de zuiger gebeurt. die elementen symbolisch voorstellen. de elementen herkennen in een installatie. 8 de verschillende soorten (2/2, 3/2, 4/2, 4/3, 5/2, ventielen) en hun bediening toelichten. die elementen symbolisch voorstellen. de elementen herkennen in een installatie. 9 de basisfuncties onderscheiden. de werking van een eenvoudig schema analyseren. enkele (eenvoudige) toepassingen bespreken. schakelingen ontwerpen, vertrekkend vanaf een probleemstelling. 10 het onderscheid maken tussen een geprogrammeerde en een logische schakeling. de werking van een eenvoudig schema analyseren vertrekkend van een uitgeschreven programma. schakelingen ontwerpen, vertrekkend vanaf een probleemstelling. LEERINHOUDEN 6 Conditionering van perslucht 7 Cilinders 8 Pneumatische en elektro-pneumatische ventielen 9 Logische schakelingen 10 Geprogrammeerde schakelingen via PLC

7 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 6 LABO ELEKTROMETRIE 5 1ste jaar: 2 lestijden/week 2de jaar: 2 lestijden/week Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 1 door doeltreffende afspraken komen tot efficiënt en veilig labwerk 1 Laboreglement 2 door middel van enkele oefeningen aantonen dat zij kunnen omgaan met de verschillende meettoestellen. 3 de principiële werking en de kenmerkende grootheden opnoemen. metingen uitvoeren met een cos ν - meter. 4 de werking van de meettoestellen verklaren. de factoren opnoemen die de nauwkeurigheid van de meting beïnvloeden. de metingen correct en veilig uitvoeren. 5 de werking van de meettoestellen uitleggen. de factoren opnoemen die de nauwkeurigheid van de meting beïnvloeden. uitleggen hoe meettoestellen voor meervoudige tarieven omgeschakeld worden. de metingen correct en veilig uitvoeren. 6 uitleggen hoe de elektrische arbeid gemeten wordt bij hoogspanning. de werking van het meettoestel kunnen uitleggen. (U) LEERINHOUDEN 2 Herhaling gebruik meetapparatuur Ampèremeter Voltmeter Ohmmeter Multimeter Wattmeter Oscilloscoop 3 De cos ν - meter 4 Vermogenmeting bij wisselstroom Eénfasig vermogen en vermogenfactor Driefasig actief vermogen en vermogenfactor bij gelijke en ongelijke belasting Reactief vermogen 5 Elektrische arbeid bij laagspanning Éénfasige kwh-meter Driefasige kwh-meter Meettoestellen voor meervoudige tarieven - tariefomschakeling 6 Elektrische arbeid bij hoogspanning 5 Het labo zal geïntegreerd gegeven worden met het theoretisch gedeelte. De theoretische verklaringen zullen dan ook zou nauw mogelijk aansluiten bij het gebruik van de verschillende meetinstrumenten. Labdoelstellingen zijn cursief gedrukt.

8 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 7 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 7 de eigenschappen van transformatoren proefondervindelijk vaststellen. 8 de koppel-snelheidskarakteristiek van een driefasige asynchrone motor opnemen. 9 de aanzetstroom van de motor meten. een softstarter aansluiten. proefondervindelijk de invloed op de aanzetstroom en op het aanzetkoppel kunnen bepalen. (U) 10 de frequentie-, snelheid-, spanning-, stroomsterktekarakteristiek bepalen. de invloed van de frequentie op het motorkoppel meten. 11 nullast en uitwendige karakteristiek van een alternator opmeten. de voorwaarden opnoemen om alternatoren in parallel te schakelen. alternatoren in parallel praktisch uitvoeren. 12 de verschillende karakteristieken van een gelijkstroomgenerator opmeten en interpreteren. 13 de verschillende karakteristieken van een gelijkstroommotor opmeten en interpreteren. 14 de gelijkgerichte spanning met een oscilloscoop meten en interpreteren bij resistieve en bij inductieve belasting. het verband tussen de stroomsterkte (spanning) aan gelijk- en wisselstroomzijde vaststellen en verklaren. LEERINHOUDEN 7 Metingen op transformatoren Nullastproef Polariteitsbepaling Uitwendige karakteristiek Kortsluitproef 8 Koppel-snelheidskarakterisitiek van een driefasige asynchrone motor 9 Softstarter 10 Frequentieregelaar 11 De driefasige alternator Nullastkarakteristiek Uitwendige karakteristiek Alternatoren in parallel schakelen 12 De gelijkstroomgenerator Nullastkarakteristiek Uitwendige karakteristiek Regelkarakteristiek 13 De gelijkstroommotor Snelheid - stroomsterkte karakteristiek Koppel - stroomsterkte karakteristiek Koppel - snelheid karakteristiek 14 Metingen op driefasige gelijkrichters

9 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 8 THEORIE ELEKTRICITEIT 1ste jaar: 3 lestijden/week 2de jaar: 3 lestijden/week Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 1 nagaan voor welke leerstofonderdelen en voor welke leerlingen er een eventuele bijwerking nodig is. 2 de verschillende vermogens (met de toepasselijke genormaliseerde eenheden) opnoemen. hun onderling verband uitleggen. berekeningen maken in de verschillende ketens. de verschillende tarieven voor de elektrische toelichten. de werking van de wattmeter kunnen uitleggen. (U) 3 stroomsterkte(s) en spanning(en) vectorieel berekenen in serie- en parallelschakelingen met weerstand, condensator en spoel. 4 uitleggen hoe een driefasige spanning opgewekt wordt. de opbouw van een driefasig net uitleggen en de lijn- en fasegrootheden bij de verschillende schakelingen bepalen. de verschillende grootheden in de verschillende schakelingen berekenen. de verschillen tussen de verschillende netstelsels uitleggen. (U) LEERINHOUDEN 1 Herhaling basiskennis gelijkstroom Spanning, stroom, stroomzin, wet van Ohm, emk Weerstanden, serieschakeling, parallelschakeling Netwerktheorema s Vermogen en arbeid in gelijkstroomketens Condensatoren Magnetisch veld rond stroomvoerende geleider Lorentzkracht Zelfinductie, wederzijdse inductie, wervelstromen Enkelfasige wisselspanning 2 Vermogen bij éénfasige wisselstroom Zuiver ohmse, inductieve en capacitieve keten Vermogen bij een inductieve/capacitieve keten Actief, reactief en schijnbaar vermogen Wattstroom, reactieve stroom Vermogenfactor, belang en verbetering Arbeid, arbeidsfactor Vermogenmeting (U) 3 Samengestelde kringen Serie- en parallelkring Begrip resonantie 4 Driefasige wisselstroom Opwekking en eigenschappen Ster- en driehoekschakeling Vermogen bij ster- en driehoekschakeling (bij symmetrische en asymmetrische belasting) Driefasige arbeid Verbetering van de arbeidsfactor

10 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 9 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen het doel (en de toepassing) van de verschillende soorten toelichten. (U) 5 werking en gedrag van een éénfasige transformator uitleggen bij resistieve en inductieve belasting. het gedrag bij capacitieve belasting verklaren. (U) 6 werking en gedrag van een driefasige transformator uitleggen bij resistieve en inductieve belasting. het gedrag bij capacitieve belasting verklaren. (U) 7 de bijzondere eigenschappen opnoemen uitleggen hoe die eigenschappen bekomen worden. 8 samenstelling, werking en eigenschappen uitleggen. de verschillende soorten aanzetapparatuur opnoemen en correct toepassen. de verschillende soorten snelheidsregelingen toepassen. LEERINHOUDEN Netstelsels (codering, soorten) 5 De statische éénfasige transformator Samenstelling en werking van de transformator werking bij nullast werking bij belasting de verschillende vermogens: actief, reactief, schijnbaar polariteit Rendement 6 De statische driefasige transformator Samenstelling en werking Schakeling van primaire en secundaire Schakelgroepen en klokgetal 7 Speciale transformatoren Spaartransformatoren Lekveld-, lastransformator Kortsluitvaste en scheidingstransformator Meettransformatoren (stroom en spanning) voor meet- en beveiligdoeleinden 8 Driefasige asynchrone motoren Principiële samenstelling van rotor en stator, opwekken van draaiveld, draaisnelheid en omkeren van de draaizin Werking en eigenschappen, geïnduceerde emk in stator en rotor, rotorfrequentie, slip Vergelijking motor transformator Energieomzetting in een driefasige asynchrone motor Elektromagnetisch en mechanisch koppel Koppelkarakteristiek Speciale kooi-ankermotoren Aanloopmethodes: invloed op stroom- en koppelverloop

11 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 10 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Softstarter samenstelling werking toepassingen Snelheidsregeling pooltalomschakelbare motoren (motor met gescheiden wikkelingen, Dahlandermethode) slipregeling frequentieregeling Elektrisch remmen 9 9 Éénfasige inductiemotoren 9.1 het opwekken van een tweefasig draaiveld verklaren. 9.1 Ontstaan van draaivelden uit een wisselveld Het tweefasig draaiveld 9.2 de functie van de onderdelen verklaren en de werking uitleggen. 9.2 Samenstelling en werking Koppelkarakteristiek Automatische aanloopmethodes 9.3 de werking van een driefasige motor op een éénfasig net uitleggen (beide draairichtingen). 9.3 Driefasige inductiemotor aangesloten op een éénfasig net met behulp van een condensator (Steinmetz-schakeling) 10 Samenstelling, werking en eigenschappen kunnen uitleggen. 10 De driefasige synchrone generator (alternator) Samenstelling en types Werking Vermogens en rendement 11 de werking verklaren. enkele toepassingen opnoemen. 12 Kunnen uitleggen hoe gelijkstroom opgewekt wordt. Delen van een generator en hun functie kunnen opnoemen. 11 Andere motoren Universele motor Éénfasige synchrone motor Lineaire motor Stappenmotor Inductiemotor met kortsluitwikkeling (Shaded pole) 12 Gelijkstroomgeneratoren

12 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 11 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 13 samenstelling, werking, eigenschappen en toepassingen van de verschillende soorten gelijkstroommotoren toelichten. de werking van elektronische startapparatuur en elektronische snelheidsregelaars uitleggen. die apparatuur correct aansluiten Principe LEERINHOUDEN 12.2 Constructie samenstelling het anker de collector inductor of het polenhuis 13 Gelijkstroommotoren Principe en samenstelling Draaizin van de motor Rotatiefrequentie, regeling van de rotatiefrequentie Motorkoppel, ankerstroom Soorten gelijkstroommotoren de onafhankelijk bekrachtigde motor de motor met permanente magneten de shuntmotor de seriemotor de compoundmotor Elektrisch remmen Vermogen, verliezen, rendement

13 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 12 TECHNISCH TEKENEN SCHEMA-ANALYSE 1ste jaar: 2 lestijden/week 2de jaar: 2 lestijden/week Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN 1 een schema lezen en tekenen van een residentiële installatie gestuurd met een domotica-systeem 1 Domotica 2 omgaan met de gebruikelijke symbolen en coderingen. 2 Grafische symbolen en schema s 3 de werking en aansluitschema s verklaren van elektrische verwarmingstoestellen. een schemabespreking doen van een volledige installatie. 4 aansluitschema s tekenen, voorzien van de nodige beveiliging. werken met meerlijnige en eenlijnige voorstelling. nokkenschakelaars voorstellen met verschillende schakelstanden. een schakeltabel verklaren. 5 de werking van een relaisschema verklaren. de codering aanduiden. de contacten nummeren. het schakelverloop opvolgen. het onderscheid maken tussen Symbolen voor elektrische schema s Symbolen voor algemene toepassing Codeletters voor onderdelen 3 Elektrische verwarming elektrische verwarmingstoestellen voor directe verwarming accumulatieverwarming waterverwarmers vloerverwarming 4 Schakeling met handbediening voor wisselstroommotoren Aansluiten en schakelen Beveiligen Driepolige in- en uitschakelaar Omkeerschakelaar voor het veranderen van de draairichting Aanloop in ster-driehoek Motoren met meerdere snelheden Handbediende schakeling voor zelfstartende éénfasewisselstroommotoren Driefasenmotor aangesloten als éénfasemotor 5 Relaisschema s codering hulprelais tijdrelais meetrelais veiligheidsrelais

14 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 13 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN arbeidsstroomprincipe ruststroomprincipe 6 het stroombaanschema van een contactorschakeling opstellen, wijzigen en ontwerpen. de werking van een bestaand schema analyseren het stroombaanschema omzetten naar een ander schemavorm. de bedradinglijst en aansluitlijst opstellen. bouwelementen opzoeken in catalogi. 7 de toepasbare symbolen gebruiken. schema s lezen, tekenen en analyseren met diverse sensoren. 6 Contactorschakelingen opbouw van de schakeling in- en uitschakeling (start-stop) pulsschakeling volgordeschakelingen omkeerschakeling om de draairichting te veranderen ster-driehoekschakeling schakeling van motoren met verscheidene rotatiefrequenties automatische aanlooprichting elektronische motorsturingen softstarter frequentieomvorming compensatieschakeling voor het verbeteren van de arbeidsfactor 7 Sensoren Sensoren aansluiten Aansluitschema s 8 schakelingen met PLC-sturing tekenen. 8 PLC-Sturingen 9 de werking van een schema analyseren. kleine aanpassingen tekenen. 10 de wettelijke bepalingen toelichten in verband met installaties voor inbraak en brandbeveiliging. een schema-analyse doen van een inbraakbeveiliging. (U) een schema-analyse doen van een brandbeveiliging. (U) 9 Elektropneumatische schakelingen 10 Inbraak- en brandbeveiliging (U) Blokschema voor inbraakbeveiliging Indringingsdiepte Detectoren voor inbraakbeveiliging Alarmmelders Alarmcentrales voor inbraakbeveiliging Praktische richtlijnen voor het ontwerpen van een alarminstallatie Detectoren voor een brandalarminstallatie

15 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 14 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 11 het schema van een industriële installatie analyseren. een grondschema tekenen. aantonen dat zij inzicht hebben in de opbouw van een industriële installatie. Brandcentrale LEERINHOUDEN 11 Industriële installatie (ééndraadschema) Opbouw van een industriële installatie Verlichting in industriële gebouwen Grondschema van een industriële verdeelkast

16 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 15 TECHNOLOGIE ELEKTRICITEIT 1ste jaar: 2 lestijden/week 2de jaar: 2 lestijden/week Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 1 domoticasystemen met elkaar vergelijken. de toepassingen van een domoticasysteem toelichten. gegevens van een systeem opzoeken. LEERINHOUDEN 1 Domotica Verlichting Rolluiken, garagepoorten Verwarming Muziekinstallatie Alarminstallatie 2 2 Verlichting 2.1 de grootheden en de genormaliseerde eenheden toepassen. 2.1 Algemeenheden, lichteenheden, diagrammen 2.2 het principe en de werking verklaren. 2.2 Temperatuurstralers het vermogen van de lamp in functie van het gebruik kiezen. Gloeilamp Halogeenlamp FL lampen 2.3 het principe en de werking verklaren. 2.3 Gasontladingslampen doel, gebruik en technische gegevens verklaren. Stroomdoorgang door gassen Voorschakelapparatuur, starters, arbeidsfactor, stroombegrenzing Neonverlichting 2.4 de principiële werking en de technische eigenschappen uitleggen 2.4 Kwikdamplampen 2.5 de principiële werking en de technische eigenschappen uitleggen 2.5 Natriumdamplampen 3 toelichten wat het begrip K-waarde betekent. eenvoudige berekeningen maken met K-waarden. verschillende materialen met elkaar vergelijken. 3 Thermische isolatie 4 de eigenschappen van de voornaamste soorten opnoemen. het toepassingsgebied van de verschillende soorten omschrijven. uitleg geven omtrent de betekenis van de technische gegevens van de toestellen 4 Elektrische verwarming directe verwarming accumulatieverwarming waterverwarmers

17 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 16 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen de toestellen. toelichting geven omtrent de werking en het gebruik van een automatisch oplaadsysteem voor een accumulatieverwarming de principiële werking van de verschillende soorten thermostaten uitleggen. een geschikte thermostaat kiezen uit een catalogus in functie van de toepassing. uitleg geven omtrent het onderhoud van de verschillende toestellen. 5 de verschillende manieren toelichten om elektrische energie voort te brengen. 6 uitleggen hoe de distributie van de elektrische energie gebeurt. doel en gebruik van transformatorposten verwoorden. doel, gebruik, werking en toepassing van de verschillende vermogenschakelaars uitleggen. nut en belang van de verschillende beveiligingen kunnen verwoorden. de aanleg van het elektriciteitsnet toelichten. warmtepomp LEERINHOUDEN 5 Voortbrengen van elektrische energie Principe Energieomzettingen (soorten energievormen, verliezen bij omzettingen Soorten centrales Thermische centrale (STEG en WKK) Kerncentrales Centrales met alternatieve energieën (zonneenergie, hydraulische centrales, eolische centrales) 6 Transport en distributie van elektrische energie. Belang van spanning, vermogenfactor en lijnparameters. Soorten netten (straalnet, ringnet en maasnet) Transmissielijnen (primair en secundair net) Begrippen i.v.m. luchtlijnen, ondergrondse kabels Transformatorposten Hoogspanning, middenspanning en laagspanning Hoogspanningschakelaars (scheidings-, lastscheidings en vermogenschakelaar. Beveiligen van transformatoren en alternatoren. Beveiligen van netten tegen overspanning en overstromen. 7 7 Ondergrondse laagspanningsleidingen en toebehoren 7.1 energiekabels van signalisatiekabels onderscheiden. 7.1 Energiekabels en toebehoren

18 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 17 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen de veiligheidsvoorschriften toepassen. kabels aan de hand van normalisatie en harmonisatie samenstellen. 7.2 uitleggen hoe het transport via glasvezel gebeurd. uitleggen hoe glasvezelkabels bewerkt worden. (U) 8 energiekabels van signalisatiekabels onderscheiden de veiligheidsvoorschriften toepassen. kabels aan de hand van normalisatie en harmonisatie samenstellen. 9 doel, gebruik en technische gegevens van een nokkenschakelaar verwoorden. uitleggen hoe een nokkenschakelaar kan getest worden. de waarheidstabel en aansluitschema kunnen opstellen aan de hand van het uittesten. 10 doel, werking en toepassingsgebied opnoemen. de soorten kunnen onderscheiden op basis van de werking. een geschikt type kiezen en informatie opzoeken (CD-ROM, Internet, catalogus, ). 11 de verschillende soorten en hun toepassing toelichten. technische gegevens gebruiken. een geschikt type in een catalogus opzoeken in functie van een toepassing.. LEERINHOUDEN 7.2 Signalisatiekabels (o.a. glasvezel) 8 Bovengrondse laagspanningsleidingen en toebehoren. 9 Nokkenschakelaars Doel en gebruik Uittesten van een nokkenschakelaar (doorsnede) Waarheidstabel Aansluitschema. 10 Elektromagnetische schakelaars contactor monostabiel relais bistabiel relais reedrelais tijdrelais schakelklokken voorrangrelais voorkeurrelais veiligheidsrelais 11 Bedieningselementen drukknoppen, noodstoppen draaischakelaars, nulspanningsschakelaars eindeloopschakelaars drukschakelaars naderingsschakelaars (induktieve en capacitieve) fotocellen

19 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 18 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN De leerlingen kunnen sensoren vlotterschakelaars Beveiligen van personen en toestellen de risico s voor personen toelichten PersoonbeveiligingI uitleggen hoe de beveiliging gebeurt. Rechtstreekse en onrechtstreekse aanraking. Bescherming tegen elektrocutie Zeer lage veiligheidsspanning Differentieelschakelaar 12.2 doel, nut, opbouw en werking van een aarding verwoorden Aarding van installaties de verklaring van de verschillende letters bij netstelsels verklaren. Reglementering een gegeven netstelsel tekenen. Opbouw en werking Bescherminggeleiders de voor-, nadelen en gebruik van de verschillende netstelsels verwoorden Netstelsels ( TT, IT,TN, (TN-C, Uitvoering TNCS)) 12.3 uitleggen welke beveiligingsmaatregelen kunnen en moeten genomen worden. doel, werking en toepassingsgebied van de verschillende beveiligingstoestellen verwoorden. de gegevens op de verschillende beveiligingstoestellen gebruiken Lijnbeveiliging Scheiding der stroombanen IPX graden Klasse-indeling Smeltveiligheden en automaten een geschikt beveiligingstoestellen in cataloog opzoeken. 13 een geschikte beveiliging voor een motor kiezen en instellen. 13 Motorschakelingen beveiligen en bewaken 14 de risico s verwoorden door het maken van wijzigingen aan machines. een risicoanalyse van een eenvoudige machine toelichten. 14 Veiligheidsrichtlijnen i.v.m. machines Europese richtlijnen Arbeidsrichtlijnen Machinerichtlijnen Risicoanalyse

20 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 19 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN TIMING BESTURINGSTECHNIEKEN Het vak besturingstechnieken sluit aan bij technisch tekenen, technologie elektriciteit en bij praktijk elektriciteit. Er wordt geadviseerd om projectmatig te werken. In het vak besturingstechnieken wordt de nodige theoretische kennis bijgebracht om de verschillende leerinhouden te kunnen gebruiken in eenvoudige ontwerpen. Het technologisch aspect van de gebruikte materialen wordt behandeld in het vak technologie elektriciteit, de eigenlijke tekeningen worden gemaakt in het vak technisch tekenen, terwijl de praktische uitvoering gebeurt in het vak praktijk/stages elektriciteit. Tijdens alle opdrachten, moet er over gewaakt worden dat steeds voldaan is aan alle voorschriften betreffende welzijn (veiligheid, gezondheid en hygiëne) en milieu. Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 Kies voor een systeem dat ook op school beschikbaar is. Maak gebruik van kopieën van de originele documentatie en laat die zo mogelijk door de leerlingen zelf opzoeken. 2 Kies voor een systeem dat ook op school beschikbaar is. Maak gebruik van kopieën van de originele documentatie en laat die zo mogelijk door de leerlingen zelf opzoeken. 3 Coördineer met de collega s die de vakken technisch tekenen, technologie en praktijk/stages elektriciteit geven. Leer eerst de basisprincipes aan en voorzie dan een reeks oefeningen rond één of meerdere projecten. 4 Maak de leerlingen vertrouwd met de symbolische voorstelling van een persluchtinstallatie. Ook aandacht besteden aan de reglementering in verband met welzijn en milieu. 5 Beperk tot het leren kennen van de verschillende soorten met hun eigenschappen. Het is niet aangewezen om tijd te besteden aan het werkingsprincipe van compressoren. 6 w 9 w 16 w 3 w 1 w 6 Vooral aandacht besteden aan de gevolgen van het gebruik van slechte perslucht. 2 w 7 Tijd besteden aan het leren opzoeken op CD-ROM, Internet, catalogus, Beperk tot het praktisch gebruik. Het is niet aangewezen om tijd te besteden aan constructieve eigenschappen. 8 Tijd besteden aan het leren opzoeken op CD-ROM, Internet, catalogus, Beperk tot het praktisch gebruik. Het is niet aangewezen om tijd te besteden aan constructieve eigenschappen. 2 w 2 w 9 Vertrek van enkele praktische schakelingen. 3 w 10 Combineer met datgene wat de leerlingen eerder leerden in verband met de PLC (programmeren, ). Zorg voor het voorbereiden van enkele oefeningen in samenspraak met de collega s. 6 w

21 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 20 LABO ELEKTROMETRIE Bij elke meting zorgt de lerares/leraar ervoor dat de nodige theoretische kennis bijgebracht wordt omtrent de te gebruiken meettoestellen. Het aanleren gebeurt best op het gepaste ogenblik in rechtstreeks verband met de uit te voeren meting. Elke proef wordt voorafgegaan door een duidelijke probleemstelling of welomschreven opdracht een klassikale benadering van de meetschakeling de meetapparatuur de te nemen voorzorgen en veiligheidsvoorschriften De proeven worden individueel (bij voorkeur) of in groepsverband uitgevoerd. De resultaten worden met de gehele klas besproken. Van elke proef wordt door elke leerling afzonderlijk een verslag gemaakt. Tijdens de proeven is het noodzakelijk dat de lerares/leraar nauw toezicht houdt op het verloop van de metingen. De labo-oefeningen moeten zo nauw mogelijk aansluiten met het vak elektriciteit. Best worden beide vakken door dezelfde lerares/leraar gegeven. Indien dit niet mogelijk is, is het absoluut noodzakelijk beide jaarplannen zeer goed met elkaar te coördineren. Een regelmatige evaluatie van de coördinatie zal dan zeker noodzakelijk zijn. Pedagogisch is het niet verantwoord om de leerlingen tijdens de les de leerstof of opgaven te laten noteren. Om tijdverlies te vermijden wordt het gebruik van een goed handboek of van een door de lerares/leraar zelf gemaakte cursus aanbevolen. Tijdens alle opdrachten, moet er over gewaakt worden dat steeds voldaan is aan alle voorschriften betreffende welzijn (veiligheid, gezondheid en hygiëne) en milieu. Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 ARAB en AREI betrekken bij de bespreking van het intern reglement. De nadruk leggen op de gevaren van het gebruik van de elektriciteit. 2 Het is de bedoeling om door middel van enkele oefeningen na te gaan in welke mate de leerlingen met de verschillende meettoestellen kunnen omgaan. Enige differentiatie zal hier wellicht aangewezen zijn. 1 w 2 w 3 Meettoestel benaderen vanuit het oogpunt van de gebruiker. 3 w 4 Meettoestel benaderen vanuit het oogpunt van de gebruiker. 5 w 5 Meettoestel benaderen vanuit het oogpunt van de gebruiker. 4 w 6 Indien mogelijk een bezoek brengen aan een hoogspanningsinstallatie. 2 w 7 Afhankelijk van de beschikbare tijd kunnen de metingen gebeuren op één- en/of driefasige transformatoren. Zorg er wel voor dat zowel op één- als op driefasige transformatoren gemeten wordt. 6 w 8 Voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsvoorschriften. 4 w 9 Ook de vorm van de uitgangsspanning van de softstarter zichtbaar maken indien mogelijk. 2 w

22 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 21 Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 10 Ook tijd besteden aan de mogelijke instellingen op de frequentieregelaar 4 w 11 Voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsvoorschriften. 4 w 12 Voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsvoorschriften. 5 w 13 Voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsvoorschriften. 5 w 14 Laat de leerlingen de gelijkrichterschakelingen zelf bouwen met losse dioden. Zorg voor een didactisch verantwoorde en veilige opstelling. 3 w

23 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 22 THEORIE ELEKTRICITEIT Bij de uitwerking van de leerstof dient men in de eerste plaats aandacht te besteden aan de fysische verklaring. Indien noodzakelijk voor een duidelijk inzicht, zal de leerstof grafisch en/of wiskundig uitgediept worden. De verschillende leerstofonderdelen zullen zoveel als mogelijk extra verklaard worden door gebruik te maken van demonstraties of aangepaste simulatieprogramma's. Het gebruik van de juiste eenheden, metingen, veiligheid, hygiëne en zin voor het milieu zullen - waar mogelijk - bij alle leerstofonderdelen behandeld worden. Pedagogisch is het niet verantwoord om de leerlingen tijdens de les de leerstof te laten noteren. Om tijdverlies te vermijden wordt het gebruik van een goed handboek of van een door de leraar zelf gemaakte cursus aanbevolen. Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 Door middel van enkele goed gekozen oefeningen het niveau van de leerlingen nagaan. Indien voor sommige leerstofonderdelen bijwerkingen nodig mochten zijn, zal de lerares/leraar zorgen dat de achterstand door zelfstudie of door inhaallessen (buiten het lessenrooster) zo vlug mogelijk weggewerkt wordt. 2 Leerstof aanbrengen door metingen op didactische opstellingen of door gebruik van simulatieprogramma's. Verklaar de leerstof zoveel mogelijk grafisch. 3 Leerstof vectorieel aanbrengen. Demonstreer de faseverschuivingen met een oscilloscoop of gebruik een simulatieprogramma. 4 Maak zoveel mogelijk gebruik van de vectoriële voorstelling. Lijn- en fasegrootheden bijbrengen door metingen op didactische opstellingen of door gebruik te maken van een simulatieprogramma. 2 w 4 w 2 w 5 w 5 Herhaal bondig de eigenschappen van het elektromagnetisme. 4 w 6 Ook tijd besteden aan het lezen en interpreteren van de gegevens op de kenplaat. 3 w 7 Zorg voor voldoende didactisch materieel. Demonstreer zoveel als mogelijk de bijzondere eigenschappen. 8 Zorg voor een degelijke coördinatie met de collega praktijk elektriciteit. Leerstof zoveel mogelijk aanbrengen door gebruik te maken van didactische opstellingen of door simulatieprogramma's te gebruiken. 2 w 10 w 9 Zoveel mogelijk demonstreren. 4 w 10 Vooral aandacht besteden aan die zaken die voor de gebruiker belangrijk zijn. 2 w 11 Indien mogelijk de diverse motoren demonstreren. 4 w 12 Demonstreer de eigenschappen en karakteristieken zoveel als mogelijk op didactische opstellingen of gebruik simulatieprogramma's. 13 Demonstreer de eigenschappen en karakteristieken zoveel als mogelijk op didactische opstellingen of gebruik simulatieprogramma's. Vooral aandacht besteden aan de elektronische aanloopinrichtingen en snelheidregelingen. 3 w 5 w

24 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 23 TECHNISCH TEKENEN SCHEMA-ANALYSE Alle tekeningen worden gemaakt met een CAD-programma. Het vak technisch tekenen schema-analyse sluit aan bij besturingstechnieken, technologie elektriciteit en bij praktijk elektriciteit. Er wordt geadviseerd om projectmatig te werken. In het vak besturingstechnieken wordt de nodige theoretische kennis bijgebracht om de verschillende leerinhouden te kunnen gebruiken in eenvoudige ontwerpen. Het technologisch aspect van de gebruikte materialen wordt behandeld in het vak technologie elektriciteit de eigenlijke tekeningen worden gemaakt in het vak technisch tekenen, terwijl de praktische uitvoering gebeurt in het vak praktijk/stages elektriciteit. Tijdens alle opdrachten, moet er over gewaakt worden dat steeds voldaan is aan alle voorschriften betreffende welzijn (veiligheid, gezondheid en hygiëne) en milieu. Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 Maak gebruik van het op school beschikbare systeem. 2 Geef de leerlingen een symbolenlijst en bespreek door middel van bestaande schema s. 3 Laat de leerlingen gebruik maken van catalogi. 3 w 1 w 5 w Laat de leerlingen schema s tekenen met toestellen gebruikt op verschillende netspanningen. 4 Werk met halfafgewerkte schema s en laat die vervolledigen. 6 w 5 6 Behandel relais en contactoren als één geheel. 7 Laat de aansluitgegevens door de leerlingen opzoeken. Voorzie schema s waarbij een combinatie gebeurt met relais, contactoren en PLC. 8 Tekeningen (aansluitschema) uitvoeren die in het vak besturingstechnieken voorbereid werden. 9 Coördineer met de andere vakken. 10 Aandacht besteden aan de wettelijk voorziene certificering. 11 Bespreek de verdeelkast (verlichting, stopcontacten, machines, energieverdeling, ) van een klein bedrijf. Laat een kleine uitbreiding tekenen. 15 w 6 w 5 w 5 w U 4 w

25 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 24 TECHNOLOGIE ELEKTRICITEIT De lessen technologie mogen zeker geen droge opsomming worden. Zeer uitgebreid en voldoende didactisch materiaal moet voorhanden zijn in het lokaal. Voor klein materiaal is het wenselijk dat iedere leerling op eigen didactisch materiaal kan waarnemen. De leerlingen moeten ertoe aangespoord worden om zelf illustratiemateriaal mee te brengen. De leerlingen zullen steeds de gepaste terminologie gebruiken en de voorgeschreven normalisatie gebruiken. Bouwvormen en beschermingswijzen moeten telkens toegelicht worden bij het behandelen van apparatuur (toestellen, machines,...). Telkens het mogelijk is, moet het efficiënt gebruik van een catalogus ingeoefend worden. Het vak technologie elektriciteit schema-analyse sluit aan bij Besturingstechnieken, en technisch tekenen bij praktijk elektriciteit. Er wordt geadviseerd om projectmatig te werken. In het vak Besturingstechnieken wordt de nodige theoretische kennis bijgebracht om de verschillende leerinhouden te kunnen gebruiken in eenvoudige ontwerpen. Het technologisch aspect van de gebruikte materialen wordt behandeld in het vak technologie elektriciteit de eigenlijke tekeningen worden gemaakt in het vak technisch tekenen, terwijl de praktische uitvoering gebeurt in het vak praktijk/stages elektriciteit. Tijdens alle opdrachten, moet er over gewaakt worden dat steeds voldaan is aan alle voorschriften betreffende welzijn (veiligheid, gezondheid en hygiëne) en milieu. Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 Maak gebruik van verschillende domoticasystemen met recente catalogi 4 w 2 Zorg voor de nodige tabellen en de nodige catalogi van verlichtingstoestellen 5 w 3 Maak gebruik van recente voorbeelden (bouwplannen). 2 w 4 Leerstof aanbrengen door middel van praktische voorbeelden en maak gebruik van bestaande schema's. 5 Bij alternatieve energievormen (wind-, zonne-energie, )moet vooral aandacht besteed worden aan de economische haalbaarheid Maak gebruik van een film voor het opwekken van elektrische energie (realiteit). 6 Zorg dat de leerlingen duidelijk de opbouw van het distributienet inzien en dat ze begrijpen waarom dit zo uitgevoerd is. 7 Speciaal aandacht besteden aan de veiligheidsvoorwaarden. 8 Speciaal aandacht besteden aan de veiligheidsvoorwaarden. 5 w 3 w 4 w 1,5 w 1,5 w 9 Maak gebruik van bestaande voorbeelden in de praktijk. 3 w 10 Demonstreer de werking van de verschillende soorten relais. 7 w Oefen het gebruik van een catalogus 11 Demonstreer de werking van de verschillende soorten drukknoppen en meldingsschakelaars. 3 w Oefen het gebruik van catalogus. 12 Beperk niet enkel tot ARAB en AREI maar bespreek ook de reglementering van de 8 w

26 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 25 Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing regionale elektriciteitsmaatschappij. Het aspect veiligheid wordt best ook nog eens behandeld bij de andere leerstofonderdelen afzonderlijk. 13 Wijs op het belang om permanent oog te hebben voor de diverse richtlijnen. Laat een risico-analyse maken van een eenvoudige machine die de leerlingen kennen. 3 w

27 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 26 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN 6 BESTURINGSTECHNIEKEN documentatie omtrent de verschillende besproken elementen demonstratiemateriaal in verband met persluchtinstallaties multimedia pc met internetaansluiting of mogelijkheid tot regelmatig gebruik van het multimedialokaal LABO ELEKTROMETRIE Technische documentatie van de verschillende meettoestellen Voltmeter Ampèremeter Brug van Wheatstone Isolatie weerstandsmeter Aardingsmeter Twee multimeters Oscilloscoop 20MHz - 2 kanalen + meetproben Eén cos ν - meter Drie éénfasige Wattmeters + bijhorende meettransformatoren Eén éénfasige kwh-meter Eén driefasige kwh-meter Eén didactische transformator + bijhorende elementen Eén scheidingstransformator (230V / 230V) Eén didactische asynchrone driefasige motor + belastingsmachine + bijhorende elementen Eén frequentieregelaar Eén driefasige alternator + bijhorende elementen Eén gelijkstroomgenerator / motor + bijhorende elementen Eén didactische gelijkrichterschakeling 6 De uitrusting en de inrichting van de lokalen, inzonderheid de werkplaatsen, de vaklokalen en de laboratoria, dienen te voldoen aan de technische voorschriften inzake arbeidsveiligheid. Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: Codex, ARAB AREI, Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden met betrekking tot de uitrusting en inrichting van de lokalen en de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Zij schrijven voor dat: duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist.

28 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 27 THEORIE ELEKTRICITEIT Set didactische componenten basiselektriciteit: Weerstanden Spoelen Condensatoren Driemultimeters (waarvan 1 analoog of digitaal met analoge bar) Labovoeding(gelijkspanning) Regelbare wisselspanningsvoeding (0 30 V) Drie éénfasige wattmeters Eén kwh-meter Eén cosν-meter Eén oscilloscoop Eén stroomtang Eén didactische transformator Eén didactische asynchrone motor + bijhorende elementen Eén driefasige spanningsbron Eén didactische éénfasige inductiemotor + bijhorende elementen Eén didactische alternator Eén frequentieregelaar Eén softstarter Enkele voorbeelden van speciale motoren Eén didactische gelijkstroommotor / generator + bijhorende elementen Eén voeding voor DC-motor (eventueel vierkwadranten) Opmerking: Vermogens van bronnen en verbruikers moeten aan elkaar aangepast zijn. TECHNISCH TEKENEN SCHEMA-LEZEN Eén PC met een geïnstalleerd CAD-programma per leerling. Eén printer of plotter per klas. TECHNOLOGIE ELEKTRICITEIT Eén assortiment lampen + toebehoren Eén assortiment kabels (op didactisch paneel) + toebehoren Eén assortiment relais, bedieningselementen, contactoren Eén didactisch paneel (panelen) beveiligingselementen Recente catalogi voorzien van alle - indien mogelijk - te bespreken elementen Retroprojector + transparanten multimedia pc met internetaansluiting of mogelijkheid tot regelmatig gebruik van het multimedialokaal

29 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 28 EVALUATIE THEORIE DOELSTELLINGEN Onderscheid moet gemaakt worden tussen de evaluatie van het leerproces en de evaluatie van het eindproduct. Bij de procesevaluatie wordt doorlopend gepeild naar de verwerking van het leerproces, met de bedoeling dit proces zo nodig bij te sturen, zodat elke leerling op de meest effectieve manier kan leren. De klemtoon ligt hierbij duidelijk op het optimaal functioneren van de leerling. Het verloop van het proces wordt, vooraf, door de leraar uitgetekend. Zij/hij bepaalt welke de verschillende stappen zijn; welke fouten op elk moment ontoelaatbaar zijn; welke fouten kunnen gemaakt worden. Afhankelijk van het resultaat van feedback-momenten (kleine toetsen, gesprekken, volgsystemen, ) wordt het proces verder gezet of zo nodig bijgestuurd. Om de leerling te motiveren gebeurt dit in een constructieve, positieve sfeer. Productevaluatie gebeurt op het einde van het leerproces (bijvoorbeeld na een hoofdstuk, een opdrachtenreeks, een project, een trimester..). Hierbij wordt nagegaan in hoeverre de leerling de basisdoelstellingen bereikt heeft. Iedere evaluatie gebeurt in 3 stappen Registreren (veelvuldig afnemen van proeven, oefeningen, opdrachten, kleine toetsen, ). Interpreteren (de gegevens toetsten aan de criteria of normen die de vakwerkgroepen vooraf duidelijk heeft bepaald). Rapporteren (de leerling en de ouders krijgen op een duidelijke wijze een beeld van de vorderingen van de leerling door geregelde momenten van feedback voor de leerling en door een schriftelijke rapportering door middel van agenda, rapport...).

30 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 29 LABODOELSTELLINGEN Onderscheid moet gemaakt worden tussen de evaluatie van het leerproces en de evaluatie van het eindproduct. Bij de procesevaluatie wordt doorlopend gepeild naar de verwerking van het leerproces, met de bedoeling dit proces zo nodig bij te sturen, zodat elke leerling op de meest effectieve manier kan leren. De klemtoon ligt hierbij duidelijk op het optimaal functioneren van de leerling. Het verloop van het proces wordt, vooraf, door de leraar uitgetekend. Zij/hij bepaalt welke de verschillende stappen zijn; welke fouten op elk moment ontoelaatbaar zijn; welke fouten kunnen gemaakt worden. Afhankelijk van het resultaat van feedback-momenten (evaluaties na elke opdracht of deelopdracht) wordt het proces verder gezet of zo nodig bijgestuurd. Om de leerling te motiveren gebeurt dit in een constructieve, positieve sfeer. Productevaluatie gebeurt op het einde van het leerproces (bijvoorbeeld na een hoofdstuk, een opdrachtenreeks, een project, een trimester...). Hierbij wordt nagegaan in hoeverre de leerling de basisdoelstellingen bereikt heeft. Elke evaluatie dient te vertrekken vanuit duidelijke en operationele doelstellingen. Zowel het proces als het product moeten op een zo objectief mogelijke manier geëvalueerd worden. De evaluatie steunt altijd op een vaardigheids- en werkanalyse die het verloop, de verantwoording en de criteria weergeeft van de opdracht. Proces- en productgericht evalueren kan vier aspecten omvatten: de denkactiviteit (bijvoorbeeld instructies lezen, aantekeningen maken, ). de motorische handelingen (bijvoorbeeld verbindingen maken, ). de praktijk-attitudes (bijvoorbeeld nauwkeurig werken, scherp waarnemen, ). de uitvoeringstijd, waarbij gestreefd wordt naar een haalbaarheid voor 90 % van de leerlingen. Bij de evaluatie zal er in ieder geval rekening gehouden worden met het feit dat het om leerlingen gaat. Onnauwkeurig werken, kleine fouten maken, moet in zekere mate aanvaardbaar zijn. Belangrijk is de evolutie. Daarom zal de lerares/leraar voortdurend de vorderingen van de leerlingen controleren. Indien nodig zal zij/hij meteen remediërend optreden. Bij het begin van iedere labo-opdracht zal de lerares/leraar (indien nodig aan alle leerlingen afzonderlijk) meedelen welke (sub)doelstellingen tijdens die les moeten bereikt of nagestreefd worden: iedere leerling moet bij het begin van iedere les weten wat van hem tijdens die les verwacht wordt. In het evaluatieproces kunnen 3 stappen onderscheiden worden: registreren (door middel van een evaluatieschema), interpreteren (door middel van een vierpuntenschaal), rapporteren. Registreren Om zo objectief mogelijk te kunnen registreren, wordt voor elke labo-opdracht (met de daarbij horende gedragsvaardigheden) een evaluatieschema opgesteld. Zo n schema bevat alle doelstellingen (met de daarbij horende subdoelstellingen) en attitudes die bij de opdracht zullen geëvalueerd worden. Het is niet noodzakelijk om bij alle opdrachten steeds alle mogelijke subdoelstellingen te evalueren. Sommige subdoelstellingen kunnen eventueel weggelaten worden als ze vroeger reeds vaker aan bod kwamen of later ruimschoots aan bod zullen komen. De selectie van de attitudes en de wijze van registratie, wordt in vakgroep overlegd.

31 TSO 3de graad ELEKTRISCHE INSTALLATIETECHNIEKEN 30 Bepaalde aspecten zijn objectief meetbaar (bijvoorbeeld een buis op lengte zagen binnen een aangegeven tolerantie), andere aspecten zijn subjectief waarneembaar (bijvoorbeeld een geschikte kleurcombinatie kiezen). De mate waarin een objectief waarneembare doelstelling bereikt werd, kan in het schema aangeduid worden door middel van een twee-puntenschaal: + : doelstelling bereikt! : doelstelling niet bereikt Voor niet objectief meetbare doelstellingen wordt geadviseerd om te werken met een drie puntenschaal: + : doelstelling bereikt : doelstelling niet helemaal bereikt! : doelstelling niet bereikt Door het evaluatieschema samen met de opgave ter beschikking van de leerling te stellen, kan de zelfevaluatie bij de leerling sterk aangemoedigd worden. Interpreteren Door middel van het evaluatieschema controleert de lerares/leraar bij het einde van iedere les in welke mate de leerlingen de vooropgestelde lesdoelstellingen bereikten. Dit wordt kort met iedere leerling individueel besproken. Aan de registraties in het evaluatieschema kunnen verschillende interpretaties gegeven worden. Enkele voorbeelden: + (doel bereikt) (doel niet helemaal bereikt)! (doel niet bereikt) niveau is voldoende voldoende maar leemten voor verbetering vatbaar niveau onvoldoende onaanvaardbaar niveau nagenoeg foutloos nagenoeg correct aanvaardbare tekorten aanvaardbaar aantal lichte of detailfouten of leerproces fouten schadelijke fouten onvergeeflijke fouten zware inbreuken volledig kleine tekorten onvolledig zware tekorten behoorlijk, zinvol storingen, fragmentarisch onlogische uitvoering kan het en doet het vrijwel altijd, spontaan en zonder aarzelen kan het en doet het af en toe, zonder overtuiging, wisselvalling kan het niet, doet het niet of nooit, afwijzend en met tegenzin Om eenvormigheid te bekomen in verband met de gebruikte interpretatie, is een overleg binnen de vakgroep absoluut noodzakelijk. Rapportering Na iedere les (liefst uiterlijk bij het begin van de volgende les) worden de resultaten van het evaluatieschema omgezet op een vierpuntenschaal. Die quotatie wordt in de agenda van de leerling genoteerd, waarbij uiteraard voldoende aandacht moet besteed worden aan een eventueel noodzakelijke remediëring. De omzetting van de (eventueel gewogen) evaluaties kan op verschillende manieren gebeuren. Om eenvormig te kunnen omzetten, is een overleg binnen de vakgroep absoluut noodzakelijk. Hoe de omzetting zal gebeuren moet in ieder geval vooraf vastgelegd worden.