laboratoriumgeneeskunde

Transcriptie

1 Dit is een automatisch gegenereerde Pdf die wij als service aanbieden bij dit online artikel. Aan deze PDF kunnen geen rechten worden ontleend. laboratoriumgeneeskunde juni 2019 jaargang 2 Nummer 3 pp. 11 ISSN print: ISSN online: Albert Wolthuis Wetenschap Korte inventarisatie vrij testosteron-analyse in Nederland Sinds jaren verzorgt de sectie Endocrinologie van de SKML (voorheen de Landelijke Werkgroep Bindings-Analyse (LWBA)) de bereiding, distributie, rapportage en interpretatie van de externe kwaliteitsrondzending van de analyten die middels bindingsanalyse worden geanalyseerd. In 2016 ontspon zich binnen de sectie de discussie over hoe om te gaan met uitslagen die tot stand komen op basis van algoritmen. Het gaat daarbij niet meer uitsluitend om de analytische variabiliteit, maar ook om keuze van algoritme, bindingsconstanten en variabelen. Het meest voor de hand liggende voorbeeld is natuurlijk het vrij testosteron. Met name van belang in het kader van fertiliteitanalyse bij vrouwen (hyperandrogenisme) maar ook steeds vaker bij de analyse van hypoandrogenisme. Er zijn eerder publicaties geweest die zijn ingegaan op de vergelijking van verschillende in omloop zijnde algoritmen om het vrij testosteron te berekenen (1, 2, 3, 4). Deze korte inventarisatie is dan ook zeker niet bedoeld om dat te herhalen, maar meer om een beeld te krijgen van de variabiliteit in Nederland vanuit de externe kwaliteitscontrole-gedachte en mogelijke toekomstige harmonisatie. Methode Naast het algoritme zelf zal ook de analytische variabiliteit van de gemeten variabelen (totaal testosteron, sekshormoon bindend globuline (SHBG) en het albumine) bijdragen aan verschillen tussen laboratoria. Om het niet te complex te maken, is besloten tot de volgende analyses: a) Inventarisatie van de gebruikte algoritmen. b) Vergelijking van vrij testosteron-uitslagen door de deelnemers te vragen het in het betreffende laboratorium in gebruik zijnde vrij testosteron-algoritme toe te passen op het totaal testosteron, SHBG en eventueel de albuminewaarde gemeten in de A- en B-monsters

2 van rondzending c) Vergelijking van de algoritmen op basis van een set van tien verschillende vooraf gedefinieerde combinaties, waarbij er bewust is gevarieerd in de concentraties totaal testosteron, SHBG en albumine. Combi Totaal testosteron SHBG Albumine nmol/l nmol/l g/l 1 0,1 12,7 38,1 2 0, ,2 3 0, , ,5 34,6 5 1, ,1 6 1,3 18,7 34,4 7 7,2 22,8 42,8 8 9,7 12, ,5 4,6 34, ,3 20,2 40,2 Tabel 1. Voor gedefinieerde variabelen om het vrij testosteron mee te berekenen met het door het betreffende laboratorium gehanteerd algoritme. Resultaten De vragenlijsten zijn verstuurd naar de bij de sectie Endocrinologie aangesloten laboratoria door het bureau van de SKML (om de vertrouwelijkheid te borgen). Er zijn uiteindelijk zestig reacties ontvangen waarvan 27 laboratoria ook daadwerkelijk het vrij testosteron zelf

3 berekenen (op basis van eigen analyses). Van deze 27 laboratoria werd van 25 een verwerkbaar resultaat verkregen. Veruit het meestgebruikte algoritme is dat van Vermeulen (5): 64 procent. Het is echter niet altijd duidelijk hoe de formule precies wordt gebruikt (vaste gemiddelde albumineconcentratie, afrondingen met betrekking tot factoren of het originele beschreven algoritme). Van de laboratoria die het algoritme hebben meegestuurd, bleken allen de albumineconcentratie als een constante (43 g/l) mee te nemen in het algoritme, waardoor alleen de SHBG en het totaal testosteron als variabelen bij de berekening werden betrokken. In tabel 2 is een overzicht gegeven van de gebruikte algoritmen en de opgegeven referentiewaarden. Algoritme Ref waarde Man Ref waarde Vrouw FAI * 9,0-30,0 % 0,3-1,6 % FAI * % 0-8 % FAI * % 0,5-6,5 % Ly and Handelsman pmol/l 6-55 pmol/l Ross pmol/l 3,5-24 pmol/l Ross pmol/l 4-30 pmol/l Ross pmol/l pmol/l Vermeulen pmol/l pmol/l Vermeulen pmol/l 1-50 pmol/l Vermeulen pmol/l 3,5-29,5 pmol/l Vermeulen pmol/l 3,5-30 pmol/l

4 Vermeulen pmol/l 3,5-24 pmol/l Vermeulen pmol/l 4,6-23 pmol/l Vermeulen pmol/l >29 pmol/l Vermeulen 5 Niet opgegeven Niet opgegeven Vermeulen pmol/l Niet opgegeven Vermeulen 5 Niet opgegeven Niet opgegeven Vermeulen pmol/l <30 pmol/l Vermeulen pmol/l <30 pmol/l Vermeulen pmol/l 3-33 pmol/l Vermeulen pmol/l 7,2-33 pmol/l Vermeulen pmol/l Niet opgegeven Vermeulen pmol/l 7-60 pmol/l Vermeulen/Ross ** pmol/l 4-30 pmol/l Eigen algoritme pmol/l 3-33 pmol/l Tabel 2. Gebruikte algoritmen en gehanteerde referentiewaarden voor het vrij testosteron. FAI: Free androgen index (FAI = (TT in nmol/l x 100% / SHBG in nmol/l), ** Algoritme van Vermeulen (5) met bindingsconstanten van Ross (4) valt eigenlijk binnen de Ross groep. De resultaten van het berekende vrij testosteron op basis van de uitslagen van Monster A en B uit rondzending worden gegeven in figuur 1. Duidelijk is dat er nog al wat *

5 variatie is, terwijl de vergelijkingen op basis van de vastgestelde variabelen (tabel 1) voor de meestgebruikte algoritmen redelijk overeenkomen (figuur 2). De FAI blijkt een behoorlijke overwaardering te geven van het vrij testosteron bij lage SHBG-waarden en een onderwaardering bij hoge totaal testosteron uitslagen. Het is derhalve af te raden de FAI te gebruiken voor mannen en bij vrouwen met obesitas (verlaging SHBG (6)). Daarnaast wijkt het algoritme naar Ly en Handelsman (3) af van de grote groep Vermeulen gebruikers wat slechts ten dele terugkomt in een verschil in referentiewaarden. Figuur 1. Vrij testosteron-berekening op basis van de SHBGen albumine-uitslagen in monster A en B uit rondzending Figuur 2. Overzicht van de gerapporteerde vrij testosteron-uitslagen op basis van gegeven totaal testosteron-, SHBGen

6 albuminewaarden conform tabel 1.. Tenslotte viel op dat eigenlijk alle laboratoria ervoor kiezen bij de berekening van het vrij testosteron de albumine als een constante in het algoritme op te nemen (meestal 43 g/l). Het is de vraag of dit terecht is. In figuur 3 zijn de effecten van albuminevariaties op de Vermeulen-formule weergegeven bij een vaste SHBG-concentratie (50 nmol/l) en verschillende totaal testosteron-waarden. Albumine fluctuaties blijken ook in het fysiologische gebied toch een aanzienlijke bijdrage te leveren aan de uiteindelijke vrij testosteron-uitslag bij lage testosteron waarden. In het geval van relatief normale waarden voor testosteron en albumine is er weinig fluctuatie in het berekende vrij testosteron bij een albumine van 43 g/l +/- 25% (5). Figuur 3. Het effect van verschillende concentraties albumine (5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, en 70 g/l) bij een vaste SHBG-concentratie (50 nmol/l) bij verschillende totaal testosteron-concentraties (1, 5, 10, 20 en 40 nmol/l) op het met het Vermeulen-algoritme (5) berekende vrij testosteron (omkaderd deel uitvergroot). Conclusie Er zijn een aantal voorzichtige conclusies te trekken op basis van deze inventarisatie: 1. De spreiding van uitslagen van het vrij testosteron lijkt vooral te zitten in de analytische variatie van het totaal testosteron (CV +/- 10% (man) en +/- 30% (vrouw)) en SHBG-analyse (CV +/- 8 %) (bron CV: rondzending sectie endocrinologie SKML). 2. De meest gebruikte algoritmen (Ross (4) en Vermeulen (5)) liggen dicht bij elkaar. Het is onduidelijk waarom de

7 lijnen niet precies over elkaar heen vallen. Het zal wellicht te maken hebben met afrondingen van bindingsconstanten. 3. Er is, ondanks het gebruik van dezelfde algoritmen, wel een variatie in gebruikte referentiewaarden. Hoe zich dat verhoudt tot de variatie in de analyses valt buiten de scoop van deze korte inventarisatie. 4. Het gebruik van de FAI zou moeten worden afgeraden voor mannen. Ook bij vrouwen met morbide obesitas (lage SHBG-waarden) kan de vrij testosteron-waarde worden overschat met de FAI. 5. Albumine wordt over het algemeen als een constante meegenomen bij de berekening van het vrij testosteron. Gezien de significante invloed van de albumineconcentratie in het algoritme op het uiteindelijke berekende vrij testosteron-resultaat (ook in het fysiologische gebied van de albumineconcentratie) is het aan te raden de albumineconcentratie toch als variabele mee te nemen in de berekening en te kiezen voor de dialyse-methode als de albumine afwijkend is (5). Dankbetuiging Met dank aan alle laboratoria die hebben willen meewerken. Auteur Albert Wolthuis Over de auteur Dr. Albert Wolthuis, laboratoriumspecialist klinische chemie en endocrinologie, namens de SKML sectie Endocrinologie Referenties

8 1. De Ronde W, Van der Schouw YT, Pols HAP, et al. Calculation of Bioavailable and Free Testosterone in Men: A Comparison of 5 Published Algorithms. Clin Chem 2006;52(9): Ross HA. Gemeten en berekend vrije testosteron. Ned Tijdschr Klin Chem Labgeneesk 2007; 32: Ly LP, Handelsman DJ. Empirical estimation of free testosterone from testosterone and sex hormone-binding globulin immunoassays. Eur J Endo 2005;152: Ross HA, Meuleman EJ, Sweep FCGJ. A simple method for estimating equilibrium constants for serum testosterone binding resulting in an optimal free testosterone index for use in elderly men. Clin Chem Lab Med 2005;43(6): Vermeulen A, Verdonck L, Kaufman JM. A Critical Evaluation of Simple Methods for the Estimation of Free Testosterone in Serum. J Clin Endocrinol Metab 1999;84: Goto A, Chen BH, Song Y, et al. Age, Body Mass, Usage of Exogenous Estrogen, and Lifestyle Factors in Relation to Circulating Sex Hormone Binding Globulin Concentrations in Postmenopausal Women. Clin Chem 2014;60(1): laboratoriumgeneeskunde juni 2019 jaargang 2, Nummer 3 pp. 11, ISSN print: , ISSN online: BPM Medica