Informatie in de evolutie: hoe materie de geest kreeg
|
|
|
- Annemie Kok
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Informatie in de evolutie: hoe materie de geest kreeg HOVO cursus najaar 2014 Henk F Kauffman Emeritus Professor UMCG
2 Vandaag: Ontstaan van informatie in biologische systemen Informatie: Niet-levende materie Big bang, atomen, sterren, planeten. Berekenbaar: Natuurkundige wetten Ontstaan van leven Rien van de Weijgaert en informatie Informatie: levende materie Bacteriën, planten, dieren, mensen. Toename complexiteit, taal, bewustzijn Toeval: evolutie, niet herhaalbaar Henk Kauffman
3 Indeling: * hoe ontstaat het eerst leven uit niet levende materie? * wanneer spreken we over informatie, informatie uitwisseling, bewustzijn? * relatie tussen Energie, levende materie, evolutie, en Informatie? * ontwikkeling van informatie tijdens de evolutie naar bewustzijn
4 Informatie in biologische systemen / organismen. Eigenschappen 1 het vermogen signalen uit de omgeving waar te nemen 2 selecteren en verwerken / ordenen 3 geheugen 4 handelen/ reageren/ bewegen aanpassen * later in de evolutie leergedrag en Info met anderen te delen / overdragen (groepen)
5 Aanpassing van de evolutie theorie van Darwin: Informatie. Darwin: Evolutie en soortvorming: variatie, natuurlijke selectie en erfelijkheid. Survival of the fittest The fittest : 1. selectie: adaptatie, specialisaties, sterkste, snelste, slimste = Darwin 2. verkrijgen van (vrije) energie: (planten-zonlicht, dieren-voedsel) = complexiteit 3. verkrijgen van informatie uit de omgeving (bewegen, zintuigen) = survival Selectie, Energie, en Informatie = Sleutel tot survival: evolutie naar bewustzijn. Vraag: Neigt iedere evolutie tot het ontstaan van bewustzijn = maximale informatie?
6 Tijdsindeling: leven en informatie tijdens de evolutie 3.5 miljard jaar miljard Ontstaan van leven, micro-organismen (Lego). Ontstaan van informatie - 3 miljard Zuurstofproductie; cyanobacteriën Eubacteriën miljard Eerste eukaryoten (celkern en mitochondriën) - 2 miljard Eerste meercellige organismen (Zee: bewegend / niet-bewegend) 0.5 miljard jaar 0.9 miljoen jaar Van zee naar Land Expansie van informatie miljoen Land: Planten en dieren Meer bewegen = meer Info miljoen Zoogdieren. Groepen en sociaal gedrag. Meer zintuigen = meer Info - 70 miljoen Eerste primaten. 7-2 miljoen Australopithecus Hominiden miljoen H. erectus Externe energie: vuur! Explosie van informatie miljoen H. sapiens 2.0 jagers verzamelaars, technische extensies (hamerstenen, speer) j H. sapiens j Taal, Beeld j Schrift j H. sapiens 2.2 Industriële revoluties Trein, auto, luchtvaart, telefoon - nu H. sapiens 2.3 Informatie revolutie Computer, Internet, www, ipod,? - toekomst H. sapiens 3.0 Computer en mens (Jos de Mul: Kunstmatig van nature, 2014)
7 Ontstaan van complexiteit en ontstaan van leven. Na de Big Bang: 2 e wet thermodynamica. Entropie neemt toe. Afname van ordening Ontstaan van leven: complexiteit (Cx), levensvormen, evolutie. Toename van ordening Entropie neemt af! (Syntropie, neg-entropie) Wat is de (drijvende) kracht toenamen van complexiteit? Vrije energie! Bronnen van vrije energie: * Vulkanische krachten (afkoeling aarde en radioactieve splitsing) Straling van de zon Toevoer vrije energie: hogere orde, toenemende Complexiteit
8 I. Ontstaan van Informatie Ontstaan van het leven.
9 Syntropie in de natuur: ordening stranden vrije energie Vrije energie ordening complexiteit bouwstenen van leven 1. Aminozuren peptiden, biomoleculen, netwerken 2. Nucleïnezuren nucleotiden, autokatalytisch RNA, DNA 3. Lipiden lipide membranen, blaasjes / vesicles, celmembraan Leven wordt gebouwd door het maken van een grote Lego doos
10 Het leven ontstaat diep in zee? Hydrothermal vents. = vulkanische energie (afkomstig van verval van U 238 ) Gunstige condities Aanwezige bouwstenen Water, aminozuren, nucleïnezuren Methaan, alkanen, (vetzuren, esters, lipiden) Metaal ionen: calcium, kalium, natrium, ijzer, koper, etc. 90 graden Celsius Basische anorganische moleculen Geen zonne-energie Geen zuurstof Hydrothermal vents Uit Meteorieten: carbonchondrieten, ijsmeteorieten Every atom in your body came from a star that exploded We are all stardust! (Lawrence Krauss, A universe from Nothing) Komeet 67P Sc Am nov 2014
11 De Lego doos van het leven: Vesicles uitwisseling 1 miljard jaar bouwstenen maken Proto-organismen met Interne energie bron Complexiteit Vrije energie cycli van toenemende Complexiteit: eiwitten, nucleotiden en vetzuren Hydrothermale bronnen leveren Vrije energie Vrije energie = de drijvende kracht tot complexiteit, biomoleculen en ontstaan van leven
12 The vulcano of life Complexiteit Vesicles Proto-organismen: Eigen Interne energie bron Legodoos van het leven Autopoietische levensvormen Omgeving selecteert Stabiele eencellige levensvormen Hydrothermale bron Vrije energie Geselecteerd Autopoietisch leven met eigen energiebron: eerste bacteriën
13 Vrije energie opbouw van complexe (bio)-organische moleculen Samenwerking: eiwitten, nucleinezuren en lipiden Aminozuren, eiwitten, enzymen, netwerken Nucleïnezuren, nucleotiden, RNA, DNA Functionele complexiteit eiwitten, lipiden, nucleotiden in vesicles Ribosoom, RNA en eiwitten vetzuren, membranen, vesicles, celmembraan Stano 2013
14 Fosfolipiden: blaasjes/vesicles en buitenmembranen Vesicles: Bacteriën in oceanen: Uitwisseling DNA, RNA, eiwitten 50% DNA + RNA in oceanen in blaasjes / vesicels! Horizontal gene transfer. Weinig / geen soortvorming! Eukaryotische cellen: Alle excretie en endocytose processen: Vesicles 2013 Nobelprijs: mechanismen vesicle membrane transport fosfaat lipiden
15 De (epi)genetische bouwdoos Darwin en Lamarck in Legoland Eiwit opgebouwd proteïne -onderdelen = lego blokjes Wat bindt aan Wat? Gen DNA = eiwit opgebouwd uit deeltjes Eiwitten Immunoglobulinen: IgG, IgA, IgE, IgD Gen Welk gen staat AAN welke UIT? Evolutie: * epigenetica I wat bindt aan wat veel moleculen * epigenetica II welke genen aan / uit Farmaceutische industrie * Genetica Toevallige mutaties van genen (Darwin) Enorme variabiliteit (Kauffman; Epigenetica, Lateralisatie en Cognitie, 2010)
16 Interne bron van energie Vrijheid hele aarde toegankelijk. Kenmerken bacteriën Een buitenmembraan: actief informatie uit omgeving, via receptoren Interne energie bron (H 2 elektron donor; CO 2, NO 2, SO 4 ATP vorming) metabolische machine (eiwitten, lipiden, suikers) RNA of DNA code: reparatie en reproductie Opname energie (voeding) metabolisme homeostase + replicatie Condities in de omgeving bepalen levensvormen: selectie
17 De eerste Micro organismen: Van Receptie naar Perceptie Energie : uit anaerobe oxidatie- reductie processen (geen zuurstof!) Twee hoofdstromen: niet-bewegende en bewegende organismen signaaltransductie * Niet-bewegelijke bacteriën INFOex receptie actie = endocytose voedsel signaaltransductie * Bewegelijke bacteriën INFOex perceptie beweging (enaction) feedback controle Bewegen door : glijden, propeller, flagellen
18 Beweging van bacteriën leidt tot proto-bewustzijn signaal overdracht INFO Receptoren reactie, bewegen feedback controle Hoe? Tijdsafhankelijk meten externe moleculen (glucose) 1. methylering receptor = situatie NU (methyl CH 3, methaan CH 4 ) 2. methylering van eiwitcyclus kort geleden. 1 en 2 verschil = geheugen 1. Informatie 2. selectie/verwerking 3. geheugen 4. actie = Proto-bewustzijn! The biocognitive spectrum. Marc van Duijn, snel 2 langzaam Methylering van enzymen Enzym Methylering Methyl Enzym
19 Bewegen, informatie en proto-bewustzijn Bewegen: vergroot informatie uit omgeving vergroot mogelijkheden tot interferentie met de omgeving en verandert de omgeving! Organisme en omgeving onderscheiden zich en worden wederzijds afhankelijk. The lion and the gazelle make each other (Julian Barbour 2003)
20 Licht als energie bron. Van anaerobe naar aerobe organismen. into the light licht zuurstof Anaerobe autotrofe aerobe micro-organismen organismen organismen Chromoforen! Ademhalingsketen Licht-energie conservering: Cyanobacteria (- 3.5 miljard j) (phycocyanobiline) Toename van zuurstof massaal uitsterven anaerobe micro-organismen Verdediging: giftige zuurstof: stabilisering van eiwitten (oxydasen, reductasen) Ontstaan: aerobe (micro-)organismen
21 - 1,5 miljard jaar Van prokaryoten naar eukaryoten en meercellige organismen Eukaryoten : Symbiose / samensmelting van anaerobe prokaryoten met aerobe prokaryoten (zuurstof) Aeroob: Mitochondriale ademhaling: 15 x meer ATP (= 15 X energie!) 1. Hogere energie output meercellige organismen mogelijk. Toename van massa toename van beweging in de omgeving = Informatie explosie van meercellige organismen (o.a. vissen) 2. Meer zintuigen / sensorische systemen (licht, geluid, reuk, tast, magnetisme) 3. Centrale organisatie: neuronale systemen (INFOin): vissen (CNS) (Rob Haaxma 13 nov) Wie beweegt wordt beloond!
22 II. Expansie van Informatie. Van zee naar Land
23 Nu gaat het snel. Evolutie: Zee naar Land: meer complexe organismen: de strijd om de informatie Twee evolutionaire stromen: 1. Niet-bewegende organismen: energie bron = licht. Planten, algen, schimmels 2. Bewegende organismen: energie bron = metabole verbranding (vertering) Evolutie van het Dierenrijk: vissen, (zoog)dieren, amfibieën, vogels: * uitbreiding zintuigen * meer vormen van bewegen Meer informatie * uitbreiding CZS (verwerking) Toename vormen van bewustzijn!
24 Nu gaat het snel. Evolutie = de strijd om de informatie Maar het toeval heerst. Inslagen van meteoren massale uitsterving ontstaan nieuwe soorten Wat gebeurd er met geen, weinig of meer massale uitsterving Welk bewustzijn? Het toeval heerst Toename CZS
25 Bewegende organismen: Vissen, (zoog)dieren, vogels, * Herbivoren, planteneters Energie van planten = zonne-energie Carnivoren, vleeseters en Omnivoren, alleseters (hominiden) Beide groepen: sociaal gedrag, communicatie Jagers: veel bewegen, veel informatie Vooral jagers en apen: sterk sociaal gedrag en toename communicatie Communicatie = uitwisseling van informatie survival
26 Informatie Zoogdieren: verwerving verwerking extensie Informatie verwerving: meer zintuigen en bewegen (lopen, vliegen, zwemmen) Informatie verwerking: centraal zenuwstelsel selectie van Informatie Informatie extensie: lichamelijke capaciteiten ( snaveltjes, handjes, ) Evolutie meer informatie en communicatie van informatie vooral in jagende dieren! meer mogelijkheden (creation of possibilities) (J. Barbour, 2003)
27 III. Explosie van Informatie Hominiden
28 Hersengrootte bij zoogdieren en Homo sapiens Hersengewicht / lichaamsgewicht Neanderthaler Homo sapiens = 7.5 X Dolfijnen / orka s = 6 x Rat > 2 x H. antecessor H. heidelbergensis H. ergaster Douglas Palmer: Douglas Fox Scientific Am. July 2011
29 Hersengrootte Hominiden neemt toe Toename informatie verwerking Energierijke voeding Van prooidier naar jager. Jagers / verzamelaars Vuur Prooidier Neanderthaler Homo sapiens H. antecessor H. heidelbergensis H. ergaster H. erectus H. erectus, Neanderthalers, Denisovans Ardipithecus, Lucy H. sapiens: genen van Neanderthalers en Denisovans (Tibetanen!) Gebruik externe energie bron! Vuur jaar Douglas Palmer: 2005.
30 Kenmerken van de Homo sapiens Informatie Mond: Communicatie: voedsel Taal, uitwisseling INFO Handen Communicatie met de wereld. Jager / technicus : stenen voorwerpen, werpspeer, pijlen,. beeldend kunstenaar Penfield homunculus: R. Dawkins The Ancestor s tale
31 jaar H. Sapiens 2.0 Taalvorming Talen ontstaan: Culturele overdracht tussen stammen * Levensduur neemt toe (longevity)!! Informatie langere leerfase, overdracht van culturele Informatie * sprong in taal, culturele uitingen (techniek, communicatie) * toenamen kennis van natuur Grotere overlevingskansen Rachel Caspari. Sc. Am. Aug 2011
32 jaar H. Sapiens 2.0 Beeld-taal Ik? Ik ben de handige mens De dood H. antecessor H. heidelbergensis H. ergaster Indonesië Lascaux Santa Cruz Altamira
33 Neolithicum : jagers-verzamelaars landbouw / veeteelt Het eerste gebruik van zonne-energie: Landbouw Steden en dorpen, sedentaire leefstijl Concentratie van kennis Nieuwe sociale organisaties Koningen, Elite / priesterkaste Boeren (landbouw, veeteelt) Technologie: Irrigatie landbouw / hydrolic agricultural societies Nieuwe vormen communicatie Muziek (fluit) (Spijker)schrift (belasting) en muziekinstrumenten Uitbreiding: Overdracht van Informatie
34 # Toename van Informatie. The Great Empires Mesopotamië, Egypte, Perzië, Grieken, Romeinen, Ottomanen, China Handel, Scheepvaart. Uitwisseling van Info tussen culturen (zijderoute) Zheng He; eunuch captain # Sprong in Informatie: Boekdrukkunst: China 1300, Europa 1450 Proto-industrie: Papier industrie (ca 1200) Energie: watermolens, windmolens. Paard: landbouw, vervoer * Culturele explosie, Ital Renaissance 1300, 2 e Renaissance. Informatie: Boeken, kranten, encyclopedie > 1800 Houtcrisis: Europa raakt ontbost!
35 Explosie van Informatie Industriële revoluties Homo sapiens 2.2 Energiebron: Kolen Stoommachine James Watt (1776) Informatie versnelling: verplaatsing, trein, auto, vliegtuig, stoomschepen elektrische mogelijkheden; telegraaf, telefoon 2 e Industriële Revolutie. Informatie explosie! Energiebronnen: Aardolie, gas, zonne-energie, wind / water Radio, TV, computers, internet, iphone, ipads. Nanotechnologie drones, 3D printers.! Informatie/persoon kost steeds minder!
36 Energy Evolutie van Informatie, energie en bewustzijn Meer informatie minder energie! Info Verandering van energie gebruik
37 Limieten: is the singularity near? De Mens: limieten in acceptatie; economische crisis, computer en werkloosheid democratisering? Anti-EU, VS Tea party, Midden-Oosten Islam extremisme? * Water: China s most urgent problem: water. Landbouw, industrie, drinkwater, hygiëne Energie: veel nieuwe technieken; gaswinning. Milieu problemen, opwarming, Computers en banenverlies (creative destruction). een bedreigde aarde. Nieuwe technologieën: rijkdom en oorlogen Is de mens goed of te egoïstisch? Kan empathie met de hele aarde ons redden? Voorraden schaliegas
38 Samenvatting: * 3.5 miljard jaar Ontstaan van informatie De grote lego doos Ontstaan van leven Bewegen micro-organismen Informatie wie beweegt wordt beloond Proto-bewustzijn Toename massa Bewegen in de omgeving * 0.5 miljard jaar Expansie van informatie Van zee naar land maximalisering van informatie: Massa, zintuigen, Groepsvorming (jagers) sociaal gedrag, communicatie. Bewustzijn * 0.9 miljoen jaar Explosie van informatie Hominiden externe energie, vuur! De Homo sapiens Taal, schrift, boekdrukkunst, internet, ruimte OZ Zelfbewustzijn Toename aantal mensen > 9 miljard energie, water, landbouw, CO2 bedreigde aarde Kan de bedreigde aarde door een empathische mens gered worden? Informatie!! Dank voor uw aandacht
39
De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden.
De acht drempels van David Christian. De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden. De Big Bang. De sterren lichten op. Nieuwe chemische
Inhoudsopgave. Geagonia. Inleiding. Vragen die mensen zich al eeuwenlang stellen.
1 Inhoudsopgave Geagonia.. Vragen die mensen zich al eeuwenlang stellen. 1. Elementaire deeltjes. De allerkleinste bouwstenen van onszelf, van onze wereld en van het heelal. 1 Quarks, het skelet van de
EVOLUTIE VAN OERSOEP TOT OERMENS. College 1 Introductie evolutie Aarde en kosmos, Big Bang en Oersoep
EVOLUTIE VAN OERSOEP TOT OERMENS College 1 Introductie evolutie Aarde en kosmos, Big Bang en Oersoep EVOLUTIE, VAN OERSOEP TOT OERMENS Uw docent Kees Boele PROGRAMMA 1. Aarde en Kosmos, van Big Bang tot
Aerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en aminozuren) met behulp van zuurstof, waardoor energie vrijkomt om ATP te maken.
Begrippenlijst door Lauke 1056 woorden 23 oktober 2017 5,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Begrippen biologie hoofdstuk 2 Aerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en
Hoe de tijd ontstond: Beweging en Evolutie. Henk F. Kauffman
Hoe de tijd ontstond: Beweging en Evolutie Henk F. Kauffman Voorgaande lezingen: Over een mensheid zich al bewust is van tijd. Vandaag: Hoe werd materie, van bacterie tot mens, zich van de tijd bewust?
Studentnummer: Schrijf je naam en studentnummer op elk vel. Omcirkel het juiste antwoord.
Naam: Studentnummer: FLP1 Tentamen 31 05 2013, 14:00 17:00h Dit tentamen bestaat uit 25 opgaven op 6 bladzijden. Schrijf je naam en studentnummer op elk vel. Omcirkel het juiste antwoord. Je mag boek,
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Archaea en hyperthermofielen De levende organismen op onze aarde kunnen verdeeld worden in twee groepen, de prokaryoten en de eukaryoten. Eukaryote cellen hebben een celkern, een
BASISSTOF. 1 Omstandigheden van de zetmeelsynthese Functionele bouw van een chloroplast Fotosynthesereacties 48
3 1 De cel 3 Autotrofe voeding 1 De cel gezien door de lichtmicroscoop 06 1 Omstandigheden van de zetmeelsynthese 44 2 De cel gezien door de elektronenmicroscoop 09 3 Verband cel - weefsel - orgaan - stelsel
BIOLOGIE Thema: Stofwisseling Havo
BIOLOGIE Thema: Stofwisseling Havo Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] Docent: A. Sewsahai De student moet de bouw en werking van enzymen kunnen beschrijven moet het proces van foto
BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL]
![BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL]](/thumbs/23/1930424.jpg "BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL]")
BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] Docent: A. Sewsahai De student moet de bouw en werking van enzymen kunnen beschrijven moet het proces van
Organismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof
Boekverslag door A. 1802 woorden 20 juni 2007 5 71 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Samenvatting stofwisseling Stofwisseling is het totaal van alle chemische processen in een organisme
Cellen aan de basis.
Cellen aan de basis. Cellen aan de basis In het thema cellen aan de basis vinden we twee belangrijke thema s uit biologie voor jou terug. 1. Organen en cellen (thema 1 leerjaar 3) 2. Stofwisseling (thema
Biologie Hoofdstuk 2 Stofwisseling
Biologie Hoofdstuk 2 Stofwisseling Wat is stofwisseling? Wat is stofwisseling? Stofwisseling of metabolisme is het geheel van chemische processen in een levend organisme of in levende cellen Een organisme
En toen kwam Darwin. On the origin of species. 1. Het ontstaan van het leven. Fossielen. 2. Getuigen van deevolutietheorie
On the origin of species En toen kwam Darwin 1. Het ontstaan van het leven 2. Getuigen van deevolutietheorie Verklaring voor het ontstaan van leven komt voor in alle culturen. Creationisme Nemen de bijbel
3 Factoren die het watergehalte van organismen 40 bepalen. 3.1 Bepalende factoren voor watergehalte 40 3.2 Belang van water voor levende wezens 41
3 1 Functionele morfologie van de cel 1 De cel gezien door de lichtmicroscoop 06 2 De cel gezien door de elektronenmicroscoop 09 2.1 Bouw en functie van het eenheidsmembraan 10 2.2 Overzicht van de celorganellen
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Stofwisseling
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Stofwisseling Samenvatting door M. 1566 woorden 14 januari 2017 4,2 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie Thema 1: stofwisseling Paragraaf
Hoe de tijd ontstond: Beweging en Evolutie
Hoe de tijd ontstond: Beweging en Evolutie Henk F. Kauffman Voorgaande lezingen: Uitgaan van een mensheid zich al bewust van tijd. Vandaag: Hoe werd levende materie, de mens, zich van de tijd bewust? Door
Welke van de bovenstaande celorganellen of levensprocessen kunnen zowel in prokaryote, als in eukaryote cellen voorkomen?
Biologie Vraag 1 Celorganellen en levensprocessen bij levende cellen zijn: 1. Ribosomen 2. ATP synthese 5. DNA polymerase 3. Celmembranen 6. Fotosynthese 4. Kernmembraan 7. Mitochondria Welke van de bovenstaande
Hoe de tijd ontstond: Beweging en Evolutie. Henk F. Kauffman
Hoe de tijd ontstond: Beweging en Evolutie Henk F. Kauffman Voorgaande lezingen: Uitgaan van een mensheid zich al bewust van tijd. Vandaag: Hoe werd levende materie, de mens, zich van de tijd bewust? Door
Leerlijn Biologie inhouden (PO-havo/vwo), Biologische eenheid
Leerlijn Biologie inhouden (PO-havo/vwo), Biologische eenheid Voor meer informatie zie: Kerndoelen onderbouw Vakportaal Mens & maatschappij Vakportaal Natuur & techniek kerndoelen primair onderwijs kerndoelen
De cel metabolisme cel cel- membraan eiwitsynthese DNA aminozuren 1.1 De cel celcyclus celmembraan Afbeelding 1.1
de cel Elk levend wezen is opgebouwd uit cellen. Het eerste deel van dit hoofdstuk gaat over de verschillende onderdelen van een cel. We bespreken het celmembraan, het cytoplasma en de belangrijkste organellen.
HOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM
HOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM Cellen, weefsels en organen (grondig lezen) Cellen: Organen: Weefsel: kleinste functionele eenheden van ons lichaam zeer uiteenlopende morfologie (=vorm/bouw) die samenhangt
Leven in ons Zonnestelsel?
Leven in ons Zonnestelsel? GVWS, t Vinkhuys Vrijdag 20 oktober 2017 Jan de Boer Inhoud Iets over de chemische samenstelling van leven Intelligent buitenaards leven zoeken of het kleine? Bewoonbare zone
BOUWSTENEN VAN HET LEVEN
BOUWSTENEN VAN HET LEVEN Pearson Basisboek Biologie 10voorBiologie VWO Hoofdstuk 1 L. Grotenbreg (MSc.) Bouwstenen van het leven Organische moleculen, groot of klein, bevatten chemische energie en zijn
Celmembraan (duh! dat maakt het een cel) Celwand Ribosomen (voor eiwitsynthese) Soms: uitsteeksels zoals flagel (zweepstaart)
Bacterie cel: prokaryoot: geen kern, geen chromosomen zoals wij ze kennen maar cirkelvormig Chromosoom: dus wel DNA Sommige autotroof: als ze pigmenten hebben waarmee ze fotosynthese kunnen uitvoeren Meeste
Diabetes prevalentie in Nederland. Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl
Diabetes prevalentie in Nederland Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl RIVM 2010 Diabetes prevalentie in Nederland (prognose) Voeding en Humane Evolutie
Samenvatting Biologie Thema 1 inleiding in de
Samenvatting Biologie Thema 1 inleiding in de biologie Samenvatting door E. 1726 woorden 5 november 2013 7,7 20 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie hoofdstuk 1, wat is biologie?
Studiehandleiding Biochemie I
Studiehandleiding Biochemie I 2006-2007 1 Proeftentamen Biochemie I 1. Vul de juiste term uit de lijst op de open plaatsen in onderstaande tekst in. Elke term mag maar éénmaal worden gebruikt maar niet
Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Biologie: Eukaryote cel 7/2/2015. dr. Brenda Casteleyn
Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Biologie: Eukaryote cel 7/2/2015 dr. Brenda Casteleyn Met dank aan: Leen Goyens (http://users.telenet.be/toelating) en studenten van forum http://www.toelatingsexamen-geneeskunde.be
DNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life
DNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life De vragen die voorkomen in het COO-programma DNA & eiwitsynthese zijn op dit formulier weergegeven. Het is de bedoeling dat je,
Neanderthaler Genoom PROBUS 25 november 2015. Presentatie van Allan R. de Monchy
Neanderthaler Genoom PROBUS 25 november 2015 Presentatie van Allan R. de Monchy Onze Erfelijkheid; Genetische en cel kennis opfrissen. Als we in de eerste plaats kijken naar de mens dan bestaan wij uit
Voorbereidende opgaven Examencursus
Voorbereidende opgaven Examencursus Tips: Maak de volgende opgaven voorin in één van de A4-schriften die je gaat gebruiken tijdens de cursus. Als een som niet lukt, werk hem dan uit tot waar je kunt en
Tijd van jagers en boeren
Tijd van jagers en tot 3000 v. Chr. De prehistorie Prehistorie 3000 v. Chr. Evolutietheorie: Eerste mensen ong. 3 miljoen jaar geleden in Afrika ontstaan. Hij is geëvolueerd (Theorie Charles Darwin) en
Project Darwin en Geloof
Project Darwin en Geloof Startopdracht A. Zie werkblad B. Ik vind de evolutietheorie wel te combineren met het geloof in God of Allah, maar niet met letterlijk alles wat in de theorieën staat. Eerder dat
Nutriënten: stikstof, fosfor. Assimilatie: opbouw van levend materiaal
Nutriënten: sleutelrol bij de groei van organismen en het functioneren van ecosystemen Jos Verhoeven Assimilatie: opbouw van levend materiaal In de eerste plaats: Fotosynthese! 6 CO 2 + 6 H 2 O C 6 H 12
Opdracht 7.2 Energie een heel lastig onderwerp
Opdracht 7.2 Energie een heel lastig onderwerp Inleiding voor de docent: Onverwachte gaten in het curriculum en in BINAS In deze opdracht gaat de aandacht naar de samenhang tussen de processen die een
1. I, II, III, IV. 2. II, I, IV, III. 3. III, IV, I, II. 4. IV, III, II, I.
Vraag 1. p welke waarneming heeft Charles Darwin zijn evolutietheorie nooit kunnen baseren? 1. Eenvoudiger fossielen komen in oudere aardlagen voor. 2. Gewervelde dieren hebben een overeenkomstig bouwplan.
Examen Voorbereiding Cellen
Examen Voorbereiding Cellen Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016 Thema 2 Cellen Begrippenlijst: Begrip Organellen Plastiden Stamcellen Embryonale stamcellen Adulte stamcellen Endoplasmatisch reticulum
het machtigste leven op aarde erfelijkheid & ordening
antwoorden en uitleg bij Micropia-onderwijsmateriaal Havo/VWO 3-4 het machtigste leven op aarde erfelijkheid & ordening In dit document vindt u de vragen uit het Micropia-onderwijsmateriaal voor Havo/VWO
Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl. Diabetes prevalentie in Nederland
Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl Diabetes prevalentie in Nederland RIVM 2010 Diabetes prevalentie in Nederland (prognose) RIVM 2010 1 Voeding en Humane
Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl
Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl Diabetes prevalentie in Nederland RIVM 2010 Diabetes prevalentie in Nederland (prognose) RIVM 2010 Voeding en Humane
Het mysterie Tijd (Tempus Fugit) Jean-Pierre De Greve Vrije Universiteit Brussel
Het mysterie Tijd (Tempus Fugit) Jean-Pierre De Greve Vrije Universiteit Brussel In wat volgt wordt een overzicht van tijdschalen gegeven, van heel klein tot heel groot, en er wordt ingegaan op de besteding
ANORGANISCHE STOFKLASSEN
ANORGANISCHE STOFKLASSEN 1. ATOMEN... 3 1.1. STRUCTUUR VAN HET ATOOM...3 1.2. DE ELEKTRONCONFIGURATIE...4 2. STOFFEN EN MENGSELS...5 2.1. ZUIVERE STOFFEN... 5 2.1.1. Soorten zuiveren stoffen...5 2.1.2.
Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek
Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek Biotechniek Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek Life sciences
De eukaryotische cel. Inleiding¹
De eukaryotische cel Bronvermelding: 1 Theorie: Junqueira L.C. en Carneiro J. (2004, tiende druk), Functionele histologie, Maarssen. Uitgeverij Elsevier. Hoofdstuk 3, 'De cel'. 2 Wikipedia, de vrije encyclopedie,
mitochondria kern vet Het verschil in functie van witte en bruine vetcellen komt tot uiting in de verschillen in bouw van beide celtypen.
Bruin vet In de winter kun je een minder warme trui aantrekken en de thermostaat een graadje lager zetten. Bruin vet zorgt er dan voor dat je extra vet verbrandt om warmte op te wekken. Maar lukt het ook
Naam: Student nummer:
Vraag 1. a. Vergelijk de elektronen transportketen van de ademhaling met de elektronentransport keten van de licht reactie (eventueel met tekening). Geef aan waar ze plaats vinden, wie de elektronen donors
Voorbeelden organel: celkern, vacuole, mitochondriën en endoplasmatisch rediculum.
Samenvatting door S. 1531 woorden 1 mei 2015 6.3 25 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Paragraaf 1. De levende natuur wordt ingedeeld in 3 domeinen: Bacteriën Archea Eukaryoten Bacteriën
GEZONDHEIDSKUNDE. Het menselijk lichaam
GEZONDHEIDSKUNDE Het menselijk lichaam 1 KENMERKEN VAN HET LEVEN Anatomie à wetenschap die zich bezighoudt met de bouw van het menselijk lichaam (waar ligt wat?). Fysiologie à Wetenschap die zich bezighoudt
Biologie ( havo vwo )
Tussendoelen Biologie ( havo vwo ) Biologie havo/vwo = Basis Biologische eenheid Levenskenmerk Uitleggen hoe bouw en werking van onderdelen van een organisme bijdragen aan de functies voeding, verdediging
Erfelijkheid en ordening. havo/vwo 3-4
Erfelijkheid en ordening havo/vwo 3-4 Microben waren er al vroeg bij. Ze waren de eerste en, bijna vier miljard jaar lang, de enige bewoners op aarde. Uit de eencellige micro-organismen evolueerden op
Beestige bundel van: 1
Beestige bundel van: 1 2 Ordening van organismen organisme = een levend wezen, iets wat leeft. Er zijn meer dan anderhalf miljoen soorten organismen. Om een overzicht te krijgen worden deze organismen
27.1. Op zoek naar het begin
27.1. Op zoek naar het begin Op grond van de huidige wetenschappelijke kennis wordt aangenomen dat de aarde ongeveer 4,5 miljard jaar geleden is ontstaan, en dat het allereerste leven zich vermoedelijk
Methanobrevibacter Methanospirillum. Methanosarcina Methanocaldococcus. Methanotorris. Methanosaeta. Methanothermus
Methanobrevibacter Methanospirillum Methanosarcina 13. 6 Methanocaldococcus Methanotorris Methanosaeta Methanothermus Grote % GC spreiding, = grote fylogenetische heterogeniteit Andere electronen acceptoren
Leven op aarde Het is algemeen bekend dat al het leven op aarde is opgebouwd uit cellen. Sommige levensvormen bestaan uit één enkele cel en andere vormen waaronder de mens bestaan uit vele verschillende
LANDSEXAMEN VWO
Examenprogramma BIOLOGIE V.W.O. LANDSEXAMEN VWO 2017-2018 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen wordt afgenomen in één zitting van
Voorbereidende opgaven Kerstvakantiecursus
Voorbereidende opgaven Kerstvakantiecursus Leuk dat je een cursus biologie komt volgen! Maak deze opgaven als voorbereiding. Zoals je weet moet je veel stof bestuderen voor het eindexamen biologie. Tijdens
Samenvatting Geschiedenis Jagers en Boeren
Samenvatting Geschiedenis Jagers en Boeren Samenvatting door B. 771 woorden 7 oktober 2016 2,9 8 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Tijdvak 1 Tijd van jagers en boeren Jagers en boeren -3000 v. Chr. Pagina
Profielwerkstuk Geschiedenis Evolutie
Profielwerkstuk Geschiedenis Evolutie Profielwerkstuk door een scholier 3285 woorden 6 februari 2006 5,8 95 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding In de Bijbel wordt beschreven dat de aarde, mensen,
Taxonomen (ca. 1850): Organismen vertonen kenmerken van zowel planten als dieren. Wetenschappers gingen dus op kenmerken letten.
Ordening van organismen: vroeger: plantenrijk - dierenrijk Taxonomen (ca. 1850): Organismen vertonen kenmerken van zowel planten als dieren. Wetenschappers gingen dus op kenmerken letten. huidige indeling:
Rondleiding door de cel
Rondleiding door de cel Interactieve opgaven bij de hoofdstukken 5 t/m 8 van Biology, Campbell Deze module behandelt de volgende delen van hoofdstukken van Campbell s Biology : Hoofdstuk 5.4, pagina 77-86:
DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008
DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008 DNA 1. Hieronder zie je de schematische weergave van een dubbelstrengs DNA-keten. Een
Spreekbeurt ANW Evolutie van de mens
Spreekbeurt ANW Evolutie van de mens Spreekbeurt door een scholier 2265 woorden 7 januari 2009 6,4 87 keer beoordeeld Vak ANW Evolutie van de mens. - Scheppingsverhaal. - Charles Darwin» evolutieleer.
2.2 De Weende-analyse bij veevoeding
2.2 De Weende-analyse bij veevoeding Scheikunde voor VE31-VE41, 2018-2019 Auteur: E. Held; bewerkt door H. Hermans : Hoofdstuk 2 De Weende-analyse (presentatie) 1 Bij het oprispen boeren komt methaan (CH4)
Big Ideas Great STEM. Katrien Strubbe
+ Big Ideas Great STEM Katrien Strubbe (Natuur)wetenschappen: doelen 2 Natuurwetenschappen geven leerlingen een fundamenteel en duurzaam inzicht in de structuren en processen die de mens, de natuur en
Samenvatting Biologie H1+2
Samenvatting Biologie H1+2 Samenvatting door Marjolein 2356 woorden 20 december 2017 7,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting: https://www.scholieren.com/verslag/samenvatting-biologie-h12
Inhoud. 1 Introductie Evolutionaire druk vormt het leven 15 Kernpunten 22 Relevante literatuur 22
Inhoud 1 Introductie 11 2 Evolutionaire druk vormt het leven 15 Kernpunten 22 Relevante literatuur 22 3 Bouwstenen van het organisme 23 1 Suikers 23 2 Vetzuren 26 3 Nucleotiden 28 4 Aminozuren 31 Kernpunten
Scheikundige begrippen
Scheikundige begrippen Door: Ruby Vreedenburgh, Jesse Bosman, Colana van Klink en Fleur Jansen Scheikunde begrippen 1 Chemische reactie Ruby Vreedenburgh Overal om ons heen vinden er chemische reacties
Werkstuk Biologie Evolutie van de mens
Werkstuk Biologie Evolutie van de mens Werkstuk door een scholier 2033 woorden 27 januari 2011 6,2 101 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Inleiding. Ik heb voor dit onderwerp gekozen
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Chapter 8 122 Samenvatting Nederlandse samenvatting Microbellen zijn hele kleine gasbelletjes (~2.5 μm) ingekapseld door een schilletje dat kan bestaan uit fosfolipiden (waar ook
2. mitochondriën leveren de benodigde energie. Eiwit-flagellen zogen voor de beweging van staart
Vwo-5 ANTWOORDEN DE CEL OPDRACHTEN Een alvleeskliercel 1 De juiste volgorde is: 8 5 7 3 6 4 2 1 2 Voorbeeld van een juist ingetekende lijn: De lijn begint in de celkern, aangegeven met een m, loopt via
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 7 en 8
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 7 en 8 7.1 Verschillen tussen mensen Fenotype = de uiterlijke eigenschappen die te maken hebben met het functioneren van je lichaam. Genotype = alle inwendige en uitwendige
Prehistorie van Europa
Prehistorie van Europa (Prof. Dr. Ph. Crombé) HOOFDSTUK 1: CHRONOLOGIE EN MILIEU 1. CHRONOLOGIE VAN DE PREHISTORIE 1.1 Schrift 1.2 Technologische Evoluties 1.3 Economische Evolutie 1.4 Antropologische
Materie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018
Materie en geest Grenzen aan het fysische wereldbeeld Gerard Nienhuis Universiteit Leiden Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Natuurwetenschap: Natuurwetenschap is basis van wereldbeeld geworden.
de cel A&F_MBO_H01.indd :21
1 de cel De cel 1 Elk levend wezen is opgebouwd uit cellen. Het eerste deel van dit hoofdstuk gaat over de verschillende componenten van een cel. Het celmembraan, het cytoplasma en de belangrijkste organellen
Lamarck. oudste jaarlagen ongewervelden, pas later gewervelden soorten langzaam veranderen nieuwe ontstaan
Evolutietheorie Creationisme Lamarck Jean-Baptiste de Lamarck (1744-1829) was één van de eersten die een wetenschappelijke hypothese opstelde over biologische evolutie. Zijn opvatting over de overerving
DE APPEL VALT NIET VER VAN DE BOOM
BIG BANG EVOLUTIE ERFELIJKHEID DE APPEL VALT NIET VER VAN DE BOOM Erfelijkheid en evolutie DE APPEL VALT NIET VER VAN DE BOOM Doelstellingen Algemeen. Wetenschappelijk onderbouwde argumenten voor biologische
1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken van energie. Kortom alle processen in organismen.
THEMA 1 1 Stoffen worden omgezet 2 Fotosynthese 3 Glucose als grondstof 4 Verbranding 5 Fotosynthese en verbranding 1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken
LEVENSGEMEEN SCHAPPEN
LEVENSGEMEEN SCHAPPEN 1 E e n e i g e n h u i s, e e n p l e k o n d e r d e z o n Waarom groeien er geen klaprozen op het sportveld? Waarom leven er geen kwallen in de IJssel? Kunnen struisvogels wel
Energie-omzetting: omzetting van de ene energiesoort in de andere. Energie-overdracht: overdracht van energie van het ene voorwerp aan het andere.
Energie Behoudswetten Natuurkundewet waarin wordt geformuleerd dat de totale waarde van een bepaalde grootheid (behouden grootheid) in een geïsoleerd systeem niet verandert. Energie-omzetting: omzetting
Chemie (ph) bij het inkuilen Scheikunde klas V41a en V41b door Erik Held
Chemie (ph) bij het inkuilen Scheikunde klas V41a en V41b door Erik Held Inkuilproces Proces bij het inkuilen: In de kuil ondergaat het gewas een biochemisch proces onder invloed van micro-organismen Een
Samenvattingen. Samenvatting Thema 1: Stofwisseling. Basisstof 1. Organische stoffen:
Samenvatting Thema 1: Stofwisseling Basisstof 1 Organische stoffen: - Komen af van organismen of zitten in producten van organismen - Bevatten veel energie (verbranding) - Voorbeelden: koolhydraten, vetten,
Microbiology & Biochemistry (MIB-10306, microbiologie deel)
Microbiology & Biochemistry (MIB-10306, microbiologie deel) 1. Morfologie (vorm, grootte, onderdelen) a. Teken schematisch de doorsnede van een bacterie en benoem 10 structuren. vacuole met reservestoffen,
2015-2016 Naam Vak Biologie Niveau Mavo
2015-2016 Naam Vak Biologie Niveau Mavo PTA Herkansbaar 9 Toets A Toets zintuigen en regeling per 5% ja 9 Toets 1 Toets cellen en ordening trim1 0% ja 9 Toets 2 Toets voortplanting en erfelijkheid trim2
a. Geef de 1-lettercode van de aminozuren in het peptide in de corresponderende volgorde. (4P)
HERTENTAMEN Eindtoets BIOCHEMIE (8RA00) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld 16-08-2013 09:00 12:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal! (aangegeven tijd is indicatie) Gebruik geen rode pen! 1 Peptiden en eiwitten
Eindexamen vmbo gl/tl nask2 2011 - I
Beoordelingsmodel Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt één scorepunt toegekend. Chemische geesten 1 B 2 maximumscore 1 zoutzuur Wanneer het antwoord 'waterstofchloride-oplossing' is gegeven,
LANDSEXAMEN HAVO
Examenprogramma BIOLOGIE H.A.V.O. LANDSEXAMEN HAVO 2017-2018 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen wordt afgenomen in één zitting
DE BASIS. wetenschappen en techniek voor de basisschool STEPHAN BOULEZ + KRIS HULSEN + FILIP MENNES BEA MERCKX + KATRIJN POOLS. Acco Leuven / Den Haag
DE BASIS wetenschappen en techniek voor de basisschool STEPHAN BOULEZ + KRIS HULSEN + FILIP MENNES BEA MERCKX + KATRIJN POOLS Acco Leuven / Den Haag Inhoud Voorwoord 13 Deel 1 Aardrijkskunde 15 1.1 De
Samenvatting Biologie Thema 1-2
Samenvatting Biologie Thema 1-2 Samenvatting door M. 2549 woorden 8 oktober 2015 6,3 3 keer beoordeeld Vak Biologie 1. Wat is Biologie? Biologie is de studie van de organismen, alle organismen vertonen
Inhoud 4 e druk Natuuronderwijs inzichtelijk
Inhoud 4 e druk Natuuronderwijs inzichtelijk Inleiding 1 PLANTEN 1.1 Indeling van het plantenrijk 1.1.1 De groene wereld van de planten 1.1.2 Wieren (algen) 1.1.3 Mossen 1.1.4 Paardenstaarten 1.1.5 Varens
Nederlandse samenvatting voor geïntereseerden buiten dit vakgebied
Hoofdstuk 8 Nederlandse samenvatting voor geïntereseerden buiten dit vakgebied Alle levende wezens zijn opgebouwd uit cellen. Het menselijk lichaam heeft er 10 14 oftewel rond de 100 biljoen, terwijl bacteriën
Het leven duurt niet eeuwig
Het leven duurt niet eeuwig Alle levende wezens verouderen en vroeg of laat sterven ze. Sterven kan door een natuurlijke dood, opgegeten worden of een andere gebeurtenis. Doorheen de evolutie hebben alle
Mitochondriële ziekten
Mitochondriële ziekten Lichaamscellen NCMD Het Nijmeegs Centrum voor Mitochondriële Ziekten is een internationaal centrum voor patiëntenzorg, diagnostiek en onderzoek bij mensen met een stoornis in de
Diagnostische toets Van HIV tot AIDS?
Diagnostische toets Van HIV tot AIDS? Moleculen 1. Basenparing In het DNA vindt basenparing plaats. Welke verbinding brengt een basenpaar tot stand? A. Peptidebinding B. Covalente binding C. Zwavelbrug
Docent Natuur en Techniek :Hans van der Grind
Docent Natuur en Techniek :Hans van der Grind Deelcursus MBO lange versie op basis van regionale samenwerking met Rotterdamse pabo s InHolland, Thomas More en HR ) ieder pabo verzorgt ± 8 10 bijeenkomsten
ENERGIEOMZETTINGEN IN DE CEL
BOUW VAN DE CEL 1. INLEIDING... 3 2. ONDERDELEN VAN DE CEL...4 2.1. CYTOPLASMA... 4 2.2. CELMEMBRAAN... 5 2.2.1. Functies van het celmembraan...5 2.2.2. Bouw van het celmembraan...5 2.2.3. Transportmogelijkheden
Welke van de bovenstaande celorganellen of levensprocessen kunnen zowel in prokaryote, als in eukaryote cellen voorkomen?
Biologie Vraag 1 Celorganellen en levensprocessen bij levende cellen zijn: 1. Ribosomen 2. ATP synthese 5. DNA polymerase 3. Celmembranen 6. Fotosynthese 4. Kernmembraan 7. Mitochondria Welke van de bovenstaande
WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT
V.O.B.o.W. nr. 77 februari 2013 België-Belgique P.B. 8800 Roeselare 1 BC 6675 P 409155 WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT West-Vlaamse Archeokrant: Driemaandelijks tijdschrift, jaargang 21, afgiftekantoor Roeselare,