DE BASIS. wetenschappen en techniek voor de basisschool STEPHAN BOULEZ + KRIS HULSEN + FILIP MENNES BEA MERCKX + KATRIJN POOLS. Acco Leuven / Den Haag

Transcriptie

1 DE BASIS wetenschappen en techniek voor de basisschool STEPHAN BOULEZ + KRIS HULSEN + FILIP MENNES BEA MERCKX + KATRIJN POOLS Acco Leuven / Den Haag

2 Inhoud Voorwoord 13 Deel 1 Aardrijkskunde De aarde in de ruimte Het heelal Sterrenstelsels Ons zonnestelsel Aarde, zon en maan Tijdrekening en kalender Grote plaatje van de wetenschap Aarde Ontstaan en geschiedenis van de aarde Concentrische opbouw van de aarde Atmosfeer Aarde in beweging Reliëf en landschap Gesteenten en fossielen Klimaten Grote plaatje van de wetenschap Het weer Weerbericht Weerselementen Weer voorspellen Weerfenomenen Grote plaatje van de wetenschap Cartografie Wat is een kaart? Hoe wordt een kaart gemaakt? Indeling van kaarten Studie van een topografische kaart 163 INHOUD 5

3 1.4.5 Hoe kun je je oriënteren? Satellietnavigatiesysteem Onlinekaarttoepassingen Grote plaatje van de wetenschap 178 Deel 2 Biologie Evolutie Overzicht van de evolutiegedachte Soortvorming en soortconcept Grote plaatje van de wetenschap Systematiek Taxonomie, fylogenie en systematiek Wetenschappelijke naamgeving Op zoek naar een dier, plant of schimmel? Wat is leven? Zes rijken Woese (1977) Archaea en Bacteria Protisten Grote plaatje van de wetenschap Planten Een plant herkennen als je ze ziet Planten kennen (ook) een evolutie Een indeling in grote groepen Hoofdorganen van planten en hun aanpassingen De stengel De wortel Het blad Bloemen, vruchten en zaden Grote plaatje van de wetenschap Schimmels Schimmels, een ras apart Levenscyclus van de schimmel en bouw van de paddenstoel Voeding van de schimmel DE BASIS, WETENSCHAPPEN EN TECHNIEK VOOR DE BASISSCHOOL

4 2.4.4 Schimmels en de mens Grote plaatje van de wetenschap Dieren (en dus ook mensen) Indeling van het dierenrijk De zintuigen Zenuwstelsel Het skelet en beweging Voeding en spijsvertering Ademhaling Bloedsomloop Uitscheidingsstelsel Voortplanting Afweersysteem Grote plaatje van de wetenschap Ecologie: aan de slag met levende en niet-levende natuur Inleiding: hoe alles aaneen hangt Abiotische factoren in een ecosysteem Biotische factoren in een ecosysteem Relaties binnen een ecosysteem Ecosystemen in (on)evenwicht!? Grote plaatje van de wetenschap Periodieke verschijnselen Seizoenen bij planten Seizoenen en dieren Seizoenen en zwammen Grote plaatje van de wetenschap 563 Deel 3 Niet-levende natuur en techniek Aggregatietoestanden Vast, vloeibaar en gasvormig Faseovergangen Vloeistoffen en gassen als krachtpatsers 575 INHOUD 7

5 3.1.4 Water als fascinerende levensbron Grote plaatje van de wetenschap Geluid Wat is geluid? Eigenschappen van geluid Verplaatsing van geluid Enkele technische toepassingen van geluid Grote plaatje van de wetenschap Licht Wat is licht? Eigenschappen van licht Toepassingen van licht Grote plaatje van de wetenschap Magnetisme Wat is magnetisme? Werking van een magneet Magnetisme en elektriciteit Grote plaatje van de wetenschap Elektriciteit Statische elektriciteit Elektrische stroom De stroomkring Een geniale schakelaar uit bimetaal Grote plaatje van de wetenschap Energie Wat is energie? Energieomzettingen Energiesoorten Grote plaatje van de wetenschap DE BASIS, WETENSCHAPPEN EN TECHNIEK VOOR DE BASISSCHOOL

6 3.7 Krachten Wat is een kracht? Krachten samenstellen Kracht en beweging Drijven en zinken Grote plaatje van de wetenschap Overbrengingen Hefbomen Katrollen Tandwielen Grote plaatje van de wetenschap Constructies Wat zijn constructies? Stevigheid van constructies Bruggen als voorbeeld van een constructie Grote plaatje van de wetenschap Biochemie Voedselbederf Voedsel bewaren Verpakking Voorbeelden van biochemische processen Grote plaatje van de wetenschap 714 Deel 4 Invloed van de mens Klimaatverandering Oorzaak klimaatverandering: broeikasgassen Gevolgen klimaatverandering Klimaatsceptici? Is het te laat? Onze ecologische voetafdruk Grote plaatje van de wetenschap 745 INHOUD 9

7 4.2 Biodiversiteitsverlies Verdwijnen van natuurlijke habitats Eutrofiëring of vermesting Pesticiden Invasieve exoten Overexploitatie Grote plaatje van de wetenschap Grondstoffenproblematiek Water Aardolie Aardgas Fosfaat Steenkool Koper Kernbrandstof Zeldzame aardelementen Circulaire economie en deeleconomie Grote plaatje van de wetenschap Vervuiling en afval Waterverontreiniging Luchtvervuiling Bodemverontreiniging Grote plaatje van de wetenschap Complexe uitdagingen Complexe wereld en maatschappij Grote plaatje van de wetenschap Hoop voor de toekomst DE BASIS, WETENSCHAPPEN EN TECHNIEK VOOR DE BASISSCHOOL

8 Deel 5 Het grote plaatje van de wetenschap Tien grote inhoudelijke ideeën van de wetenschap (big ideas) Al de materie in het heelal bestaat uit zeer kleine deeltjes Objecten kunnen elkaar van een afstand beïnvloeden Om de beweging van een object van richting te doen veranderen, moet er een nettokracht op worden uitgeoefend De totale hoeveelheid energie in het heelal is constant maar energie kan omgezet worden van één vorm in een andere bij veranderingen of gebeurtenissen De samenstelling van de aarde en haar atmosfeer én de processen die er plaatsvinden, bepalen het aardoppervlak en het klimaat Het zonnestelsel is een zeer klein deel van de miljoenen sterrenstelsels in het heelal Organismen zijn opgebouwd uit en georganiseerd door cellen Genetische informatie wordt doorgegeven van de ene generatie organismen op de andere Organismen vereisen energie en materialen waarvoor ze vaak afhankelijk zijn van of in competitie zijn met andere organismen De diversiteit aan organismen, levend en uitgestorven, is het gevolg van evolutie Wetenschappelijke perspectieven: hoe kijkt een wetenschapper naar de wereld? Een systeem Patronen Modellen Oorzaken Stromen en behoud Schaal en verhouding De structuur (en substructuur), eigenschappen en functies Stabiliteit en verandering Hoe wetenschap werkt (Nature of science) Tijdelijk Empirisch Wetenschappers zijn creatief 811 INHOUD 11

9 5.3.4 Wetten en theorieën Observatie Sociale en culturele context Subjectief 813 Referenties 815 Verantwoording figuren 825 Index DE BASIS, WETENSCHAPPEN EN TECHNIEK VOOR DE BASISSCHOOL