Ongelijkheid in het tertiair onderwijs Landenvergelijkend onderzoek naar sociaaleconomische ongelijkheid in het tertiair onderwijs in Europa

Transcriptie

1 Ongelijkheidinhettertiaironderwijs Landenvergelijkendonderzoeknaarsociaaleconomische ongelijkheidinhettertiaironderwijsineuropa S.G.deLeeuw( ) BachelorscriptieSociologie UniversiteitvanAmsterdam Eerstebegeleider:ValentinadiStasio Tweedebegeleider:HermanvandeWerfhorst 1

2 Inhoudsopgave 1.Inleiding Theoretischkader Microtheorieën:Intergenerationeleoverdrachtvansociaaleconomische positie Culturelereproductietheorie Rationelekeuzetheorie Macrotheorieën:deinvloedvaninstitutionelefactorenop sociaaleconomischeongelijkheidinhettertiaironderwijs Expansie Inclusie Differentiatie Financiën VerschilleninFinanciën FinancieringeninEuropa Financieringendesociaaleconomischeongelijkheidin hethogeronderwijs Institutionelefactoreninonderzoek DedrieonderwijstypenvanShavit AlternatiefvoordedriedelingvanShavit Hypothesen Methodologie Data Eigendatabase EuropeanSocialSurvey Operationalisering Coderingeerstedeeldatabase CoderinginESS Statistischeaanpak Beschrijvendeel Beschrijvingrespondenten Beschrijvingonderwijs Analyse Sociaaleconomischeachtergrond Opleidingstypen Beroepsgerichteopleidingen

3 6.3.1Langeberoepsgerichteopleidingen Korteberoepsgerichteopleidingen Financiering Discussie Conclusie Bijlage Bijlage1Databasedeel Bijlage2Databasedeel

4 1.Inleiding Hoewelhetonderwijsdoordebevolkinginwesterselandenvaakwordtgezienals eenonafhankelijkinstituutdatallekinderengelijkbehandeld,tonenditonderzoek enveleandereonderzoekenindeonderwijssociologie(o.a.shavitetal.,2007; Tolsma&Wolbers,2010;Driessen,2006)aandatditgeenrealistischbeeldvande werkelijkheidis.tochwordtervaakalgemeenaangenomendatongelijkheidinhet onderwijsverledentijdisendathetonderwijszichinmiddelsheeftontwikkeldtot eenneutraalinstituut.deontwikkelingvaneenonderwijssyteem 1 metveel (sociaaleconomische)ongelijkheidnaareenonderwijssysteemmetgelijkekansen vooriedereenwordtookweldeovergangvanascriptionnaarachievementgenoemd gedachtegoed(blau&duncan,1967;degraaf&luijkx,1995).dezetheorieis onderdeelvanhetmeritocratischgedachtegoed(blau&duncan,1967;degraaf& Luijkx,1995). Erislaterveelkritiekgekomenopdemeritocratischetheorievangelijkheidinde samenleving:inhoeverrebestaateendergelijkesamenlevinginwerkelijkheid(o.a. Goldthorpe,1996)?Enwatzijndegevolgenvoormensenalsdealgemeneaanname isdatjesociaaleconomischepositiejeeigen schuld is(tonkens&swierstra,2005)? Hetisinmiddelszekerdat,ondanksdatdeinvloedvansociaaleconomische achtergrondenigszinsisafgenomensindsdeeerstehelftvandevorigeeeuw,de meritocratischegedachteniet(volledig)kloptendatsociaaleconomische achtergrondnogaltijdgroteinvloedheeftopdeprestatiesvanleerlingeninhet onderwijs(e.g.shavitetal.,2007;tolsma&wolbers,2010). Indienmensengeengelijkekansenhebbengekregeninhetonderwijssysteemkan datgrotegevolgenhebbenvoordeverderelevensloop(tolsma&wolbers,2010). Teneersteheefthetbehaaldeonderwijsniveaueffectophetgemiddeldesalarisdat wordtverdiendenalseengevolgdaarvanzullendeongelijkekanseninhet onderwijsdefinanciëlesituatievandeleerlinglaterinhetlevenbepalen(ibid,2010). Daarnaasthebbenmensenmeteenlaagopleidingsniveaugemiddeldgenomeneen lagerelevensverwachtingeneenkorterlevenzonderchronischeziektes(ibid,2010). Hierdoorishetnuttigominteziendatnietiedereenindewestersewereldgelijke kansenheeftinhetonderwijsendegevolgendiedatheeftopdeverderelevensloop tererkennen.doordatongelijkheidinhetonderwijsverstrekkendegevolgenheeftin desamenlevingiserrelatiefveelwetenschappelijkonderzoeknaargedaan. Maarondanksdatonderwijsongelijkheidindeafgelopendecenniavrijveelaandacht heeftgekregen,isongelijkheidinhettertiair 1 onderwijsonderbelichtgebleven.de focusvanhetbestaandeonderzoekligtvooralophetprimaireensecundaire onderwijs(o.a.driessen,2006)terwijlinhettertiaironderwijssoortgelijke problematiekeaanwezigis.eenvandeonderzoekendiealwelisgedaannaar ongelijkheidinhethogeronderwijsisbeschreveninhetboek Stratificationinhigher education (Shavitetal.,2007).Deenormeexpansievanhetaantalstudentenis 1 Determentertiairenhogeronderwijszullenhierdoorelkaargebruiktworden.Het gaatomacademischenberoepsgerichtonderwijs.intermenvandeisced schaalis tertiairofhogeronderwijsisced5. 4

5 volgensditboekeenvandebelangrijksteontwikkelingeninhettertiaironderwijsin deafgelopendecennia(ibid,2007).hetaantalstudentenisrazendsnelgegroeiden datheefttweeverschillendegevolgenvoordesociaaleconomischeongelijkheid(ibid, 2007).Enerzijdsleidthettoteentoenameaanhetaantalmensenmeteenlagere sociaaleconomischeachtergronddathogeronderwijsvolgt.aandeanderekantkan hetleidentotdifferentiatiedoordaterongelijkheidnaarsociaaleconomische achtergrondontstaattussenacademischeenberoepsgerichteopleidingen(ibid, 2007). Hoewelditboekeenzeernuttigebijdrageisaaneenonderzoeksgebieddatzoweinig aandachtheeftgekregen,zijnerookeenaantalnadelen.hetaantallandenis beperktenhetonderzoeksgebiedisnietafgebakend.landeninazië,hetmidden OostenenEuropavergelijken,zoalsinditboekgebeurt,kancomplicatiesopleveren. Indezescriptieishetdebedoelingditbestaandeonderzoekuittebreidenen tegelijkertijdhetonderzoeksgebiedaftebakenentoteuropa.doorhetaantallanden uittebreidenenhetonderzoeksgebiedtebeperkenmoetditonderzoekzowelvoor eenuitbreidingvandekennis,alsvooreengoedevergelijkbaarheidtussenlanden zorgen.europaishierbijinteressantomdat,alseengevolgvanhetbolognaproces eenaantalzakengestandaardiseerdzijnwaardoorgoedevergelijkingenmogelijkzijn. HetBolognaprocesbestaatuiteenserieaanafsprakentussenEuropeselandenover deinrichtingvanhettertiaironderwijs(europeancommision,2011).erzijn bijvoorbeeldafsprakengemaaktomuitwisselingvanstudentenzoeenvoudig mogelijktemakenwaardoornualleeuropeselandeneenbachelor mastersysteem hebben(europeancommission,2011).daarnaastzijnerookafsprakengemaaktom hethogeronderwijstoegankelijkenaantrekkelijktemakenvoorzoveelmogelijk mensendoorbijvoorbeelddeuitbreidingvanberoepsgerichteenextrakorte opleidingen(ibid,2011).echter,ondankshetbolognaproceszijnerooknogveel verschillentusseneuropeselanden.europavormtdoordecombinatievan vergelijkbaarheidenverschilleneenideaalonderzoeksgebiedomhetonderzoek naarsociaaleconomischeongelijkheidinhettertiaironderwijsaantevullen.kortom, dezescriptiewilhetonderzoeksgebiedvanonderwijsongelijkheidintertiair onderwijsaanvullenendaarbijmeerlandeninheeleuropavergelijkendantotnu toegedaanis.deonderzoeksvraagvandezethesiszaldaaromzijn: Inhoeverreisersprakevansociaaleconomischeongelijkheidinhettertiaironderwijs ineuropaeninhoeverrezijnverschilleninsociaaleconomischeongelijkheidinhet tertiaironderwijstussenlandenteverklarendoorinstitutioneleverschillen? Voorafgaandaandebeschrijvingvanhetonderzoekzaldetheoretischebasisvanhet onderzoekbeschrevenworden(hoofdstuk2).opbasisvandebesprokentheorieën zullenvervolgenshypotheseswordenopgesteld(hoofdstuk3).hieropvolgend wordeneenaantalmethodologischebeslissingenendecoderingvandedata beschreven(hoofdstuk4).tenslottevolgteenbeschrijvingvanhetonderzoek.het onderzoekvaltoptedelenintweedelen.eerstvolgteenbeschrijvenddeelwaarin eenoverzichtwordtgegevenvanbelangrijkeovereenkomstenenverschillentussen onderwijssystemenineuropaopbasisvaneenzelfgemaaktedatabase(hoofdstuk5). Inhettweededeelwordtdezelfgemaaktedatabasegecombineerdmetdatauitde 5

6 EuropeanSocialSurvey(ESS)omdesociaaleconomischeongelijkheidinhettertiair onderwijsverderteonderzoeken(hoofdstuk6). 2.Theoretischkader Indithoofdstukwordtdetheoretischebasisvanhetonderzoekbeschreven. Allereerstwordenerverschillendetheorieënbesprokendieeenverklaringbieden voordeintergenerationeleoverdrachtvansociaaleconomischeposities(2.1).de theorieënformulereneenantwoordopvragenzoals:waaromvolgenkinderenvan laagopgeleidenoudersmindervaakhogeronderwijs?enwaaromzijnerinhet bijzonderalshetgaatomdemeerprestigieuzeacademischeopleidingenminder studentenmeteenlagesociaaleconomischeachtergrondtevinden?inditdeel wordtgefocustopheteffectdathetgezinheeftopdeontwikkelingvanhetkind waardoorvooraldemicrozijdevansociaaleconomischeongelijkheidwordtbelicht. Vervolgenszullendeinstitutionelefactoreninhettertiaironderwijsdieinvloed zoudenkunnenhebbenopdesociaaleconomischeongelijkheid,zoalsexpansieende verhoudingtussenpubliekeenprivatefinanciering,besprokenworden(2.2).deze theorieënbelichtendemacrozijdevansociaaleconomischeongelijkheidinhet tertiaironderwijs.ditdeelspitsthierdoormeertoeophettweededeelvande onderzoeksvraagwaaringezochtwordtnaarinstitutionelefactorendiede ongelijkheidinhettertiaironderwijskunnenbeïnvloeden.tenslottewordtbekeken hoeshavitetal.(2007)hebbengezochtnaareenmanieromlandenopbasisvan institutionelefactoreningroepenteverdelenenzodeeffectenvanverschillende onderwijstypenopsociaaleconomischeongelijkheidteontdekken(2.3.1).daarbij wordtgekekeninhoeverredezemethodebruikbaarisinditonderzoekenwat eventuelealternatievenzoudenzijn(2.3.2). 2.1Microtheorieën:Intergenerationeleoverdrachtvansociaaleconomischepositie Voorafgaandaaneenonderzoeknaarsociaaleconomischeongelijkheidinhettertiair onderwijsishetessentieelommeerinzichttekrijgenindemanierwaaropde sociaaleconomischepositievandeoudersinvloedheeftopdesociaaleconomische positievanhetkind.uitonderzoekblijktdatereensamenhangistussende sociaaleconomischepositievandeoudersenhetkindmaarhetishetnieteenduidig hoezoietsalssociaaleconomischeklassevangeneratieopgeneratiewordt overgedragen(o.a.degraaf&luijkx,1995).enerzijdszijnertheorieëndatde invloedvanhetouderlijkmilieuvrijwelallesbepalendis,anderzijdszijnerook theorieëndiebewerendatookrationelekeuzeseenrolspelenindeontwikkeling vanhetkind.defocuszalinditonderzoekliggenopdeculturelereproductietheorie (2.1.1)enderationelekeuzetheorie(2.2.2) Culturelereproductietheorie Vrijweliedereenisheteensmetdebeweringdatdeomgeving,eninhetbijzonder deouders,vaneenkindgroteinvloedhebbenopdemanierwaarophetkindpraat, zichgedraagt,zichkleedetcetera.bourdieu(1986)benoemtdezeinvloedvande omgevingalsdeoverdrachtvancultureelkapitaalenziethetalszeerbelangrijkvoor deontwikkelingvaneenkindopschool.hoewelervolgensbourdieu(1986) meerderesoortenkapitaalteonderscheidenzijn,zoalsfinancieelensociaalkapitaal, 6

7 heeftcultureelkapitaaldemeesteinvloedopdeprestatiesvankindereninhet onderwijs.decultuurdiekinderenuiteenhogermilieuthuismeekrijgensluitbeter aanbijdecultuuropschooldandecultuurdiekinderenuiteenlagermilieuthuis meekrijgen.voorbeeldenhiervanzijndatkinderenuiteenhogermilieuthuisvaker lerendatschoolbelangrijkis,datjegoedmoetluisterennaardeleraarendatjeop eenbepaaldemanierpraattegeneendocent.kortom,dekinderenuiteenhoger sociaalmilieulerenthuiswatdealgemenenormenenwaardenzijnalshetgaatom eeninstitutiezoalshetonderwijs.doordesteunvanuithetthuisfrontinternaliseren dekinderendenormenenwaardenwaardoorhetgeenmoeitemeerkostomzich eraantehouden.bourdieu(1986)noemtdezeinternalisatievandeculturele normenenwaardenookweldehabitus.doordehabituspassendekinderenvan eenhogesociaaleconomischeklassezicheenvoudigaaninhetonderwijsen presterenzebeter.hettegenovergesteldegeldtechtervoordekinderenvaneen lageresociaaleconomischeklassedieeenhabitushebbendienietgoedaansluitbij decultuurindeklas.hierdoorhebbenzemoeitezichaantepassen,voelenzezich mindersnelthuisenpresterenzemindergoed(ibid,1986).blijkbaarishetvan belangdateenkindweethoehijzichmoetgedragenopschoolomgoedte presteren.indevolgendezinmaaktbourdieu(1986)duidelijkdatdesanctionering vancultureelkapitaalgroteinvloedkanhebbenopdesocialestructureninde samenleving: debijdragediehetonderwijsstelsellevertaandereproduktievandesociale structuuromdathetdeerfelijkeoverdrachtvancultureelkapitaalsanctioneert (Bourdieu,1986:48) Kinderenwordenvolgensditcitaatopschoolniet(alleen)afgerekendophun intelligentieenmotivatie,zoalsmenwellichtzouverwachten,maar(ook)ophun cultureelkapitaal.omdathetgaatomgeïnternaliseerdenormenenwaardendie kinderenvanhuisuitmeekrijgen,ishetvrijwelonmogelijkomjesocialepositieinde samenlevingteverbeterenviahetonderwijs(bourdieu,1986).metdezebewering gaatbourdieu(1986)rechtstreeksintegenhetmeritocratischgedachtegoed. Volgenshetmeritocratischgedachtegoed,datookindeinleidingbesprokenis,kan hetonderwijsgezienwordenalseenmobiliteitskanaalwaarinmenkanstijgenopde maatschappelijkeladder(o.a.degraaf&luijkx,1995).hetbasisbeginselvandeze theorieisdathetonderwijsleerlingenalleensorteertnaarintelligentieen vaardighedenennietopbasisvanhunsociaaleconomischeachtergrond.bourdieu (1986)spreektdezegedachtetegenwanthetonderwijsisinzijntheoriedoorde invloedvancultureelkapitaalgeenmobiliteitskanaalmaareeninstituutdatde socialestructurenreproduceert. Collins(1971)isiemanddienetzoalsBourdieu(1986)sceptischkijktnaardefunctie vanhetonderwijsenuitgaatvanenreproductietheorie.defunctievanhet onderwijsisnietomleerlingenzoveelmogelijktelerenmaaromkinderenuitte sorterennaarsociaaleconomischeklasse(ibid,1971).eriseenvoortdurendestrijd tussenstatusgroepenomgeld,machtenprestige.hetonderwijsleertdaaromniet zozeertechnischekennisaandeleerlingenmaarvooralnormen,waarden, gedragsregels,kledingvoorschriftenetcetera(ibid,1971).omdatkinderenuit hogereklassenookthuisbeterwordenbegeleidinditsoortenregels,presterenze 7

8 beteropschool.eenbijkomendvoordeelisdatdekinderenvandelagereklassenop schoollerenomrespecttehebbenvooreendergelijkestatuscultuur.opdeze manierwordtdesocialeordegereproduceerdenontstaatereenvormvanstabiliteit (ibid,1971). DetheorieënvanCollinsenBourdieulatenziendathetnietvanzelfsprekendisom dehetonderwijstezienalseenmobiliteitskanaalzoalsdatvandaagdedagvaak gebeurt.menkanvraagtekenszettenbijdereputatievanhetonderwijsinde21 e eeuwalseenonafhankelijkenneutraalinstituutwaarbijsociaaleconomische achtergrondgeenrolspeelt.detheorieënfocussendeinvloedvansociaalmilieu waarhetkindonoverkomelijkaanonderworpenlijkttezijn.hetwektdesuggestie datdeintergenerationeleoverdrachtvansociaaleconomischepositieietsiswat kinderenenoudersoverkomtzonderdatzedaarzelfinvloedophebben.de rationelekeuzetheorielegtdaarentegendefocusmeeropdebeslissingendie kinderenenoudersnemenendeinvloeddaarvanopdeontwikkelingenvanhetkind inhetonderwijs Rationelekeuzetheorie EenbekendeuitlegvanderationelekeuzetheoriekomtvanGoldthorpe(1996). HoewelvolledigerationaliteitvolgensGoldthorpe(1996)nietverondersteldkan worden,magmenerwelvanuitgaandatmensendoelenstellenendaarnaar handelen.bijbeslissingenwordteenkostenenbatenafweginggemaaktwaarbij doelenenambitieseengroterolspelen.dedoelendiemensenstellen,endushun handelswijze,verschiltechterperpersoonennaarsociaaleconomischeachtergrond (ibid,1996).dedoelenenambitieszijnvooralvanbelangbijdekeuzemomentenin hetonderwijs.mare(1980)beschrijfthetonderwijsalseenaaneenschakelingvan keuzemomentenwaarbijtelkensmoetwordengekozentussenstoppenofdoorgaan. Uiteraardisdekeuzeietscomplexeromdaterookopverschillendeniveaus opleidingenwordenaangebodenmaardaarbesteedmare(1980)minderaandacht aan.detheoriemaaktechtergoedduidelijkdatkeuzemomentenzoalsaanheteinde vandebasisschoolenaanheteindevandemiddelbareschoolbelangrijke momentenzijnvoordeontwikkelingvaneenleerling.opditsoortkeuzemomenten zijndeverschilleninkostenenbatenafwegingenendoelenenambitiesvan kinderenvanuiteenlopendesociaaleconomischemilieusbepalendvoordebeslissing. Hetverschilinambitieskanwordenverklaardmetdepositionaltheoryofaspirations (KellerenZavaloni,1964).Volgensdezetheoriemoetendeambitiesvankinderen gezienwordeninhetlichtvandesociaaleconomischepositievandeouders.ze gebruikendesociaaleconomischepositievanhunoudersalseenreferentiepuntbij hetstellenvanhundoelen(ibid,1964).derelativeriskaversiontheoryspecificeert opwelkemanierouderseenreferentiepuntvormenvoorhunkinderen(vande Werfhorst&Hofstede,2007;Goldthorpe,1996).Kinderenwillenvolgensdeze theorietenminstedezelfdesociaaleconomischepositiebereikenalshunouders (VandeWerfhorst&Hofstede,2007;Goldthorpe,1996).Nahetevenarenvande sociaaleconomischepositiesvanhunouderszullendekinderenzichmeerbewust wordenvandekostenvanhetverderstuderenentegelijkertijdwordendebaten minderbelangrijk.zoweldirectealsindirectekostengaaneengrotererolspelenals kinderendepositievanhunoudersalbereikthebben(ibid,2007).dedirectekosten 8

9 kunnenbestaanuithetcollegegelddatbetaaldmoetwordenofdekostenvanhet vervoernaardeonderwijsinstelling.daarnaastzijnerookindirectekostendie voornamelijkbestaanuitdeinkomstendieeenkindmislooptdoordathijofzijniet gaatwerkenmaarbesluitomdoortestuderen(ibid,2007).kinderendieouders hebbenmeteenlageopleidinghebbeneerderdesociaaleconomischepositievan hunoudersbereiktwaardoordoorstuderenminderaantrekkelijkis.het tegenovergesteldegeldtvoorkinderenuiteenhogermilieudiejuistgroteambities nodighebbenomhunouderstekunnenevenarenwaardoordoorstuderenlanger aantrekkelijkblijft. Hoewelderationelekeuzetheorieëndenadrukverplaatstnaardeambitiesen doelenvanmensen,ishetnietzodatbourdieu(1986)derationelekeuzetheorie explicietverwerpt.hetmakenvananderebeslissingenzouimmersookonderdeel kunnenzijnvanhetverschilincultureelkapitaal.hetisdaarombelangrijkomde culturelereproductietheorieenderationelekeuzetheorienietalstwee tegenstrijdigetheorieënwordengezien.eenbelangrijkverschiltussendetwee theorieënisechterweldatgoldthorpe(1996)deoorzaakvanongelijkheidzoektin deleerlingenenouderszelf,terwijlbourdieu(1986)meernadruklegtopde oneerlijkeselectieinhetonderwijs.inditonderzoekzalvooralderationele keuzetheoriegebruiktworden. 2.2Macrotheorieën:deinvloedvaninstitutionelefactorenopsociaaleconomische ongelijkheidinhettertiaironderwijs. Inhoofdstuk2.1zijndemicrotheorieënvansociaaleconomischeongelijkheidinhet onderwijsaanbodgeweest.dezetheorieënfocussenopdeinvloedvanhetgezinen desocialeomgevingvanhetkindopdeongelijkheidinhetonderwijs.echter,naast dezemicrotheorieënzijnerooktheorieëndiefocussenopdeinstitutionele verschillenenwelkeeffectendiekunnenhebbenopdeongelijkheidinhetonderwijs. Dezetheorieënwordenindithoofdstuk(2.2)behandeldonderdenoemer macrotheorieën.eerstzullendeeffectenvandeexpansiediehettertiaironderwijs deafgelopendecenniaheeftdoorgemaaktopdesociaaleconomischeongelijkheidin hethogeronderwijsaandeordekomen(2.2.1).vervolgenszaldeinvloedvande verhoudingtussenprivateenpubliekeinvesteringeninhetonderwijsopde sociaaleconomischeongelijkheidbesprokenworden(2.2.2) Expansie Eenvandebelangrijksteontwikkelingendiehethogeronderwijsdeafgelopen decenniaheeftdoorgemaaktiseenenormeexpansie(shavitetal.,2007;cbs,2011). Hetaantalstudenteninhettertiaironderwijsisinheelveellandenrazendsnel gestegenenooknederlandiseenvoorbeeldvaneenlandwaarexpansiede afgelopendecenniaheefttoegeslagen(shavitetal.,2007;cbs,2011).vanafde jaren 60en 70beginthetaantalstudentenflinktoetenemeninNederlandendeze ontwikkelinggaatdedaaropvolgendedecenniadoor.in1970kendedeuniversiteit ruim100duizendstudentenmaarin2010warendateral240duizend(cbs,2011). Ditillustreerteentrenddiealaanhetbeginvandevorigeeeuwingezetisenvooral nadetweedwereldoorlogheeftdoorgezet(ibis,2011).voordietijdwashettertiair onderwijsvooralvoorbehoudenaandehogersociaaleconomischeklasse(ibid,2011). 9

10 EeninteressantevraagdieookdoorShavitetal.(2007)gesteldwordtisopwelke manierdeexpansiedesociaaleconomischeongelijkheidheeftveranderd.volgens Shavitetal.(2007)kunnenergrofwegtweegevolgenvanexpansievoorde ongelijkheidwordenonderscheiden.aandeenekantisersprakevaninclusie ( )enishetonderwijstoegankelijkergewordenvooreengevarieerdpubliek, maaraandeanderekanttreedterookdifferentiatie( )openontstaaner nieuwevormenvanongelijkheid Inclusie Expansievanhetonderwijswordtvaakalseengoedezaakgezienomdatalle kinderendandekanskrijgenzichteontwikkelenentestijgenopde maatschappelijkeladder.omdieredenwordtdeexpansievanhetonderwijsook actiefondersteunddoorbijvoorbeelddenederlandseoverheid(cbs,2011).de gedachteisdatuitbreidingvanhethogeronderwijsleidttotmeergelijkheiddoordat ookmensenvaneenlageresociaaleconomischeklassedekanskrijgendeeltenemen (Shavitetal.,2007).Uitonderzoekblijktinderdaaddatdeexpansievanhet onderwijseenaantalvoordelenheeftzoalseengroeivanhetalgemeenwelbevinden vandebevolkingeneengroeiendeeconomie(ibid,2007).echter,gelijkheidinhet onderwijsstaatnietinditrijtjevanpositieveeffectenvanonderwijsexpansie.de MaximallyMaintainedInequality(MMI)hypothesevanRaftery&Hout(1993)stelt datdeexpansiedegelijkheidnietbevordertomdatdehogeresociaaleconomische klassebeterinstaatisomdevoordelenvanexpansietebenutten(ibid,1993). Volgensdezehypothesenemenerweliswaarmeermensenvaneenlagere sociaaleconomischeklassedeelaanhethogeronderwijsdanvoorheen,maardit geldtookvoormensenmeteenhogeresociaaleconomischeachtergrond(ibid,1993). Ditresulteerterindathetverschiltussenverschillendesociaaleconomischeklassen gelijkblijftondanksdetoenamevanhetaantaldeelnemersmeteenlagere sociaaleconomischeachtergrond.deongelijkheidzalpasafnemenwanneerde hogereklasseeenpuntvansaturatiebereiktdoordatbijnaalleledenvandezeklasse tertiaironderwijsvolgen(ibid,1993).deongelijkheidneemtafdoordatde participatiegraadvandehogeklassenietmeerverderkantoenementerwijldelage sociaaleconomischeklasseweldoorkangroeien.opbasisvandezegedachtekan menverwachtendatdeongelijkheidinhethogeronderwijsalleenisafgenomenin delandenwaardedeelnameaanhettertiaironderwijsuitzonderlijkhoogis.ditisin overeenstemmingmetdebevindingenvanshavitetal(2007)waaruitblijktdatin viervandevijflanden(verenigdestaten,japan,korea,taiwanenzweden)waarde ongelijkheidisafgenomen,meerdan80%vandebevolkingeenvormvantertiair onderwijsvolgt.indemeestelandenligthetdeelnameniveauechterveellagerenis hetsaturatiepuntvandehogeresociaaleconomischeklasse(nog)nietbereikt waardoordeongelijkheidnietisafgenomen. Erkangeconcludeerdwordendathetideedatexpansiegoedisvoordegelijkheid vanhetonderwijsenvoorinclusiezorgt,tekortdoordebochtis.alleenin uitzonderlijkegevallenleidtexpansietoteenserieuzeafnameinongelijkheid.een tweedekanttekeningdiegeplaatstkanwordenbijinclusieisdatdeverticale ongelijkheid,oftewelongelijkheidtussenmensendiewelengeenhogeronderwijs volgen,kanverandereninhorizontaleongelijkheid,oftewelongelijkheidtussen 10

11 verschillendeopleidingsniveausbinnenhethogeronderwijs.ditverschijnselwordtin hoofdstuk behandeldonderdenaamdifferentiatie Differentiatie Metdifferentiatiewordtbedoelddatermeerdereopleidingstypenontstaanbinnen hethogeronderwijs(shavitetal.,2007).indepraktijkbetekentditdateréénof meerderenieuweopleidingsinstitutenontstaandiemakkelijkertoegankelijkzijnen beroepsgerichteopleidingenaanbieden.juistindezenieuweinstitutenvindtvaakde expansievanhettertiaironderwijsvooreengrootdeelplaats(shavitetal,2007). Wanneerdestudentenvanalleverschillendeopleidingstypensamenworden genomenlijkthetdanweliswaaralsofdeongelijkheidisafgenomenmaarinde praktijkblijktdatstudentenmeteenlageresociaaleconomischeachtergrondinde nieuweinstituteneenopleidingvolgenterwijldemensenmeteenmeer bevoorrechtepositiedeelnemenaandeoudeacademische,enmeerprestigieuze, opleidingen(ibid,2007).hoeweldeongelijkheidhierdoornieuwevormenaanneemt, blijvenstudentenvanverschillendesociaaleconomischeklassenvanelkaar gescheiden.lucas(2001)steltmetdeeffectivelymaintainedinequality(emi) hypothesedatstudentenmeteenmeerbevoorrechteachtergronddeongelijkheidin standwetentehoudendoorgoedgebruiktemakenvandeverschillende opleidingstypendieerinhethogeronderwijszijnontstaan.studentenmeteen hogeresociaaleconomischeklassezorgenervoordatzeindemeestprestigieuze opleidingenterechtkomen.hoeweldelageresociaaleconomischeklassedanwel deelneemtaanhethogeronderwijs,wordtdeongelijkheidinstandgehouden doordatdelagereklassewordtweggehoudenvandeprestigieuzeacademische opleidingen(lucas,2001) Financiën Inhoofdstuk2.2.1.Zijndegevolgenvanexpansieopsociaaleconomische ongelijkheidinhettertiaironderwijsbesproken.deexpansieiséénvandegrootste ontwikkelingendiehettertiaironderwijsheeftdoorgemaaktindeafgelopen decennia,maardaarnaastheeftzichookeenveranderingvoorgedaaninde financieringvanhettertiaironderwijsineuropa(regini,2011).privateinvesteringen vormenineuropaeensteedsgroterdeelvandefinancieringvanhethoger onderwijs(ibid,2011).dezeontwikkelingisrelevantomdathetwellichtinvloedkan hebbenopdesociaaleconomischeongelijkheidvanhetonderwijs.indithoofdstuk zaleerstgekekenwordenhoeverschilleninfinancieringtussenlandenteverklaren zoudenkunnenzijn( ).vervolgensspitsthetverhaalzichmeertoeopde ontwikkelingenineuropa( ).tenslottewordendeeffectenvanverschillende manierenvanhetonderwijsfinancierenopdesociaaleconomischeongelijkheid behandeld( ) VerschilleninFinanciën BusmeyerenIversen(2014)bewerendatdepubliekeenprivateinvesteringen samenhangenmethettypestemsysteemdateenlandheeft.vooralhetstemgedrag vandemiddenklasseisdaarbijbelangrijkomdatdelageklasseoverhetalgemeen stemtvoormeerpubliekefinancieringendehogeklassevoormeerprivate 11

12 investeringenomdatdatinhuneigenbelangis(ibid,2014).demiddenklassekan kiezenvoormeerprivateinvesteringenwaardoordebelastingdaaltenzemeergeld overhebbenomzelfhetonderwijsvanhunkinderentebetalen.maarde middenklassekanookstemmenvoormeerpubliekeinvesteringendieervoor kunnenzorgendathunkinderengoedkoopeengoedeopleidingkunnenvolgendie gelijkwaardigisaanhetonderwijsdatdehoogsteklassevolgt.inlandenwaareen stemsysteemismetevenredigevertegenwoordiging,zoalsnederland,zalde middenklassewaarschijnlijkstemmenvoormeerpubliekeinvesteringenomdathet coalitieskanvormenendaardoorkanafdwingendatvoordehoogsteklassezal opdraaienvoordeextrakosten(ibid,2014).ineenmeerderheidsstelsel,zoalsinde VerenigdeStaten,moetervaakgekozenwordentussentweepartijenwaarvanéén demachtkrijgt.indatgevalzaldemiddenklassewaarschijnlijkstemmenvoormeer privateinvesteringenomdaterineenstelselmetmaartweepartijenweinigkansis opeenmiddenwegwaardemiddenklassevankanprofiterenzoalsbijeenstelselvan evenredigevertegenwoordiging.indienzeinditstelselstemmenvoormeerpublieke investeringenkunnenzegeencoalitievormenwaardooralleendehogereklasse voordekostenopdraaitenzullenzezelfwaarschijnlijkookmeerbelastingmoeten betalen.hierdoorhebbenlandenmeteenstemsysteemvanevenredige vertegenwoordigingvaakmeerpubliekefinancieringvanhetonderwijsenlanden meteenmeerderheidsstelselmeerprivatefinanciering. Daarnaastblijfthetaandeelprivaatenpubliekvrijstabieldoorzichzelfversterkende effecten.wanneermeneenmaaleensysteemkentmetveelpubliekeinvesteringen, zaldemiddenklassewaarschijnlijkstemmenvoornogmeerpubliekeinvesteringen omdaterveelteverliezenisalsdepubliekeinvesteringenwegzoudenvallen (Busmeyer&Iversen,2014).Andersom,wanneererveelprivateinvesteringenzijn, zaldemiddenklassestemmenvoormeerprivateinvesteringenomdatandersde belastingenflinkomhoogzullengaanenzegeenprivaatonderwijsmeerkunnen betalenvoorhunkind(ibid,2014). Naastdeinvloedvanstemsystemenhebbennatuurlijkookdecultuurvaneenland, denormenenwaardenenindividuelepreferentiesinvloedopdefinancieringvan hethogeronderwijs.uitgaandvanrationelekeuzetheoriekanmenstellendatineen hogeronderwijssysteemmeteenhoogdeelnameniveau,demeerbevoorrechte klassebereidisomzichteonderscheidenvandelagereklassedoorextratebetalen voorprivaatonderwijs(o.a.busmeyer&iversen,2014).ditmechanismewaarbijde hogereklassezichondanksdeexpansieprobeertteonderscheidenvanandere klassendoordemeerprestigieuzevormenvanhogeronderwijstevolgen,staatook beschrevenindeemihypothese(lucas,2001).wanneereenonderwijsvroegeen strengeselectiekent,zaldebereidheidommeertebetalenvoorprestigieuze opleidingenminderzijnomdathogeronderwijsopzichalonderscheidendis (Busmeyer&Iversen,2014) FinancieringeninEuropa InEuropa,datrelatiefvaakeendemocratiemetevenredigevertegenwoordiging kent,washethogeronderwijsvanoudsheroverwegendpubliekgefinancierd(regini, 2011).MethetBolognaproces,startendin1999,werddenadrukgelegdopde 12

13 toegankelijkheidvanhethogeronderwijsendeexpansie,dieinveellandenalin ganggezetwas,breiddezichhierdoorverderuit(regini,2011).ditleiddeertoedat depubliekefinancieringvanhethogeronderwijsnietmeervoltehoudenwasener insteedsmeerlandengezochtwerdnaaralternatievefinanciëlebronnen(regini, 2011).Hierdoorishetdeprivatefinancieringvanhethogeronderwijssteedsverder uitgebreidinveeleuropeselanden(ibid,2011). ExtraaandachtmoetdaarbijbesteedwordenaanhetverschiltussenOost enwest EuropaomdatdezetweedelenvanEuropadoorhetcommunismeinOost Europa, eengeheelanderegeschiedeniskennenalshetgaatomdefinancieringvanhet onderwijs(kogan,2011).tijdenshetcommunismewerd,doormiddelvanpositieve discriminatie,gezorgddatmensenvaneenlageresociaaleconomischeachtergrond netzovaaktoegangkregentothethogeronderwijsalsmensenmeteenhogere sociaaleconomischeachtergrond.bovendienfinancierdedestaathetonderwijs vrijwelvolledig(kogan,2011).metdevalvanhetcommunismeisditprincipe losgelatenwaarnadeliberaliseringvanhetonderwijsvaakverderwerddoorgevoerd daninwest Europahetgevalwas.Hierdoorligtnogaltijdhetaandeelaanprivate financieringenvanhethogeronderwijsrelatiefhooginveeloost Europeselanden (Kogan,2011) Financieringendesociaaleconomischeongelijkheidinhethogeronderwijs Naastkennisoveroorzakenvanverschilleninfinancieringishetvooralinteressant omtewetenwatdeinvloedisvanprivateinvesteringenopdesociaaleconomische ongelijkheidinhethogeronderwijs.logischerwijskanmenzichvoorstellendatde hogerekostenvanhetonderwijsvoordestudent,dievaakgepaardgaanmet privatisering,ervoorzorgendathetonderwijsmindertoegankelijkisvoorstudenten uitlageremilieus.shavitetal.(2007)onderscheidenechternogeentweedeeffect vanprivateinvesteringenopdeongelijkheidinhettertiaironderwijs.private investeringenzorgenookvoormeerinclusieendaardoorindirectvoormeer gelijkheid.privateinstitutenzijngebaatbijmeerstudentenomdatzezoveel mogelijkwinstwillenmakenenhierdoorishetaantalstudentendatdewegvindt naarhethogeronderwijsgroterinlandenwaarmeervanditsoortprivate onderwijsinstitutenzijn(ibid,2007).dezetweetegengesteldeeffectenvanprivate investeringenopongelijkheidheffenelkaaropwaardoorervrijwelgeeneffect overblijft.volgensshavitetal.(2007)blijfterechtereenlichtpositiefeffectvan privateinstitutenopdegelijkheidinhetonderwijsover.ditpositieveeffectkomt voortuithetfeitdatprivatefinancieringzorgtvoormeerdeelnameaanhethoger onderwijsenisnieterggroot(ibid,2007).uitditonderzoekblijktdatprivate investeringennietalleenzorgenvoorselectiviteitenongelijkheidmaarookeen positievebijdragezoukunnenleverenaandegelijkheidinhetonderwijs. 2.3Institutionelefactoreninonderzoek Indittheoretischkaderzijnveelverschillendeoorzakenvansociaaleconomische ongelijkheidinhettertiaironderwijsbesproken.hetisechternognietzoeenvoudig omdeverschillentussenonderwijssystemenendeeffectendaarvanop sociaaleconomischeongelijkheidmeetbaartemaken.inhetonderzoek.shavitetal. (2007)hebbenditgeprobeerddooreenonderscheidtemakentussendrie 13

14 verschillendetypenonderwijssystemen(2.3.1).inditonderzoekwordtopeen anderemaniergezochtnaarindicatorendiederelevanteverschillentussen onderwijssystemenalshetgaatoveronderwijsongelijkheidzichtbaarmaken(2.3.2). Beidemethodeszullenindithoofdstukbesprokenwordenwaarbijzowelde overeenkomstenalsverschillenaanbodkomen DedrieonderwijstypenvanShavit OpbasisvanverschillendeinstitutionelefactorenonderscheidenShavitetal.(2007) driesoortenhogeronderwijssystemen.allereerstzijnerdeunitaire(unified) systemendiezichkenmerkendoordathogeronderwijsdoorslechtsééntype instituut(deuniversiteit)wordtaangeboden.bovendienwordendesystemen gecontroleerddooreenprofessoraleelitedieweinigbehoefteheeftaanexpansie, nochdooruitbreidingvandebestaandeuniversiteiten,nochdoornieuweinstituten tecreëren(ibid,2007).voorbeeldenvandergelijkelandenineuropazijnroemenië, ItaliëenTsjechië.Eentweedetypewordtbestempeldalsgediversifieerd(diversified). Inlandenmetdittypehogeronderwijszijnerveelverschillendeinstitutiesdie gestratificeerdzijnnaarprestige,(financiële)hulpbronnenenselectiviteit(ibid, 2007).EenbekendvoorbeeldhiervanishetAmerikaansehogeronderwijsenookin Aziatischelandenkomthetvaakvoor.Eenvoorbeeldvaneenlandindezecategorie ineuropaiszweden.eenderdeenlaatstecategoriewordtbinair(binary)genoemd (ibid,2007).indezesystemenbestaathethogeronderwijsvoornamelijkuittwee opleidingsinstitutenwaarvandeeersteacademischendetweedeberoepsgerichtis. NederlandenDuitslandzijngoedevoorbeeldenvanlandendieeendergelijksysteem hebben.doordezedriedelingtemakenwordtergeprobeerdomhetvergelijkenvan landenopbasisvaninstitutionelefactorendieongelijkheidkunnenbeïnvloeden, makkelijkertemaken. Nahetmakenvandedriedelingkunnendeeffectenvandedrieverschillende systemenopongelijkheidgoedvergelekenworden.erzijneenaantalverschillenin desociaaleconomischeongelijkheidtussendedrieonderwijssystemendieworden weergegevenintabel1(shavitetal,2007).teneerstevaltuitdetabeloptemaken datinlandenmeteengediversifieerdhogeronderwijssysteemzowelhetaantal mensendattoegangheefttothethogeronderwijsalshetaantalmensendat deelneemtaanhethogeronderwijssignificanthogerligtdaninlandenvaneenvan deanderetweetypes.eenmogelijkeverklaringhiervoorisdatinlandenmetbinair hogeronderwijssysteemvakereenspecialetoelatingstoetshebbenvoorhethoger onderwijsenookvakeraltijdenssecundairevormenvanonderwijsleerlingenop verschillendeniveausindelen.ingediversifieerdesystemeniseendiplomaop secundairniveauvaakalgenoeg(ibid,2007).verdervaltuitdetabeloptemaken datvooralindebinaireonderwijssystemenrelatiefweinigmenseninstromenineen academischeopleiding. Indetweedehelftvandetabelwordtdeinvloedvansociaaleconomische achtergrondbestudeerddoorheteffectvanhetopleidingsniveauende beroepsstatusvandeoudersoptoegangendeelnameaanhethogeronderwijsvan hunkinderentemeten.hieruitblijktdatdeongelijkheidwatbetreftde toegankelijkheidwatlagerligtindegediversifieerdesystemen(0,77)daninde 14

15 15 binaireenunitairesystemen(1,00&0,92).nietalleenalshetgaatomde toegankelijkheidmaarookwanneerdedeelnamewordtbekekenkanworden geconcludeerddatdeinclusieindegediversifieerdesystemenhogerligtdanbijde anderesystemen.uitdezeanalyseblijktdatgediversifieerdesystemenoverhet algemeendesociaaleconomischegelijkheidinhetonderwijsbevorderen. Tabel1Verschilleninongelijkheidinhethogeronderwijstussendriesoort onderwijssystemen.bron:shavitetal.,2007:20 ErisechterookkritiekteleverenopdedriedelingdiewordtgemaaktdoorShavitet al.(2007).hoeweldedefinitiesopheteerstegezichthelderlijken,blijktdeindeling vanlandenindepraktijkvrijsubjectieftezijn.eengoedvoorbeeldhiervanisgroot BrittanniëdatdoorShavitetal.(2007)isingedeeldbijdebinaireonderwijssystemen. Hethogeronderwijsbevatinderdaadzoweleenberoepsgerichtalseenuniversitaire opleidingdiedebasisvormenvoorhetsysteem.indewetzijndeberoepsgerichte enuniversitaireopleidingenechtergelijkgetrokkenwaardoormenookvaneen unitairsysteemzoukunnenspreken.tegelijkertijdkenthetonderwijssysteemin Groot Brittanniëveelhiërarchieopbasisvan(financiële)hulpbronnenenprestigeen opbasisdaarvanzouhetookgediversifieerdsysteemkunnenzijn.doordeze overlappendedefinitiesishetergmoeilijkomlandenindejuistecategorieinte delenendebeweringenvanshavitetal.(2007)overdeverschillendeeffectenop ongelijkheid(tabel1)tetesteninanderelanden.omdieredeniservoordit onderzoekeenandereaanpakgekozenmaardedriedelingvanshavitetal.,(2007) zalwelterinspiratiegebruiktworden AlternatiefvoordedriedelingvanShavit Inditonderzoekwordtgezochtnaarinstitutioneleverschilleninhettertiair onderwijsdieeenrelevanteinvloedhebbenopsociaaleconomischeongelijkheid.de Onderwijstype N Percentage dat toegang heefttot hoger onderwijs Percentage dathoger onderwijs volgt. Percentage dateen academische opleiding volgt. Ongelijkheid intoegang tothoger onderwijs Ongelijkheid indeelname aanhoger onderwijs Binair (18.2) 30.7 (7.6) 12.2 (5.0) 1.00 (0.49) 0.99 (0.30) Gediversifieerd (9.9) 51.8 (10.0) 24.2 (2.2) 0.77 (0.29) 0.80 (0.26) Unitair (24.0) 26.5 (10.6) 26.5 (10.6) 0.92 (0.71) 0.85 (0.33) Totaal (26.0) 39.1 (14.2) 19.0 (8.1) 0.90 (0.43) 0.88 (0.28)

16 driedelingvanshavitetal.(2007)inhoofdstuk3.1iseenmanieromdiezoektocht aantepakkenmaardezemethodeblijktnietgoedreproduceerbaartezijn.ondanks datdedriedelingvanshavitetal.(2007)indepraktijkmoeilijktegebruikenis,vormt hetweleennuttigstartpuntvoordezoektochtnaarrelevanteinstitutionele verschilleninhettertiaironderwijsalshetgaatomsociaaleconomischeongelijkheid. Aandebasisvandedriedelingliggeneenaantalinteressanteindicatorendie gebruiktkunnenwordenvoorditonderzoek. Allereerstwordtervoordedriedelinggekekennaarhetaantalverschillende opleidingstypeninhethogeronderwijs(shavitetal.,2007).erwordteen onderscheidgemaakttussensystemenmetalleeneenacademischeopleiding, systemenmetzoweleenberoepsgerichtealseenacademischeopleidingen systemenwaarbijmeerdereopleidingstypenwordenaangeboden.degedachte hierachterisdatmeerverschillendeopleidingstypenookmeerverschillendemensen aantrekkenwaardoordesociaaleconomischeongelijkheidkanafnemen.hetaantal opleidingstypenwordtdaaromgezienalseeninteressantinstitutioneelverschil waarvandeinvloedopsociaaleconomischeongelijkheidinditonderzoekgetestzal worden.vooralhetonderscheidtussenacademischeenberoepsgerichte opleidingenkaninteressantzijn. DegedachtevanShavitetal.(2007)isdatdeberoepsgerichteopleidingende meesteexpansieinhethogeronderwijsopvangenendatmetnamedestudentenuit lageremilieuseendergelijkeopleidinggaanvolgen.deberoepsgerichteopleidingen makenhetonderwijstoegankelijkerwaardoormensendiewellichtandersgeen enkelevormvanhogeronderwijshaddengevolgdnuweldeelnemen.erisindeze opleidingenminderselectie,deopleidingenzijnmeergerichtopdearbeidsmarkten insommigelandendurendeberoepsgerichteopleidingenookkorterdande academischeequivalent.ditideesluitaanbijderelativeriskaversiontheorydiestelt datkinderendesociaaleconomischepositievanhunouderswillenevenarenenna hetbereikenvanditdoelmakkelijkerstoppenmethetvolgenvanonderwijs.door hetonderwijstoegankelijkertemakenmetberoepsgerichteopleidingenworden meervandezemensenindeverleidinggebrachtomtochdoortestuderen.eenvrij recenteontwikkelingishetontstaanvanextrakorteberoepsgerichteopleidingen. Dezeopleidingendurenmeestaltweejaarofzelfskorterwaardoordedrempelvan hethogeronderwijsnogverderwordtverlaagd.alsdelangeberoepsgerichte opleidingenhetonderwijslaagdrempeligermakenenervoorzorgendatmeer mensenuiteenlagersociaalmilieuhogeronderwijsgaanvolgen,danzoudende korteberoepsgerichteopleidingenditeffectverderkunnenversterken.omdatdeze opleidingeneenbelangrijkeinvloedzoudenkunnenhebbenopde sociaaleconomischeongelijkheidishetinteressantombijhetbestuderenvande invloedvanberoepsgerichteopleidingeneenonderscheidtemakentussenlangeen korteopleidingen. Naasthetaantalverschillendeopleidingstypen,gebruikenShavitetal.(2007)de verschilleninfinancieringalseenbasisvoorhundriedeling.privateinvesteringen kunnenzowelzorgenvoormeerdeelnameaanhethogeronderwijsalsmeer selectiviteit.hierdoorkanmeerprivatefinancieringenzorgenvoorzowelmeerals 16

17 mindersociaaleconomischeongelijkheid.hetisinteressantomtezienwelkevan dezetweeeffectenbelangrijkerisinhettertiaironderwijsineuropa. ConcluderendkanergezegdwordendatdedriedelingvanShavitetal.(2007)een belangrijkebasisvormtvoordezoektochtnaarinstitutioneleverschilleninhet tertiaironderwijsdierelevantkunnenzijnvoordesociaaleconomischeongelijkheid. Indithoofdstukzijnergrofwegvierindicatorenaanhetlichtgekomen:hetaantal opleidingstypen,deaanwezigheidvanlangeenkortevormenvanberoepsgericht onderwijsenfinanciering. 3.Hypothesen Opbasisvandebesprokenliteratuurkunnenereenaantalhypothesenopgesteld wordenomzoeenvoorlopigantwoordtegevenopdevolgendeonderzoeksvraag. Inhoeverreisersprakevansociaaleconomischeongelijkheidinhettertiaironderwijs ineuropaeninhoeverrezijnverschilleninsociaaleconomischeongelijkheidinhet tertiaironderwijstussenlandenteverklarendoorinstitutioneleverschillen? Heteerstedeelvandeonderzoeksvraagrichtzichophetvaststellenvan sociaaleconomischeongelijkheidinhettertiaironderwijsineuropa.deverwachting isdaternogaltijdsprakeisvansociaaleconomischeongelijkheidinhettertiair onderwijs.volgensshavitetal.(2007)endemmihypothese(raftery&hout,2009) zorgtdeexpansieinhethogeronderwijsalleenvooreenafnameinongelijkheidals vrijweliedereenvandehogeresociaaleconomischeklassetertiaironderwijsvolgt. Totdietijdweetdehogeresociaaleconomischeklasseminstensnetzoveelte profiterenvandeexpansiealsdelageresociaaleconomischeklassewaardoorde ongelijkheidnietafneemt(raftery&hout,2009).deverwachtingisdatdit zogenaamdesaturatiepuntindehogeresociaaleconomischeklasseindemeeste landen(nog)nietbereiktiswaardoorernogaltijdsprakeisvansociaaleconomische ongelijkheidtussenmensendieweleengeentertiaironderwijsvolgen.deze redeneringvormtdefunderingvoordeeerstehypothese. 1.Hoehogerdesociaaleconomischeachtergrond,hoegroterdekansisomeenvorm vantertiaironderwijstevolgen. Bijderestvandehypothesenligtdenadrukophettweededeelvande onderzoeksvraagwaarininstitutionelefactorendiedesociaaleconomische ongelijkheidbeïnvloedengezochtworden.stukvoorstukwordendeverschillende institutioneleindicatorenuithoofdstuk3.2enhuninvloedopsociaaleconomische ongelijkheidbehandeld.indezehypothesenzalookdeongelijkheidtussen verschillendeopleidingstypenbinnenhethogeronderwijsaandeordekomen. Heteersteinstitutioneleverschildatdeongelijkheidkanbeïnvloedeniseenverschil inhetaantalopleidingstypen.innederlandkennenwebijvoorbeeldgrofwegtwee opleidingstypen:deuniversiteitenhethbo(hogerberoepsonderwijs).eenderde opleidingstypewordtgevormddoordeextrakortehboopleidingen.deverwachting isdatmeerverschillendeopleidingstypenzorgtvooreentoestroomvanmeer mensen.erontstaateengevarieerdaanbodaanopleidingeneninstitutendie verschillendedisciplinesenniveausaanbieden.doorditbredeaanbodwordthet 17

18 hogeronderwijsaantrekkelijkerenlaagdrempeligerwaardoormeerverschillende opleidingstypenzorgenvoormeerexpansie.denieuweopleidingstypenzijnechter vaakminderprestigieusdandeoudeacademischeopleidingenentrekkendaardoor vooralstudentenmeteenlageresociaaleconomischeachtergrondaan(shavitetal., 2007).Alsmeervanditsoortstudentendoordetoenameaanopleidingstypenhoger onderwijsgaanvolgenneemtdeongelijkheidaftussenmensendiewelengeen hogeronderwijsgaanvolgen.tegelijkertijdontstaaterbinnenhethogeronderwijs ongelijkheidtussendeverschillendeopleidingstypenvolgensdeemihypothese (Lucas,2001).Dehogereklassebehoudthaarpositieondanksdeexpansievanhet onderwijsdoordeprestigieuze,academischeopleidingenvoorzichzelftehoudenen demensenvandelagereklassevolgendeminderprestigieuzeopleidingen.opbasis vandezeredeneringenwordenhypothese2a,2ben2copgesteld. 2a.Meerverschillendeopleidingstypeninhethogeronderwijsvergrotendekansom deeltenemenaaneenvormvantertiaironderwijs. 2b.Meerverschillendeopleidingstypeninhethogeronderwijs,verkleinende ongelijkheidopbasisvansociaaleconomischeachtergrondtussenmensendiewel eenvormvanhogeronderwijsvolgenenmensendiedatnietdoen. 2c.Meerverschillendeopleidingstypeninhethogeronderwijsvergrootde ongelijkheidtussenstudentenopbasisvansociaaleconomischeachtergrondtussen deverschillendeopleidingstypen. Eentweedeinstitutioneelverschildatinvloedzoukunnenhebbenopde sociaaleconomischeongelijkheidisdeaanwezigheidvanberoepsgerichtonderwijs. Dithangtsamenmetdeeerderbeschreventheorieronddeverschillende opleidingstypenomdatmeeropleidingstypenindepraktijkvaakbetekentdater meerberoepsgerichtonderwijswordtaangeboden.beroepsgerichtonderwijsis laagdrempeligerdoordefocusopdearbeidsmarkt,minderprestigieusensomsook vankortereduurdandeacademischeopleidingen.opbasisvanderelatieverisk aversiontheory(goldthorpe,1996)kanwordenverwachtdatmeermensenvaneen lageresociaaleconomischeklasseberoepsgerichtonderwijsgaanvolgenondanksdat zedesociaaleconomischepositievanhunoudersalgeëvenaardhebben.doordatdit opleidingstypejuistmensenmeteenlagesociaaleconomischeachtergrondaantrekt, neemtdeongelijkheidtussenmensendiewelengeenhogeronderwijsvolgenaf.er ontstaatechterweleenverschiltussenstudenteninberoepsgerichteen academischeopleidingennaarsociaaleconomischeachtergrondwaardoorde ongelijkheidtussenopleidingstypenjuisttoeneemt.deverwachtingisdatzowelde langevormvanberoepsgerichteopleidingenalsdekortevormvanberoepsgerichte opleidingenditeffecthebben.opbasisvandezetheoriezijnhypothese3a,3b,3c, 4a,4ben4copgesteld. 3a.Deaanwezigheidvanlangevormenvanberoepsgerichtonderwijsinhethoger onderwijsvergrootdekansomeenvormvanhogeronderwijstevolgen. 3b.Deaanwezigheidvanlangevormenvanberoepsgerichtonderwijsverkleintde ongelijkheidopbasisvansociaaleconomischeachtergrondtussenmensendiewel eenvormvanhogeronderwijsvolgenenmensendiedatnietdoen. 18

19 3c.Indienereenlangevormvanberoepsonderwijsaanwezigishebbenmensenmet eenlageresociaaleconomischeachtergrondeengroterekansdeeltenemenaan langeberoepsgerichteopleidingendanmensenmeteenhogeresociaaleconomische achtergrond. 4a.Deaanwezigheidvankortevormenvanberoepsgerichtonderwijsinhethoger onderwijsvergrootdekansomeenvormvanhogeronderwijstevolgen. 4b.Deaanwezigheidvankortevormenvanberoepsgerichtonderwijsverkleintde ongelijkheidopbasisvansociaaleconomischeachtergrondtussenmensendiewel eenvormvanhogeronderwijsvolgenenmensendiedatnietdoen. 4c.Indienereenkortevormvanberoepsonderwijsaanwezigishebbenmensenmet eenlageresociaaleconomischeachtergrondeengroterekansdeeltenemenaan korteberoepsgerichteopleidingendanmensenmeteenhogeresociaaleconomische achtergrond. Delaatsteinstitutionelefactordiedeongelijkheidzoukunnenbeïnvloedenisde financiering.privateinstitutenhebbentweeelkaartegenwerkendeinvloedenop sociaaleconomischeongelijkheid(shavitetal.,2007).aandeenekantzijndekosten voordestudentenhogerendeselectiestrengerwaardoordelagere sociaaleconomischeklassemindermakkelijkdeelkannemen.aandeanderekant willenprivateinstitutenveelstudentenomdatzeveelgeldwillenverdienen waardoordedeelnameaantallenhogerwordenendeongelijkheidzoukunnen afnemen(ibid,2007).doordezeelkaartegenwerkendeffectenzalervrijwelgeen effectzijnvanprivateinvesteringenopsociaaleconomischeongelijkheid.shavitetal. (2007)vondenechtereenzeerlichtpositiefeffectvanprivateinvesteringenopde sociaaleconomischegelijkheid.opbasishiervanisdevolgendehypotheseopgesteld: 5.Privateinvesteringenverkleinendeinvloedvansociaaleconomischeongelijkheid ophetvolgenvaneenvormvantertiaironderwijs. 4.Methodologie Nadebeschrijvingvandetheorievolgtindithoofdstukeenbeschrijvingvandedata endeonderzoeksmethoden.ditonderzoekzalbestaanuiteenbeschrijvendeneen analyserenddeelwaarbijgebruikwordtgemaaktvaneenzelfgemaaktedatabaseen deeuropeansocialsurvey(ess).dezelfgemaaktedatabasegeefteenoverzichtvan destructuurvanhettertiaironderwijsinvrijwelelkeuropeesland.ineerste instantiewordtopdezemaniervooralfeitelijkekennisovergebracht.dezekenniszal debasisvormenvoordeanalyseinhettweededeelwaarbijookdeess data uitgebreidgebruiktzullenworden.eerstzaldeopzetvanzoweldeeigendatabase (4.1.1)alsdeESS(4.1.2)beschrevenworden.Vervolgenszaldeoperationaliseringen decoderingvandebelangrijkebegrippenengebruiktevariabelenbesprokenworden (4.2).Tenslottevolgteenkortebeschrijvingvandestatistischeaanpakvanhet onderzoek(4.3). 19

20 4.1.Data 4.1.1Eigendatabase Eriseendatabasegemaaktwaarindeovereenkomsteninhethoger onderwijssysteemtussenverschillendelandenwordenweergegeven(ziebijlage).de variabelendieindezedatabasezijnopgenomenhebbenalsdoelomderelevante verschillenenovereenkomstentelatenzien.dedatabasebestaatuittweelosse delendieelkaaraanvullen. Inheteerstedeelvandedatabaseiseenkortoverzichtvanhethogeronderwijsper landweergegeven.variabelenoverhetaantalopleidingstypen,deaanwezigheidvan beroepsonderwijs,definancieringvanhetonderwijsenhetdeelnameniveauzijn hierinopgenomen.ditzijnookdedatadieinhettweededeelvanhetonderzoek zullenwordensamengevoegdmetdeess dataomdeanalysesuittevoeren.hoewel diteerstedeeleenredelijkoverzichtgeeftvanovereenkomstenenverschillen tussenlanden,biedthettweededeelvandedatabaseeenmeergetailleerde beschrijvingvandeonderwijssystemen.wanneerindeeerstedeelbijvoorbeeld staatdatbelgiëtweeopleidingstypenheeft,kanindetweededeelworden opgezochtwelkeopleidingstypendatzijnenwaarinzeverschillen. Voorhetverzamelenvandedatabasezijnvierverschillendebronnengebruikt.In tabel2isweergegevenwelkebronnenvoorwelkevariabelenzijngebruikt.een definitievandevariabelenwordtgegeveninhoofdstuk4.2.1.deeerstebronis Eurypedia.DezewebsiteisopgezetdooreendeEACEA(Education,Audiovisualand CultureExecutiveAgency)dieonderhettoezichtvandeEuropeseCommissievalt. Dewebsitebiedtinformatieoveralleniveausvanonderwijsin38verschillende Europeselanden(EACEA,2014).Doordituitgebreideoverzichtisdesiteeen belangrijkebronvaninformatiegeweestvoordedatabase.eentweedebronishet boek StratificationinHigherEducation (Shavitetal.,2007)waarineenonderzoek naarsociaaleconomischeongelijkheidinhettertiaironderwijsinverschillende landenisbeschreven.inditgevalisdedriedelingtussenunitaire,binaireen gediversifieerdeonderwijssystemendieeerderinhettheoretischkaderzijn besproken,gebruiktvoordedatabase.dederdebroniseducationataglance,een onderzoekvanhetoecd(organisationforeconomiccoorperationand Development).Uitditrapportzijnmetdedataoverdefinancieringende participatiegraadvanhethogeronderwijsgebruikt.delaatstebroniseenrapport vaneurostat(2012)(keydataoneducationineurope).ditrapportisgebruiktomeen beeldtekrijgenvandekansenopdearbeidsmarktvoorjongerennahetvolgenvan hogeronderwijs. 20

21 Tabel2Bronnenvoordedatabasepervariabele Variabelen Tracks Voc(beroepsgerichtonderwijs) Shavit Short(korteopleiding) lengthshort(lengtekorteopleiding) Private Public Totalpub Entrya Entryb Graduate Job Bron Eurypedia Eurypedia Shavitetal.(2007) Eurypedia Eurypedia Educationataglance(2013)tabelB3.2b Educationataglance(2013)tabelB3.2b Educationataglance(2013)tabelB4.1 Educationataglance(2013)tabelC3.1a Educationataglance(2013)tabelC3.1a Educationataglance(2013)tabelA3.1a KeydataoneduactioninEurope(2012) blz EuropeanSocialSurvey DeEuropeanSocialSurveyiseencrossnationaalonderzoekdatsinds2001iedere tweejaarinallerleieuropeselandenwordtuitgevoerd.voorditonderzoekzijn alleendevijfdeenzesderondegebruiktwaarvandevragenlijsteninrespectievelijk 2010en2012zijnafgenomen.Deandererondeszijnbuitenbeschouwinggelaten omdatdevariabele eduvlb daarinnietwasopgenomen.devariabele edulvlb biedt eenuitgebreidebeschrijvingvandeisced coderingwaarbijeenvergelijkingtussen landenmogelijkisenbovendieneenonderscheidgemaaktwordttussenacademisch enberoepsgerichtonderwijsopzowelbacheloralsmasterniveau.devariabele eisced dieinderondesééntotenmetvierwelwasopgenomenisookgevormdop basisvandeisced coderingmaarberoepsgerichtenacademischonderwijslopenin diecoderingveelvakerdoorelkaar.naasteengedetailleerdevariabeleoverhet onderwijs,bevatdeess dataookgedetailleerdevariabelenoverberoepsstatusen onderwijsvandeoudersvanderespondenten.dezecombinatievanvariabelen makendeess databuitengewoongoedbruikbaarvoorditonderzoek. 21