Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7

Transcriptie

1 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7 Samenvatting door L woorden 24 maart ,1 15 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks BEPOEDERDE PRUIKEN, BRUISENDE IDEEËN ORIËNTATIE 7.0 Tijdvak: Tijd van Pruiken en Revoluties ( ) Periode: Vroegmoderne tijd In Frankrijk, maar ook in Engeland, bruiste het van de nieuwe, revolutionaire ideeën over de ideale maatschappij. Ook in de natuurwetenschappen gistte en borrelde het. De Italiaan Galileo Galileï concludeerde met behulp van zijn geavanceerde telescopen dat de Aarde slechts een speldenknopje was in ons heelal. De katholieke kerk dwong hem zijn stellingen te herroepen maar men besefte dat er een wetenschappelijke revolutie gaande was, zeker toen Isaac Newton uit Engeland aantoonde dat de Zon, Maan en Aarde alle aan de zwaartekracht gehoorzaamden. De Tijd van Pruiken en Revoluties vormde een aaneenschakeling van ingrijpende maatschappelijke en politieke veranderingen. Enkele Europese landen maakten de beslissende sprong naar beheersing van de wereldeconomie, met name Frankrijk en Groot-Brittannië. Hun economische activiteiten breidden zich uit tot in Azië, Afrika en Amerika. Kenmerken van dit tijdvak: Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme. Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek en sociale verhoudingen.. Voortbestaan van het Ancien Régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme). De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap. Begrippen: Abolitionisme: Streven naar afschaffing van de slavernij en de slavenhandel. Acien Régime: Benaming voor de tijd vóór de Franse revolutie, toen de absolute vorsten regeerden. Pagina 1 van 8

2 Democratische revolutie: Ommezwaai in het bestuur waarbij het volk steeds meer macht in handen kreeg ten koste van de macht van de vorst. Grondrechten: Vrijheidsrechten, die burgers bescherming geven tegen een oneerlijke behandeling van de overheid of andere burgers. Grondwet: Constitutie, algemene staatsregeling. Wet waarin de belangrijkste grondbeginselen van het bestuur van een staat zijn omschreven. Plantagekolonie: Overzees gebiedsdeel waar grote landbouw gebieden waren ingericht waarop vaak slaven te werk werden gesteld. Rationalisme: Toepassen van de rede, het verstand. Sociale verhoudingen: De wisselwerking tussen de verschillende groepen in de samenleving. Staatsburgerschap: Toestand waarin iemand burgerrechten in een staat heeft. Transatlantische slavenhandel: Koop en verkoop van mensen als bezit, waarbij verschillende continenten betrokken zijn. Verlicht absolutisme: Ook wel verlicht despotisme genoemd, als vorsten onder invloed van de Verlichting hun bestuur verbeterden, maar wel alle macht in handen hielden. Verlichting, verlicht denken: In de achttiende eeuw hadden steeds meer Europeanen kritiek op de staat en samenleving. Ze vonden dat mensen meer gebruik moesten maken van de rede, het gezonde verstand. Meer vrijheid en gelijke rechten voor iedereen zouden bijdragen aan vooruitgang van de samenleving in zijn geheel. 7.1 EUROPA GAAT BUITENGAATS Westerse kanden spelen een hoofdrol in de wereldeconomie maar pas na 1700 veroverden Europese landen hun koppositie, later gevolg door de Verenigde Staten en Japan. De West-Europese landen hadden hun economische groei onder meer te danken aan hun koloniën overzee en de slaven die voor hen werkten. Tegenwoordig is er sprake van globalisering. Niet iedereen is hier echter zo blij mee. Antiglobalisten demonstreren tegen de nadelige effecten van het wereldwijde winststreven. Ze wijzen op de vernietiging van de natuur, de kinderarbeid en de groeiende kloof tussen arm en rijk. Volgens hen wordt Afrika leeggeroofd. Op welke wijze veroverden de West-Europese zeemachten de heerschappij in de wereldhandel? Wereldhandelsrijken: De Portugezen, Spanjaarden en Hollanders bouwden in de tijd van de ontdekkingsreizen indrukwekkende wereldhandelsrijken op. Tussen Europa, Afrika en Amerika ontstond een bloeiende driehoekshandel, waarbij goederen en slaven van het ene naar het andere werden vervoerd. Deze handel werd volledig beheerst door de Europese compagnieën, waaronder de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC). Later veroverden de Britten en de Fransen in Midden- en Noord-Amerika de leidende handelspositie, grotendeels ten koste van Spanje en Portugal. Een voor een kwamen de eilanden van West-Indië (het Caraïbisch gebied) in de handen van de Britten en de Fransen. Slavenhandel: Pagina 2 van 8

3 In het noordoosten van Zuid-Amerika, het Caraïbisch gebied en in het zuidoosten van Noord-Amerika stichtten de Europeanen plantagekoloniën waar (sub)tropische landbouwgewassen verbouwd werden voor de handel. Deze plantagekoloniën konden zichzelf niet bedruipen; ze waren sterk afhankelijk van de relatie met Europa. De productie van de gewassen was geheel gericht op de export. Op de uitgestrekte plantages werd vooral suikerriet of tabak verbouwd. Na 1800 kwam snel een derde plantagegewas op: ruwe katoen. Andere belangrijke producten waren koffie of cacao. Rond 1800 steeg de vraag naar koffie, suiker, cacao en tabak snel toe omdat de bevolking fors toe nam in Europa. Kolonisten wilden aan deze vraag kunnen voldoen en moesten dus hun plantages uitbreiden. Om in hetzelfde tempo meer producten te kunnen oogsten had men meer slaven nodig. Indianen die als slaven op de plantages werkten konden dit werk niet aan. Spanje nam toen het initiatief om sterke Afrikanen te vangen en te verkopen als slaven. De WIC was een belangrijke slavenleverancier. Tot 1730 heeft zij ongeveer Afrikaanse slaven naar Latijns- Amerika vervoerd. Slavenarbeid: Negentig procent van de aangevoerde slaven kwam te werken in Zuid-Amerika of op de Caraïbische eilanden. Het klimaat, de tropische ziekten en het uitputtende werk op de plantages veroorzaakten grote sterfte. De voortdurende toevoer van nieuwe slaven was dus noodzakelijk. Ondervoeding, mishandeling en ziekte waren heel gewoon bij slaven. Ze woonden vaak met vijftien tot vijftig slaven op een plantage. Vrouwen werden vaak seksueel misbruikt, maar misdrijven tegen slaven werden nauwelijks bestraft. Abolitionisme: Onder invloed van verlichtingsdenkbeelden werd het beeld dat slavernij gewoon was veranderd. in 1787 werd in Groot-Brittannië de Vereniging voor de affschaffing van slavenhandel opgericht. Een leidend figuur daarin was het parlementslid William Wilberforce. Hij en zijn medestrijders werden abolitionisten genoemd. Pottenbakker Josiah Wedgwood maakte medaillons met het logo van de vereniging om meer bekendheid aan het initiatieff te geven en om er geld voor in te zamelen. Begin negentiende eeuw won het abolitionisme aan kracht wat vanuit het Britse parlement aanzet gaf tot wettelijke afschaffing van slavenhandel tussen Engeland, Afrika en de Britse koloniën. De Britse marine patrouilleerde om de slavenhandel (ook die van andere landen) te verhinderen. De illegale handel ging echter nog geruime tijd door. Pas in de loop van de negentiende eeuw werd ook de slavernij afgeschaft. Dit gebeurde zo laat pas omdat veel plantage-eigenaren het geld hadden om parlementsleden om te kopen. Oorlog tussen de grootmachten: In het midden van de achttiende eeuw raakten de Britten en de Fransen in oorlog. Degene die won, mocht de koloniën van de ander hebben. Ook wilden beiden de macht op zee. Hun huurlegers vochten deze conflicten uit in Amerika. In 1759 veroverden de Britten de Canadese stad Québec. Toen was hete gedaan met de RFranse heerschappij in grote delen van Noord-Amerika. In diezelfde tijd richtten de Fransen en de Britten ook hun wapens tegen elkaar in India. De Britten wonnen wederom van de Fransen en vanaf dat moment lagen de wereldzeeën open voor de Britten. De basis van hun latere wereldrijk was gelegd. Pagina 3 van 8

4 7.2 DE WERELD KAN BETER! In het midden van de achttiende eeuw werken in Parijs geleerden aan de uitgave van de eerste encyclopedie ter wereld. Dit is ook een tijdschrift tegen de bestaande politieke en maatschappelijke vooroordelen. In 1759 blijkt dat deze nog volop heersen. De Franse regering besluit het werk aan de encyclopedie te verbieden. Het komt tot een openbare verbranding van de reeds verschenen delen van het werk. Het zijn de geboortepijnen van een nieuwe tijdgeest, de Verlichting. Verlichtingsfilosofen wezen de weg naar de moderne wetenschap. Ze wisten bovendien te verwoorden hoe een samenleving een democratie kan realiseren en de mensenrechten kan garanderen. Ook in recente discussies over godsdienstig fundamentalisme vormt de erfenis van de verlichting een ijkpunt. Het idee van de Verlichting is de manier waarop wij samenleven. De fundamentalistische ideeën wijken daarvan af. Hoe ondermijnden verlichtingsdenkbeelden het geloof in de bestaande orde? Eind zeventiende en begin achttiende eeuw bloeide de verlichting: een intellectuele en culturele beweging die zich over heel Europa verspreidde. De Verlichting wilde een einde maken aan de geestelijke duisternis, die bleek uit godsdienstige onverdraagzaamheid, bijgeloof, heksenprocessen en allerlei andere domheid. In de Middeleeuwen was het uiten van nieuwe ideeën riskant: je riskeerde er celstraf of ballingschap mee. Daarom lieten veel schrijvers hun werk anoniem verschijnen. Zo konden hun ideeën toch veel mensenbereiken, tegen de verdrukking in. Rationalisme: De verlichte denkbeelden waren gebaseerd ophet rationalisme. De aanhangersvan het rationalisme geloofden dat het menselijk verstand op den duur in staat zou zijn om alle problemen op te lossen: ziekte, oorlog en onbekwaam bestuur. Als je er maar goed over nadacht, kon je alles begrijpen en verbeteren. Het rationalisme leiddein de achttiende eeuw dan ook tot een hoop optimisme. Verdraagzaamheid: Op het gebied van godsdienst bepleitten de verlichtingsfilosofen meer verdraagzaamheid. Ook vonden ze dat bestaande staatskerken moesten worden afgeschaft. Bovendien stelden ze dat er best gediscussieerd mocht worden overover de heilige geschriften, zoals passages uit de Bijbel. De bekendste voorstander van godsdienstige tolerantie was de Franse filosoof Voltaire. De kerk zou de mensen maar dom houden en daar had hij kritiek op. Ook maakte hij rechterlijke dwalingen bekend. Hij kwam wegens belediging van een edelman tweemaal vast te zitten in de beruchte staatsgevangenis van Parijs, de Bastille. Vrij en gelijk: De verlichtingsfilosofen pasten het verlicht denken toe op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek en sociale verhoudingen. Zij vonden dat mensen heel goed zelf,in onderling overleg, in staat waren om te bepalen hoe ze behandeld en bestuurd wilden worden. Niemand is boven de ander en daarom was de standenmaatschappij onrechtvaardig. De verlichtingsfilosofen geloofden dat je mensen niet naar afkomst, huidskleur of sekse moet beoordelen, maar op karakter. Elk mens is immers een individu. Dit was toen een uiterst revolutionaire gedachte in West-Europa Trias politica en volkssoevereiniteit: Op politiek terrein kwam het absolutisme onder vuur te liggen. De Fransman Montesquieu schreef in 1748het boek De Pagina 4 van 8

5 l'esprit des lois, Over de geest der wetten, waarin hij stelde dat het niet juist was dat de koning alles in zijn eentje voor het zeggen had. Om diens macht tegen te gaan bedacht hij de trias politica. De Fransman Jean-Jacques Rousseau ging echter nog een flinke stap verder. Hij vond dat mensen zulke instellingen helemaal niet nodig hadden. Rousseau geloofde dat de mensheid was afgedwaald naar haar oorspronkelijke, eenvoudige leefwijze 'De mens wordt vrij geboren, maar verblijft overal in ketenen', schreef hij in zijn boek Du contract social, Over het maatschappelijk verdrag. Hij vond dat daar een einde aan moest komen. De algemene volkswil diende de bron van alle macht te worden. Ook de koning was hieraan ondergeschikt. Het volk was soeverrein, erstond geen hogere macht boven(de leer der volkssoevereiniteit). Een koning die deze wil vertrapte, moest worden afgezet. Verspreiding: Verlichtingsdenkers als Voltaire en Rousseau reisden veel rond en werden als sterren in stijlvolle salons ontvangen. Hun ideeën werden ook via brieven, romans en toneelstukken gedeeld waardoor ze steeds meer aandacht kregen. De weg naar de moderne wetenschap endemocratie werden zo door de verlichtingsfilosofen geopend. Via de Amerikaanse en Franse revoluties wezen ze bovendien de weg naar nieuwe politieke en sociale stelsels. 7.3 ALLES VÓÓR EN NIETS DÓÓR HET VOLK Nooit was de Europese cultuur internationaler van karakter dan in de achttiende eeuw. Schrijvers, kunstenaars en geleerden voelden zich burgers van een denkbeeldige 'Republiek der Letteren'. Zij reisden veel en waren graag geziene gasten aan vorstenhoven. In onze tijd geldt in de westerse landen democratie als beste regeringsvorm. In landen met eenlage ontwikkelingsgraad is democratie echter ook wel eens uitgemond in chaos. Deze landen waren misschien nog niet rijp voor democratie en misschien is in zo'n geval een milde dictatuur te prefereren. In een dictatuur kunnen er tenminste slagvaardig maatregelingen genomen. Het is alleen de vraag wie de machthebbers dan controleert en hoe je machtsmisbruik voorkomt. Deze punten spelen vandaag de dag nog steeds in sommige delen van de wereld. Drie eeuwen geleden waren ze ook in Europa actueel. Was verlicht despotisme een reëel alternatief voor het Ancien Régime? 'Après nous le déluge': Frankrijk was onder Lodewijk XIV hèt voorbeeld van een absoluut geregeerd koninkrijk. Toenhij in 1715stief werd hij opgevolgd door zijn jonge achterkleinzoon Lodewijk XV. Het Ancien Regime werd in zijn lange regeerperiode gewoon voortgezet. Vorstelijke pracht en praal verhulden structurele problemen, zoals een voortdurend lege schatkist. Oorlogen putten de financiën ook nog uit waardoor burgers en boeren nóg meer belasting moesten betalen. Lodewijk XV bleek niet geschikt als koning. Hij trok geen talentvolle ministers aan en zelf vermaakte hij zich vooral met de jacht, het gokspel en kostbare feesten. Hij wijdde zich niet aan staatszaken en bekommerde zich nauwelijks om het land. Van zijn machtige maîtresse Madame de Pompadour is de uitspraak 'Après nous le déluge'. Verlicht absolutisme: Sommige vorsten probeerden de nieuwe denkbeelden van de verlichtingsfilosofen in de praktijk te brengen. Voorbeelden zijn keizer Josef ll van Oostenrijk, tsarina Catharina ll van Rusland en koning Frederik ll van Pruisen. Zij voerden veranderingen door die goed waren voor het volk. Onderwijs en het gevangenissysteem werden verbeterd Pagina 5 van 8

6 en lijfstraffen werden afgeschaft. Van inspraak van het volk wilden deze vorsten echter niets weten: Alles voor het volk en niets door het volk. Deze vorsten werden verlichte despoten genoemd. Het verlicht absolutisme leidde niet tot meer vrijheid of volksinvloed, maar wel tot modernisering van landsbestuur, onderwijs en economie. Frederik ll: Koning Frederik ll geldt als hèt voorbeeld van een verlicht despoot. Van zijn hof in Sanssouci in Potsdam maakte hij een verzamelplaats van kunst en cultuur. Hij trok filosofen als Voltaire aan en stelde zijn overwegend lutherse gebieden open voor mensen die vanwege hun geloof hun land moesten ontvluchten, zoals joden en hugenoten. Tegelijkertijd was Frederik ook een buitengewoon autoritair staatsman. Hij stelde strenge belastinginners aan en controleerde zijn onderdanen. Van democratie was geen sprake. Boeren en burgers werden zwaar belast, edelen genoten met volle teugen van hun voorrechten. Tevens werd Frederik een van de meest oorlogzuchtige vorsten van zijn tijd. Hij wist zijn koninkrijk for uit te breiden ten koste van de buurlanden Oostenrijk en Polen. Spanningen in de Republiek: De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was beslist geen voorbeeld van voortvarend bestuur.ons land bleef een confederatie van nogal autonome gewesten, elk met eigen wetten en regels. Willem V kreeg groeiende kritiek doordat hij liever met zijn hobby's bezig was dan met het welzijn van zijn volk, het niet goed ging met de handel en de Engelsen honderden Nederlandse schepen in beslag namen vanwege hun overwinning tegen Nederland in een zeeoorlog. Mislukte revolutie: In de jaren 1780 kwam er een revolutionaire beweging op: de Patriotten. Deze bestond uit echte democraten en uit regenten die niets van Willem V moesten hebben. De patriotten wensten herstel van de oude glorie van de Republiek. Zij vonden dat Willem V en zijn kliek ons land naar de ondergang voerden. De machtsstrijd tussen patriotten en aanhangersvan Willem V bereikte een hoogtepunt in 1787 Patriotten hadden in diverse steden al de macht gegrepen. De stadhouder was Den Haag ontvlucht en uitgeweken naar Nijmegen. Intussen was Wilhelmina, de echtgenote van Willen V, op weg terug naar DenHaag om de prinsgezinden te steunen. Bij Goejanverwellesluis werd ze echterdoor een patriots regiment tegengehouden. Zwaar beledigd riep ze de hulp van haar broer, de koning van de Pruisen, te hulp. Deze liet zijn leger de patriotse milities uiteenjagen. Veel patriotten zochten toen asiel in Frankrijk waar ze twee jaar later eerste rang bij de revolutie van 1789 zaten. 7.4 BURGERS, TE WAPEN! Revoluties komen vandaag de dag nog steeds voor, al is het meestal niet in West-Europa. Met een dosis lef en idealisme verdrijft de massa een impopulaire machthebber. De verwachtingen voor een beter leven zijn hooggespannen. Brachten de revoluties de verlichtingsidealen in de praktijk? De Amerikaanse Revolutie: Aan de oostkust van Noord-Amerika hadden zich in de zeventiende eeuw een paar miljoen kolonisten uit Europa gevestigd, voornamelijk onder de Britse vlag. Pagina 6 van 8

7 Het gezag vande Engelse koning drukte niet al te zwaar op de kolonisten, totdat de Engelse schatkist leeg drijgde te raken als gevolg van vele oorlogen en het moederland de kolonisten rond 1765 allerlei belastingen oplegde. De kolonisten waren zwaar verontwaardigd en riepen tevergeefs om inspraak: 'No taxation without representation!' Op 4 juli 1776 werd de Onafhankelijkheidsverklaring aangenomen. Deze was opgesteld door een verlicht staatsman uitvirginia: Thomas Jefferson. Het was voor het eerst dat verlichtingsideeën in een officieel staatsdocument werden verwoord. In 1781 gaven de Britten zich gewonnen in de Amerikaanse Vrijheidsoorlog, waarbij George Washington opperbevelhebber van een Amerikaans geïmproviseerd rebellenleger was. Twee jaar later was er een vredesverdrag dat de Noord-Amerikaanse koloniën de onafhankelijkheid garandeerde. Alleen Canada bleef Brits. De Amerikaanse Constitutie: In 1787 kwamen de Founding Fathers, afgevaardigden van de dertien onafhankelijke Amerikaanse staten, bijeen om een Constitutie (grondwet) op te stellen. Die moesten meer eenheid brengen. De Verenigde Staten werden een federatie: een land met machtsevenwicht tussen de deelstaten en het centrale bestuur. De grondwet werd aangevuldmet een Bill of Rights, waarin elke staatsburger principiële grondrechten werden gegarandeerd, zoals vrije meningsuiting, godsdienstvrijheid, rechtsbescherming, recht van petitie (verzoekschrift) en vrij wapenbezit. George Washington werd de eerste president. De eerste democratische revolutie was geslaagd. Voor velen in Europa was dit experiment een inspirerend voorbeeld. De Franse Revolutie: In Frankrijk heerste ontevredenheid over de standenmaatschappij. De adelen de geestelijkheid betaalden geen belasting en de bestuursbaantjes warengrotendeels in hun handen. Er was een groot probleem met de staatsfinanciën. Vanaf de dagen van de Zonnekoning was er stelselmatig veel uitgegeven aan de hofhouding te Versailles en aan oorlogvoering. Koning Lodewijk XVI, een zwakke maar goedwillende vorst, zocht een oplossing en besloot in 1789 de Staten-Generaal bij elkaar te roepen.dit was een vergadering van afgevaardigden van geestelijkheid, aled en burgerij. Sinds 1614 was die niet meer bijeen geweest. Verzoeningen hielpen niet en in juni 1789 riep de derde standzichzelf uit tot Nationale Vergadering. De burgers wilden een nieuwe grondwet. De Franse Revolutie was begonnen. Lodewijk XVI liet troepen rond Parijs samentrekken, tot ongenoegenvan het hongerige volk van Parijs. Dat bestormde op 14 juli 1789 de Bastille, een voormalige gevangenis en een symbool van het absolutisme. Ook kastelen gingen in vlammenop. Uit angst voor nog meer geweld deed de adel openlijk afstand van haar privileges. Als een kaartenhuis stortte het Ancien Régime in. Een nieuwe elite van gegoede burgers kwam nu aan de macht en stelde de Verklaring van Rechten van de Mens en de Burger op. Het koninklijk gezien moest naar Parijs verhuizen en werd min nof meer gijzelaar van het volk. In1791 deden Lodewij en zijn vrouw Marie-Antoinette een mislukte poging naar de Oostenrijkse Nederlanden (het huidige België) te vluchten. Uiteindelijk werd Lodewijk wegens landverraad tot de guillotine veroordeeld. Hij was niet de enige die werd onthoofd. Na de revolutie streden verschillende Franse groepen om de macht. Dat ging er niet zacht aan toe.de beul maakte overuren; velen stierven onder de guillotine. De Bataafs-Franse tijd: Pagina 7 van 8

8 In 1795 deed een Frans revolutieleger een inval in de Republiek met in zijn voetsporende patriotten. Stadhouder Willem V week uit naar Engeland. De Bataafse Republiek werd uitgeroepen. De patriotten waren blij met de vernieuwingen die werden doorgevoerd: een grondwet, een parlement, godsdienstvrijheid, opheffing van tollen, eenheid van belastingen en een nationaal onderwijsstelsel. Nadelig was echter dat de Fransen eenfikse rekening presenteerden voor de 'bevrijding'. In 1810 besloot Napoleon om Nederland bij Frankrijk in te lijven omdat zijn broer te slap optrad tegen aartsvijand Engeland. Napoleon voerde een hele hoop ingrijpende veranderingen door. Zo kwamen er nieuwe maten en gewichten (het decimale stelsel), werde de wetten van Napoleon en de burgerlijke stand ingevoerd. Ook moesten jonge mannen voortaan in militaire dienstplicht. Op verzoek van de Oranjegezinde regent Gijsbert Karel van Hogedorp keerde Willem, de zoon van stadhouder Willem V, uit ballingschap terug. Deze Oranjetelg liet zich als soeverein vorst inhuldigen. Nederland bleef een koninkrijk. De grondwet van het Koninkrijk de Nederlanden bevatte elementen uit de Bataafs-Franse tijd, zoals gelijkheid van allen voor de wet, godsdienstvrijheid en (beperkte) bevoegdheden voor de volksvertegenwoordiging. Koning Willem l ging regeren als verlicht despoot. Pagina 8 van 8