STICHTING ALGEMEEN PENSIOENFONDS PROVISUM AMSTERDAM

Transcriptie

1 STICHTING ALGEMEEN PENSIOENFONDS PROVISUM AMSTERDAM JAARVERSLAG 2011 PROVISUM JAARVERSLAG 2011

2 PROVISUM AMSTERDAM JACHTHAVENWEG KM AMSTERDAM POSTBUS AB AMSTERDAM Telefoon: Fax: Website: JAARVERSLAG PROVISUM

3 INHOUD Profiel 4 Personalia 4 Kerngegevens 5 Verslag van het bestuur 6 personalia 6 vergaderingen en besluitvorming 7 financiële positie en financiële opzet 7 pensioenregelingen 9 verzekerdenadministratie 10 toezicht door De Nederlandsche Bank 13 toezicht door de Autoriteit Financiële Markten 13 goed pensioenfondsbestuur 13 risicobeheersing 16 toelichting op het beleggingsbeleid 17 jaarbeleggingsplan overige ontwikkelingen 29 slotopmerking 29 Jaarrekening balans per 31 december staat van baten & lasten over kasstroomoverzicht 35 toelichting op de balans 36 toelichting op de staat van baten & lasten 43 analyse saldo staat van baten & lasten 48 Overige gegevens controleverklaring accountant 51 actuariële verklaring 52 oordeel verantwoordingsorgaan 53 korte samenvatting pensioenregelingen 54 weergave bepalingen reglementen over indexatie ingegaan pensioen 56 samenvatting overige financiële regelingen 57 verklaring gehanteerde begrippen 59 PROVISUM JAARVERSLAG

4 PROFIEL Stichting Algemeen Pensioenfonds Provisum heeft als doel de verzekering van pensioenen van (oud-) werknemers en hun nagelaten betrekkingen van C&A Nederland en enige daarmee verbonden onroerend goed- en dienstenvennootschappen. De stichting is gevestigd te Amsterdam. Aan de stichting is een pensioenbureau verbonden. De directeur en de medewerkers daarvan zijn in dienst bij één der aangesloten vennootschappen. De stichting zelf heeft geen personeel in dienst. PERSONALIA Bestuur: namens de vennootschappen: P. Brust R. Deen R. Mol Mr. A.J.S.M. Tervoort, voorzitter D. van der Windt namens de deelnemers of de gepensioneerden: Drs. F.A.M. ten Brink (namens gepensioneerden) W.H. Bruins Mr. J.H.M. Duindam (namens gepensioneerden; vanaf 26 juni 2011) J.P.M. van Engers R.J. van der Tol Mevrouw L.G.H. Zwaal-Hulst (tot 26 juni 2011) Pensioenbureau: Mevrouw R.M. Bakker-Vreeburg Mevrouw M. Onrust Mr. E.A.F.J.M. Linthorst (directeur) Mevrouw D.E.M. Roodt H.C.A. Spitteler H. van Unen H.J. Vogelzang Verantwoordingsorgaan: namens de vennootschappen: Mevrouw J. Dröge (tot 1 december 2011) E.J.M. Schrauwen Mevrouw mr. C.L.J. Hagers (vanaf 1 december 2011) namens de deelnemers: Mevrouw drs. M. van Groningen (vanaf 1 december 2011) F.C.T.M.M. Reijven Drs. R.P.F. Verwoerd (tot 1 december 2011) namens de gepensioneerden: A.B.J. Ophof, voorzitter P.H.A. de Haan Compliance-officer: Mr. drs. J.B.D. Trimpe Burger MBM Actuaris: Aon Consulting: Drs. A.C. Herlaar, Actuaris AG Accountant: Ernst & Young Accountants LLP: J.C. Besters RA Beleggingsmanagement: Anthos Asset Management B.V JAARVERSLAG PROVISUM

5 KERNGEGEVENS (geldbedragen x 1.000) Aantallen verzekerden per einde jaar deelnemers met nog niet ingegaan pensioen gewezen deelnemers met premievrije aanspraken gepensioneerden Totaal Pensioenuitkeringen Indexatie ingegane en premievrije pensioenen per 1-1 volgend boekjaar 2,61% 1,57% 0,71% 2,78% Indexatie opgebouwde aanspraken in de middelloonregeling per 1-1 volgend boekjaar 0,00% 1,00% 0,00% 3,00% Uitvoeringskosten pensioenen Kostendekkende premie Premiekorting i.v.m.lagere aanpassing ingegane pensioenen dan 3% Premiekorting en korting solvabiliteitsopslag Premies betaald door de vennootschappen exclusief rechtstreeks door vennootschappen betaalde uitvoeringskosten Voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds Voorziening pensioenverplichtingen voor risico van de deelnemers Beleggingen voor risico pensioenfonds balanswaarde rendement 6,0% 9,6% 12,3% -18,1% gemiddeld rendement laatste vijf jaar 2,1% 2,4% 3,3% 2,5% Beleggingen voor risico deelnemers balanswaarde Totaal reserves per einde jaar Vereiste reserves volgens FTK (evenwichtswaarde) Dekkingsgraad 117,7% 126,6% 129,4% 119,8% Vereiste dekkingsgraad volgens FTK (evenwichtswaarde) 114,7% 115,6% 118,8% 122,0% PROVISUM JAARVERSLAG

6 VERSLAG VAN HET BESTUUR Personalia Mevrouw L.G.H. Zwaal-Hulst heeft in het jaar 2011 wegens beëindiging van haar tweede termijn, het bestuurslidmaatschap van Provisum beëindigd. In de statuten is vastgelegd dat de bestuursleden namens de deelnemers en namens de gepensioneerden een afspiegeling vormen van de aantallen verzekerden van die categorieën. Gezien dit standpunt is de zetel van mevrouw Zwaal (bestuurslid deelnemers) ingevuld door een tweede vertegenwoordiger van de gepensioneerden. De heer mr. J.H.M. Duindam is per 26 juni 2011 benoemd als bestuurslid. Vanaf december 2010 nam de heer Duindam als gast deel aan de bestuursvergaderingen. Wij danken mevrouw Zwaal voor haar bestuurlijke bijdrage aan het fonds en wensen haar opvolger veel succes in zijn bestuursfunctie. Bestuursleden worden steeds benoemd voor een termijn van vijf jaar, met de mogelijkheid van herbenoeming voor een tweede en laatste termijn van vijf jaar. Ten aanzien van het eind 2011 zittende bestuur geldt het volgende schema voor aftreden/herbenoeming. Drs. F.A.M. ten Brink (gepensioneerden) W.H. Bruins (deelnemers) n.v.t P. Brust (vennootschappen) R. Deen (vennootschappen) Mr. J.H.M. Duindam (gepensioneerden) J.P.M. van Engers (deelnemers) R. Mol (vennootschappen) Mr. A.J.S.M. Tervoort (vennootschappen) n.v.t R.J. van der Tol (deelnemers) n.v.t D. van der Windt (vennootschappen) n.v.t In verband met de continuïteit kent Provisum de procedure om de invulling van een voorzienbare vacature geruime tijd tevoren te initiëren. De toekomstig bestuurder kan dan alvast als gast de bestuursvergaderingen bijwonen. In dat kader is voor drie bestuursleden die in 2012 voor opvolging in aanmerking komen, de opvolgingsprocedure in 2011 gestart. Het bestuur heeft de procedure voor bestuursbenoemingen aangepast door te gaan werken met een vooraf opgestelde profielschets. Deze werkwijze moet bijdragen aan het verkrijgen van bestuursleden met voldoende competenties voor de bestuurstaken. De profielschets voor vertegenwoordigers van de deelnemers gaf daarnaast aan dat er, gezien de huidige samenstelling van het bestuur, een voorkeur bestond voor jongere en vrouwelijke kandidaten. De profielschets is kenbaar gemaakt aan de voordragende instanties. Bovendien heeft een gesprek plaats gevonden van een delegatie van het bestuur met kandidaten om te bezien of deze in voldoende mate aan de profielschets voldoen. Een en ander heeft geleid tot drie aspirantbestuursleden die vanaf december 2011 als gast de bestuursvergaderingen hebben bijgewoond: mevrouw drs C. Steegman-Bahlman en de heer drs. J.K.F. Grizell namens de werknemers en de heer mr. Th.M. van den Bosch namens de vennootschappen. Inmiddels is voor betrokkenen goedkeuring voor benoeming van De Nederlandsche Bank (DNB) ontvangen en zijn zij allen benoemd. De bestuursleden ontvangen een beloning voor de door hen bestede tijd. De totale beloning voor het gehele bestuur over 2011 bedroeg ,- (2010: ,-) JAARVERSLAG PROVISUM

7 Vergaderingen en besluitvorming Het voltallige bestuur is het afgelopen jaar vier maal in vergadering bijeen geweest. Daarnaast heeft in verband met de onrustige financiële markten telefonisch overleg plaatsgevonden tussen leden van de beleggingscommissie en heeft één extra bestuursvergadering via conference call plaatsgevonden. In mei 2011 heeft een tweedaagse bijeenkomst plaatsgehad waarin het bestuur specifieke onderwerpen heeft behandeld en waarin een zelfevaluatie heeft plaats gevonden. In de vergaderingen is vooral aandacht besteed aan de risicobeheersing met betrekking tot het vermogensbeheer, de wijze van beslissen in crisissituaties, de deskundigheid van het bestuur en een profielschets voor het bestuur Financiële positie en financiële opzet Financiële positie Provisum startte het jaar met een dekkingsgraad van 126,6%. Ultimo 2011 bedroeg de dekkingsgraad 117,7%, een daling van 8,9 procentpunt. Voor wat betreft de beleggingen was 2011 een min of meer gemiddeld jaar met een rendement van 6,0%, waarbij de zakelijke waarden een negatief rendement opleverden. De daling van de dekkingsgraad wordt met name veroorzaakt door de gedaalde rente waartegen de verplichtingen moeten worden berekend. De rente daalde fors in het derde kwartaal, vooral in september Hierdoor bereikte de dekkingsgraad ultimo september 2011 een dieptepunt van 113,6%. Het fonds verkeerde daarmee in een reservetekort van 1,1 procentpunt. Het bestuur heeft het (goedgekeurde) langetermijnherstelplan van 2009 weer laten herleven. Dat herstelplan hield in feite in dat het reguliere beleid werd voortgezet. Daarmee werd een herstel binnen één jaar voorzien. Ook bij de situatie van reserveterkort die zich in 2011 voordeed, is een herstel binnen één jaar voorzien bij toepassing van het reguliere beleid. De Nederlandsche Bank heeft inmiddels te kennen gegeven dat het tegen deze werkwijze geen bezwaar heeft. Deelnemers en pensioengerechtigden zijn door middel van een pensioenbericht op de hoogte gesteld. Provisum is sinds oktober 2011 weer uit de tekortsituatie en is dat tot nu toe gebleven. Het resultaat van Provisum bedraagt - 60,6 miljoen (2010: - 4,4 miljoen). De algemene reserve ( = eigen vermogen) nam daarmee af van 233,6 miljoen (eind 2010) tot 173,0 miljoen ultimo Het vereist eigen vermogen bedraagt 143,2 miljoen, zodat een evenwichtsituatie bestaat bij een dekkingsgraad van 114,7%. Met een dekkingsgraad van 117,7% ultimo 2011, is er dus geen sprake van een reservetekort. Provisum verloop dekkingsgraad ,0% 130,0% 125,0% 120,0% 115,0% 110,0% 105,0% 100,0% Dekkingsgraad Provisum in % Vereiste dekkingsgraad De stijging van de dekkingsgraad in december is enkel te wijten aan de gewijzigde vaststelling van de rekenrente, waarbij De Nederlandsche Bank een driemaandsvoortschrijdend gemiddelde is gaan hanteren. PROVISUM JAARVERSLAG

8 M1 premie -0,1 M2 vrijval op uitkeringen 1,3 M3 indexatie -0,6 M4 renteontwikkeling -15,0 M5 rendement 5,9 M6 1 vrijval indexatie 0,2 M6 2 overig -0,6 Mutatie Dekkingsgraad -8,9 M3 Betreft enkel de voorwaardelijke indexatie (2,61% per ); M4 Betreft het effect van de renteontwikkeling op de verplichtingen; M5 Rendement inclusief het effect van renteontwikkeling op de bezittingen; M6.1 Betreft de vrijval op de onvoorwaardelijke indexatie tot 3% (0,39%); M6.2 Overige bestaat uit: - 0,7% kruiseffecten + 0,1% overige effecten. Indexatie pensioenaanspraken en pensioenrechten per Provisum verhoogt de ingegane pensioenen en de aanspraken van gewezen deelnemers (slapers) in beginsel jaarlijks met het niet-afgeleide prijsindexcijfer van het CBS voor alle huishoudens (ultimo oktober 2011). De indexatie van een gedeelte van de pensioenrechten en aanspraken is daarbij voorwaardelijk en een gedeelte is gegarandeerd tot een hoogte van 3%. Per 1 januari 2012 bedroeg de verhoging 2,61%. Deze verhoging is ook toegekend zowel voor het voorwaardelijke als voor het gegarandeerde gedeelte. Per 1 januari 2011 was de verhoging 1,57%. Bij deze beslissing maakte het bestuur gebruik van een staffel, waarbij de situatie ultimo oktober als peildatum wordt gehanteerd. De staffel en de procedures hieromtrent zijn vastgelegd in de uitvoeringsovereenkomst. Naast de indexatie van gepensioneerden en slapers worden ook de al opgebouwde aanspraken van de actieve deelnemers aan pensioenregeling B jaarlijks geïndexeerd. Dit geschiedt met de loonindex, en wel op basis van de salarisontwikkeling van het winkelpersoneel van C&A Nederland. In april 2011 heeft met terugwerkende kracht een verhoging van 1% op het salaris plaatsgevonden. Deze aanpassing is per 1 januari 2011 in de pensioenaanspraken verwerkt. Voor deze indexatie is aan de vennootschappen een premie van 1,9 miljoen in rekening gebracht. Op 1 januari 2012 heeft geen verhoging van de aanspraken van de actieven plaatsgevonden. Deelnemers en gepensioneerden van Provisum kennen nog geen indexatieachterstand. Premie 2011 De kostendekkende premie bedroeg in ,1 miljoen, waarvan 12,9 miljoen voor de defined benefitregelingen (2010: 10,6 miljoen). De feitelijk door de vennootschappen betaalde premie was 14,2 miljoen (2010: 4,6 miljoen). Hiervan is 0,4 miljoen bijgedragen door de deelnemers (2010: 0,4 miljoen). Over 2011 is geen premiekorting verstrekt. Het bestuur heeft in zijn vergadering van december 2011 besloten over het jaar 2012 evenmin premiekorting toe te kennen. Daarbij heeft het zich, evenals bij de indexatie, gebaseerd op de financiële opzet zoals vastgelegd in de uitvoeringsovereenkomst JAARVERSLAG PROVISUM

9 Pensioenregelingen In 2011 voerde de stichting vier pensioenregelingen uit, te weten: Pensioenregeling A2001 De Pensioenregeling A2001 is een eindloonregeling met een pensioenleeftijd van 60 jaar. Deze regeling kent uitsluitend nog gepensioneerden en premievrije deelnemers (slapers). Sinds 2009 kent deze regeling geen actieve deelnemers meer. Pensioenregeling A2006 In de regeling participeren deelnemers die voorheen in de pensioenregeling A2001 deelnamen. De Pensioenregeling A2006 is een eindloonregeling met een pensioenleeftijd van 65 jaar. Het opbouw percentage bedraagt 2% per jaar. Deze regeling kent een nabestaandenpensioen op opbouwbasis. De pensioenregeling kent een WIA excedent pensioen en premievrije pensioenopbouw bij arbeidsongeschiktheid. Vanaf 1 januari 2006 wordt aan nieuwe deelnemers alleen nog de B regeling aangeboden. Sindsdien zijn enkel nog de werknemers tot pensioenregeling A2006 toegetreden die op die datum al in dienst waren bij deze vennootschappen, maar nog niet de opnameleeftijd van 25 jaar hadden bereikt. Vanaf 1 januari 2008 treden geen nieuwe deelnemers meer toe. Door de deelnemers wordt niet bijgedragen in de premie. Bij de overgang van Pensioenregeling A2001 naar Pensioenregeling A2006 is het tijdelijk ouderdomspensioen komen te vervallen. Daarvoor en voor de omzetting van het levenslang ouderdomspensioen ingaande op 60 jaar in levenslang ouderdomspensioen ingaande op 65 jaar zijn extra pensioenaanspraken verkregen. Omdat pensioenregeling A2006 tot het maximum loon voor de sociale verzekeringen vanaf 1 januari 2006 een lagere jaarlijkse pensioenopbouw heeft dan pensioenregeling B, heeft C&A Nederland een eenmalig aanbod gedaan aan alle deelnemers met een pensioengevend jaarsalaris lager dan dat maximum loon om per 1 januari 2007 over te stappen naar pensioenregeling B. Pensioenregeling B Vanaf 1 januari 2006 komen nieuwe deelnemers in Pensioenregeling B. Dit is een middelloonregeling met een pensioenleeftijd van 65 jaar. Het opbouwpercentage is 1,85% en de toetredingsleeftijd is 18 jaar. Er geldt geen drempeltijd. Naast ouderdomspensioen wordt ook nabestaandenpensioen opgebouwd (70% van het ouderdomspensioen). De pensioenregeling kent een premievrije pensioenopbouw bij arbeidsongeschiktheid. Deze regeling biedt (enkel) pensioenopbouw over een pensioengevend jaarsalaris tot het maximum loon voor de sociale verzekeringen (in ). Door de deelnemer is een eigen bijdrage verschuldigd van 2% van de pensioengrondslag. Pensioenregeling B excedent De B excedent regeling is een beschikbare premieregeling die van toepassing is voorzover deelnemers in de B regeling een hoger pensioengevend jaarsalaris verdienen dan het maximum loon voor de sociale verzekeringen (2011: ,-). De B regeling is daarmee de basisregeling voor deze excedent regeling en beide vormen samen een zogenaamde hybride regeling (gedeeltelijk op basis van een uitkeringsovereenkomst, gedeeltelijk op basis van een premieovereenkomst). De regeling kent een nabestaandenpensioen op risicobasis. Tevens is een WIA excedent pensioen en premievrije pensioenopbouw bij arbeidsongeschiktheid verzekerd. De werkgever betaalt hiervoor separaat de premies en de uitvoeringskosten aan Provisum. De bedragen van de beschikbare premiestaffel komen daarmee direct ten goede aan het beleggingstegoed (een zogenaamde nettostaffel ). De beleggingen zijn ondergebracht bij Robeco waar een rekening op naam van Provisum is geopend voor elke deelnemer in de excedentregeling. De deelnemer draagt het volledige beleggingsrisico. Het bestuur heeft in het kader van zijn zorgplicht een life cycle systematiek vastgelegd waarbij het risico van de beleggingen afneemt naarmate de pensioendatum dichterbij komt. De deelnemer heeft bij de beleggingen desgewenst een beperkte mogelijkheid van eigen beheer. De deelnemer kan op pensioendatum van het kapitaal pensioen aankopen in de B regeling bij Provisum ( de basisregeling ) of bij een verzekeraar naar keuze. PROVISUM JAARVERSLAG

10 Aanvullende vrijwillige pensioenregelingen In het A reglement en het B reglement is met ingang van 1 januari 2011 de mogelijkheid opgenomen van een vrijwillig aanvullend pensioen. Voorheen was hiervoor een separate verzekerde regeling afgesloten bij Interpolis. Deze vrijwillige aanvullende regelingen kennen evenals de excedentregeling als basis een premieovereenkomst. Provisum geeft daarbij een indicatie van de maximale fiscale ruimte voor vrijwillig aanvullend pensioen. Voor het verschil tussen de fiscaal toegestane pensioenopbouw en de pensioenopbouw onder de regeling van de stichting, wordt per deelnemer de maximale vrijwillige premiebijdrage berekend. De beleggingen zijn ondergebracht bij Robeco waar een rekening op naam van Provisum is geopend voor elke deelnemer in de vrijwillige aanvullende regeling. Voor de beleggingen geldt hetzelfde als is uiteengezet bij de B excedentregeling. De deelnemer moet op pensioendatum of bij eerder ontslag van het kapitaal pensioen aankopen bij Provisum. Hier geldt niet de mogelijkheid tot shoppen bij andere pensioenverzekeraars die bij de excedentregeling geldt. Wijzigingen in de pensioenreglementen Er hebben in 2011 geen wijzigingen in de reglementen plaatsgevonden. Verzekerdenadministratie Overzicht aantallen (ex-)deelnemers: Aantallen deelnemers Actieven A2001 Actieven A2006 Actieven B Slapers A2001 Slapers A2006 Slapers B Gepens. A2001 Gepens. A2006 Gepens. B Ex-partners van deelnemers, slapers of gepensioneerden met recht op bijzonder nabestaandenpensioen en/ of verevend levenslang en/of tijdelijk ouderdomspensioen, worden gerekend tot de categorie waartoe ook de hoofdverzekerde behoort. Verzekerden met een arbeidsongeschiktheidspensioen zijn, indien eveneens sprake is van actieve opbouw, aangemerkt als actieve deelnemer, dan wel als slaper indien er geen actieve opbouw van aanspraken plaatsvindt JAARVERSLAG PROVISUM

11 Verloop alle verzekerden per categorie: Hieronder is het verloop in de jaren 2008 tot en met 2011 weergegeven in de verschillende te onderscheiden categorieën van verzekerden. Verloop verzekerden Vrouwen actief Vrouwen gepens. Vrouwen slaper Mannen actief Mannen gepens. Mannen slaper Vanaf medio 2007 is gebruik gemaakt van de mogelijkheid onder de Pensioenwet om nog niet ingegane premievrije pensioenen die minder bedragen dan 427,29 (2011) per jaar af te kopen na twee jaar na de ontslagdatum. Ook aan slapers met premievrije aanspraken waarvan het ontslag medio 2007 al langer dan 2,5 jaar was verstreken is afkoop aangeboden. Door het actieve afkoopbeleid is het aantal slapers in 2009 voor het eerst afgenomen. Deze daling zet zich ook in 2011 voort. Leeftijdsopbouw (ex-)deelnemers: Leeftijdsopbouw verzekerden < 30 jr jr jr jr jr jr > 80 jr Actieven A2006 Actieven B Slapers A2001 Slapers A2006 Slapers B Gepens. A2001 Gepens. A2006 Gepens. B Leeftijd per 31 december 2011 Actieven Slapers Gepensioneerden A2001 A2006 B A2001 A2006 B A2001 A2006 B tot 30 jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar en ouder Totaal PROVISUM JAARVERSLAG

12 Mutatieoverzicht (ex-)deelnemers Van het verloop binnen de diverse categorieën belanghebbenden is per regeling het volgende overzicht te geven. Actieven Slapers Gepensioneerden deel- deelnemers ouderdoms- nabestaanden- wezen- ex- Regeling A2001 nemers premievrij pensioen pensioen pensioen partner Stand per 31 december Waardeoverdracht -11 Ingang pensioen Overlijden Bijzonder NP 12 Afkoop/afloop -28 Mutatie per saldo Stand per 31 december Actieven Slapers Gepensioneerden deel- deelnemers ouderdoms- nabestaanden- wezen- ex- Regeling A2006 nemers premievrij pensioen pensioen pensioen partner Stand per 31 december Vertrek met premievrije aanspraak -6 6 Waardeoverdracht Ingang pensioen Overlijden -1 Bijzonder NP 4 2 Afkoop/afloop -1-5 Mutatie per saldo Stand per 31 december Actieven Slapers Gepensioneerden deel- deelnemers ouderdoms- nabestaanden- wezen- ex- Regeling B nemers premievrij pensioen pensioen pensioen partner Stand per 31 december Nieuwe deelnemers 793 Vertrek met premievrije aanspraak Vertrek zonder rechten -272 Waardeoverdracht -46 Ingang pensioen Overlijden -8 Bijzonder NP Afkoop/afloop Mutatie per saldo Stand per 31 december Kosten pensioenuitvoering De kosten per deelnemer van het pensioenbeheer bedragen 295,-. (2010: 305,-). Gewezen deelnemers worden hierbij niet als deelnemer geteld JAARVERSLAG PROVISUM

13 Toezicht door De Nederlandsche Bank N.V. (DNB) In de Pensioenwet is geregeld dat DNB belast is met het prudentieel toezicht, waaronder het toezicht op de financiële gang van zaken en met materieel toezicht. In het verslagjaar heeft verder geen onderzoek of overleg plaatsgevonden. In oktober heeft Provisum een reservetekort ultimo september 2011 gemeld aan DNB en daarbij aangegeven dat het herstelplan van 2009 (dat inmiddels niet meer van toepassing was) herleefde. In november 2011 heeft Provisum nadere toelichting gegeven ten aanzien van de implicaties daarvan. In het verslagjaar heeft enige correspondentie plaatsgevonden naar aanleiding van de ingediende verslagstaten bij DNB. In december 2011 ontving Provisum een brief van DNB naar aanleiding van de in verband met de geïntroduceerde B excedent regeling en de vrijwillige aanvullende regeling, aangepaste fondsdocumenten (pensioenregelingen, statuten en uitvoeringsovereenkomst). De opmerkingen hadden echter geen betrekking op voornoemde regelingen, maar op andere, reeds langer bestaande aspecten. In december 2011 heeft Provisum hierover enkele nadere vragen gesteld en mogelijke misverstanden aan de orde gesteld. Bepalingen die aangepast dienden te worden, heeft Provisum in het eerste kwartaal van 2012 aangepast. De kosten van het toezicht door DNB worden door de pensioenfondsen gedragen. Voor het jaar 2011 is ,- in rekening gebracht (in 2010: ,-), welke kosten zijn opgenomen in de kostendekkende premie. In het verslagjaar zijn door DNB geen boetes of dwangsommen opgelegd. Evenmin is een aanwijzing gegeven als bedoeld in artikel 171 van de Pensioenwet of een bewindvoerder aangesteld als bedoeld in artikel 173 van de Pensioenwet. Toezicht door de Stichting Autoriteit Financiële Markten (AFM) Op grond van de Pensioenwet is AFM belast met het gedragstoezicht, waaronder te verstaan is het toezicht gericht op de naleving van normen ten aanzien van de voorlichting en ten aanzien van het begrenzen van beleggingsvrijheid bij eigen beleggingskeuzes voor de deelnemers. Daarnaast is AFM op grond van de Wet op het financieel toezicht (Wft) belast met het effectentypisch gedragstoezicht. In 2011 heeft geen overleg met AFM plaatsgevonden en is er geen sprake geweest van correspondentie tussen AFM en Provisum. De kosten van het toezicht door AFM worden door de pensioenfondsen gedragen. Voor het jaar 2011 is ,- in rekening gebracht (2010: 6.800,-). In het verslagjaar zijn door AFM geen boetes of dwangsommen opgelegd. Goed Pensioenfondsbestuur Deskundigheidsbevordering In 2011 is bij de vervanging van bestuursleden voor het eerst gewerkt met een opgemaakte profielschets waarin rekening is gehouden met de gewenste deskundigheid en competenties van de nieuwe bestuursleden, mede gezien de mogelijke lacunes die ontstaan door vertrekkende bestuursleden. In 2011 zijn tevens criteria verwoord voor door het bestuur te volgen opleidingen op zogenaamd 1 en 2 niveau als bedoeld in de Beleidsregel Deskundigheid. Het bestuur acht het voor de uitoefening van zijn taak van groot belang dat voldoende kennis en ervaring op het gebied van risicomanagement voorhanden is. In dat kader is besloten tot versteviging van dit kennsigebied binnen de beleggingscommissie. Onder Risicobeheersing wordt hierop nader ingegaan. Klachten en geschillenregeling De door de stichting uitgevoerde pensioenregelingen bieden de mogelijkheid om over een werkwijze of een besluit van de stichting een klacht in te dienen bij de directeur en tegen de afhandeling van een klacht door de directeur bij het bestuur. In 2011 is één klacht ingediend. Het betrof de wijze van afhandeling van een PROVISUM JAARVERSLAG

14 door de onderneming gedane bovenreglementaire pensioentoezegging, waarbij sprake was van anticumulatie van een bij een ander pensioenfonds opgebouwd pensioen. De klacht werd niet gegrond bevonden. Er hebben zich in 2011 geen deelnemers tot de rechter of de ombudsman gewend. In één geval is een beroep gedaan op de hardheidsclausule. Het betrof een nabestaande in een samenlevingsrelatie die naar de letter van de pensioenregeling geen recht had op nabestaandenpensioen omdat het samenlevingsverband niet notarieel was bevestigd en bij het fonds was aangemeld. In de specifieke omstandigheden van het geval zag het bestuur aanleiding om met toepassing van de hardheidsclausule toch een nabestaandenpensioen toe te kennen. Communicatiebeleid In 2011 heeft een update plaatsgevonden van het communicatieplan van Provisum. Besloten is om het jaarlijkse informele ( populair ) jaarverslag voor deelnemers en gepensioneerden te vervangen door ten minste twee jaarlijks pensioenberichten. Deze pensioenberichten zijn specifiek op deelnemers of gepensioneerden gericht. Het is de bedoeling dat deze berichten ook korter en meer toegankelijk zijn dan het oorspronkelijke populaire jaarverslag. In juli, oktober en december zijn pensioenberichten aan zowel deelnemers als gepensioneerden toegezonden onder andere in verband met de financiële ontwikkelingen in Daarnaast is besloten om deelnemers en gepensioneerden die frequenter geïnformeerd willen worden de mogelijkheid te geven zich in te schrijven voor digitale pensioenberichten. In december 2011 is deze mogelijkheid op de website van Provisum geopend. Daarvan hebben inmiddels 136 deelnemers en 318 gepensioneerden gebruik gemaakt. Het bestuur heeft besloten in hogere mate gebruik te gaan maken van de communicatiespecialist die in 2011 bij Anthos Amsterdam in dienst is getreden Website In 2011 zijn er (2010: 4.738) bezoekers geteld. Een opvallende piek vond plaats in december Door deze bezoekers zijn in totaal (2010: ) websitepagina's bekeken. Het website-bezoek is ten opzichte van 2010 dus weer gestegen. Hieronder is de verdeling daarvan over de maanden van het verslagjaar opgenomen. De lichte piek in oktober en de forse piek in december vallen wellicht samen met het uitbrengen van een pensioenbericht. Bezoekers website per maand jan febr mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec Pensioenopgaven Begin 2011 is aan gepensioneerden een opgave verstrekt van hun pensioenrechten na de indexatie per 1 januari In mei 2011 is aan de deelnemers het uniform pensioenoverzicht verstrekt met de pensioenaanspraken ultimo 2010, gecombineerd met een aangepast eigen overzicht met aanvullende informatie, zoals bruto en netto maandbedragen JAARVERSLAG PROVISUM

15 Provisum verstrekt het indexatielabel nog bij alle informatie die specifiek gerelateerd is aan reseveovername of reserveoverdracht. Bij de afweging omtrent reserveoverdracht of -overname heeft dit label naar ons inzien nog toegevoegde waarde. Op het UPO wordt het label niet meer weergegeven. Verantwoordingsorgaan Mevrouw drs. J. Dröge heeft het verantwoordingsorgaan verlaten. Zij is opgevolgd door mevrouw mr. L Hagers, die werkzaam is als bedrijfsjurist bij C&A Nederland en door de onderneming benoemd in het verantwoordingsorgaan. De heer drs. R. Verwoerd heeft het verantwoordingsorgaan verlaten wegens vertrek naar het buitenland. Hij is in eerste instantie opgevolgd door mevrouw drs. M. van Groningen, maar zij heeft zich vanwege gewijzigde werkzaamheden vrijwel direct weer moeten terugtrekken. Inmiddels is de heer R.J. van der Tol, die op 1 april 2012 is afgetreden als bestuurslid, op deze positie benoemd. Het verantwoordingsorgaan heeft er dit jaar voor gekozen om te participeren in de vergadering van het bestuur bij het vaststellen van het jaarverslag. Er heeft daarnaast geen separaat overleg met (een delegatie van) het bestuur plaatsgevonden omdat er geen kwesties speelden waarover nadere discussie gewenst was. Het verantwoordingsorgaan is direct geïnformeerd over de tijdelijke situatie van reservetekort in september en de reactie daarop van het bestuur. Het verantwoordingsorgaan heeft in 2011 positieve adviezen afgegeven ten aanzien van de wijziging van het communicatieplan en de profielschets van het bestuur. Het verantwoordingsorgaan is ook gestart met de opzet van een profiel voor de leden van dat orgaan. Ten aanzien van de invoering van een profielschets worden echter eerst de ontwikkelingen met betrekking tot de toekomstige positie van het verantwoordingsorgaan afgewacht. Intern toezicht Ter waarborging van goed bestuur moet Provisum op grond van de Pensioenwet zorgdragen voor intern toezicht. In de statuten is vastgelegd dat het intern toezicht bij de stichting zal plaatsvinden door middel van een periodiek in te stellen visitatiecommissie van drie onafhankelijke deskundigen (verder de commissie ). Zoals blijkt uit de statuten heeft het intern toezicht betrekking op het kritisch bezien van het functioneren van (het bestuur van) de stichting en omvat het ten minste de volgende taken: het beoordelen van beleids- en bestuursprocedures en -processen en de checks and balances binnen het fonds; het beoordelen van de wijze waarop het fonds wordt aangestuurd; het beoordelen van de wijze waarop door het bestuur wordt omgegaan met de risico s op de langere termijn. Het bestuur heeft inmiddels tevens beslist de Internal Audit afdeling van Anthos Amsterdam C.V. (een van de aangesloten ondernemingen) een rol te geven bij het intern toezicht. Met name ziet het een rol voor deze afdeling bij het beoordelen van de opzet en de werking van het risicobeheersplan. De afdeling Internal Audit van Anthos heeft in het verslagjaar overleg gevoerd met de visitatiecommissie. Beide organen denken dat ze aanvullend op elkaar kunnen werken. De voornoemde taken van de visitatiecommissie bestrijken de hoofdlijnen van het functioneren van bestuur en uitvoeringsorganisatie, terwijl de afdeling Internal Audit zich eerder zal richten op de processen op detailniveau. De Internal Audit afdeling van Anthos Amsterdam C.V. heeft in 2011 een rapport uitgebracht betreffende diverse aspecten van het risicobeheersplan en zal dat ook in 2012 doen. In de jaren 2008 tot en met 2010 heeft de visitatiecommissie op basis van een drie jarenplan gefunctioneerd. In 2011 heeft het bestuur de gang van zaken met betrekking tot het intern toezicht geëvalueerd. Het bestuur heeft daarbij aangegeven dat het hecht aan een voortzetting van intern toezicht door onafhankelijke externe deskundigen via een visitatiecommissie. Daarbij heeft het overwogen dat enerzijds een frisse blik op de gang van zaken van belang is en anderzijds continuïteit van belang is. Het heeft één van de gewezen leden van de visitatiecommissie bereid gevonden om ook in de toekomst te participeren in de visitatiecommissie. De volgende commissie zal opereren vanaf PROVISUM JAARVERSLAG

16 Gedragscode In de gedragscode wordt binnen de onder de code vallende personen slechts onderscheid gemaakt tussen insiders en overige verbonden personen. Als insiders zijn, gelet op hun taken en bevoegdheden, de bestuursvoorzitter en de directeur van de stichting alsmede de compliance officer aangewezen. Voor hen gelden aanvullende gedragsbepalingen, waaronder de meldplicht betreffende hun privé-beleggingstransacties. Hierop wordt toegezien door de afdeling Compliance & Integrity van Ernst & Young, die daarover rapporteert aan de compliance-officer. In de vergadering van mei 2011 is een verslag van de compliance-officer over 2010 met als bijlage het rapport van bevindingen van Ernst & Young, besproken. Risicobeheersing In de Pensioenwet is bepaald dat een pensioenfonds zijn organisatie zodanig dient in te richten dat een beheerste en integere bedrijfsvoering gewaarborgd is. In het Besluit FTK zijn enige aanvullende regels gegeven, zoals de verplichting beleid op te stellen ten aanzien van de beheersing van de te lopen risico s en ervoor zorg te dragen dat het beleid ook wordt uitgevoerd. Om hieraan te kunnen voldoen is een risicobeheersingsplan opgesteld met de onderkende risico s. Het risicobeheersingsplan geeft een goed beeld van de gehele organisatie en vormt een belangrijk aanknopingspunt voor de verdere uitwerking van de procedures en werkprocessen binnen de organisatie van de stichting. Het risicobeheersingsplan is geënt op de FIRM methodiek zoals gehanteerd door DNB. In 2011 heeft op de tweedaagse bijeenkomst van het bestuur in mei een workshop plaatsgevonden waarbij het bestuur de risico-inschattingen op FIRM basis bij de diverse categorieën nog eens heeft doorgenomen. De naleving en effectiviteit van de beheersingsmaatregelen vormen een belangrijk deel van de interne controle van het fonds. In 2010 is besloten dit aspect van de externe accountant over te dragen aan de Internal Audit afdeling van Anthos Amsterdam C.V. Deze heeft in 2011 en 2012 rapportages aan het bestuur afgegeven over onderzoek in het voorafgaande jaar. Hierbij is geen sprake geweest van bevindingen met een hoog-risico-karakter. Een nadere uitsplitsing van de risico s en een nadere kwantificering van de financiele risico s is weergegeven onder de Toelichting op de balans. Verzekeringstechnisch risico Ten aanzien van de verzekeringstechnische risico's voert de stichting een conservatief beleid, waarbij steeds de meest actuele grondslagen worden gehanteerd rekening houdend met een mogelijk ongunstiger ontwikkeling ten aanzien van het 'eigen' bestand aan verzekerden, dan het bestand waarop de gehanteerde grondslagen zijn gebaseerd. Daarnaast is er sprake van een risicoherverzekering bij een verzekeraar. Beleggingsrisico s Provisum kende tot medio 2010 een specifieke wijze van dynamisch beleggingsbeleid. Dit hield in dat door middel van een tabel de strategische beleggingsmix werd aangepast op basis van de vigerende dekkingsgraad in combinatie met de rentestand. Besloten is deze tabel niet meer toe te passen. In plaats daarvan wordt het driejaarlijkse ALM onderzoek aangevuld met een jaarlijkse update. Zodoende kan ook op andere wijze op de actuele financiële situatie/risicopositie worden ingespeeld dan enkel via de beleggingsmix. Zo kan het risico van de portefeuille worden bijgesteld door middel van het meer of minder afdekken van bijvoorbeeld rente of valuta. Bovendien kunnen zo de uitgangspunten van de laatste ALM studie nog eens beoordeeld worden en eventueel worden bijgesteld. In 2011 heeft een eerste tussentijdse ALM studie plaatsgevonden. Hierbij is met name gekeken naar stagflatiescenario s (hoge inflatie en negatieve risicopremie op zakelijke waarden) en financial repression scenario s (stagflatie met lage rente, waarbij sprake is van negatieve reële rente). Dit laatste is het meest schadelijke scenario voor het fonds. Uitwerking van deze scenario s hebben vooralsnog niet geleid tot een aanpassing van het strategisch beleggingsbeleid. Het bestuur en het (beleggings)management is zich bewust van de diverse risico s die zich nog voordoen bij een verantwoord gekozen startegische asset mix en treft voortdurend maatregelen om de mogelijke negatieve gevolgen ervan te beperken. Zo worden de beleggingen over diverse categorieën (regio s, sectoren, strategieën e.d.) en tegenpartijen gespreid. Daarnaast beoordeelt de Head of Financial Risk, onafhankelijk van het beleggingsmanagement, zowel achteraf gemeten (ex post) als vooraf ingeschatte (ex ante) risico s en adviseert hij hoe deze waar nodig of gewenst te verkleinen. De risicomaatstaven worden daarbij met be JAARVERSLAG PROVISUM

17 hulp van een risicomanagementsysteem gemeten en tegen vooraf vastgestelde limieten beoordeeld. Tevens verricht het (beleggings)management jaarlijks, onder meer ten behoeve van externe toezichthouders, een risico-analyse die, daar waar nodig, kan resulteren in de aanpassing van het stelsel van risicobeheersingsmaatregelen. Daarnaast worden de risico s samenhangend met de dagelijkse beleggingsprocessen beheerst door middel van een stelsel van dagelijkse dan wel periodieke controlemaatregelen, waaronder het vier-ogen-principe, controletechnische functiescheiding, geautomatiseerde plausibiliteits-, materialiteits-, consistentie- en verbands-controles. Zo worden onder meer de valutaposities binnen de beleggingen op continue basis door het beleggingsmanagement gevolgd, wekelijks doorgesproken en indien nodig bijgesteld. De uitstaande liquiditeits- en derivatenposities bij externe financiële instellingen worden op maandelijkse basis ten opzichte van vooraf bepaalde grenzen geanalyseerd en zo nodig aangepast. Het beleggingsmanagement ziet op dagelijkse basis erop toe dat het beleggingsbeleid binnen de daarvoor geldende kaders blijft en bespreekt op maandelijkse basis in een zogenaamd asset allocatie overleg de consistentie van het beleid over de diverse beleggingscategorieën en de invloed van de economische ontwikkelingen op de beleggingen en tactische asset allocatie. De goede werking van de dagelijkse beleggingsprocessen wordt eveneens op regelmatige basis getoetst door de, van het (beleggings)management onafhankelijke, afdeling Internal Audit van Anthos Amsterdam. In het boekjaar zijn in het kader van de reguliere planning door de interne accountantsdienst onderzoeken verricht bij de beleggingsmanager met betrekking tot een aantal kernprocessen, waaronder in 2011 het proces rondom de waardering van het onroerend goed. Hieruit zijn geen materiële bevindingen naar voren gekomen. Ten slotte, als onderdeel van de jaarlijkse controle van de jaarrekening, beoordeelt ook de externe accountant de processen rondom de geautomatiseerde gegevensverwerking en de financiële verantwoording. De juridische en fiscale risico s worden beheerst door regelmatige afstemming met de specialisten van de interne juridische en fiscale afdeling, alsmede door regelmatig overleg met externe fiscale en juridische adviseurs. Het bestuur heeft in het verslagjaar besloten dat de Head of Financial Risk van Anthos Amsterdam C.V., die geen onderdeel uitmaakt van Anthos Asset Management B.V., een meer centrale plaats zou moeten innemen in de risicobeheersing. Hij zou vast lid of adviseur van de commissie moeten zijn en zijn inbreng zou meer structureel in het beleggingsproces moeten worden ingebed. Hij zou tevens verantwoordelijkheid moeten nemen met betrekking tot de driemaandelijkse risicorapportage aan beleggingscommissie en bestuur. In 2012 zal hieraan nader invulling worden gegeven. Tevens heeft het bestuur besloten dat er een tweede adviseur aan de beleggingscommissie wordt toegevoegd. Deze zal voornamelijk vergaande kennis moeten hebben op het gebied van risicomanagement en zijn adviezen met name vanuit dit oogpunt moeten afgeven. Tenslotte heeft het bestuur in een evaluatie van het beleggingsproces besloten dat de verslaglegging van risico- en vermogensbeheer op een nog inzichtelijker wijze moet plaatsvinden. Wat betreft de beleggingen vindt beheersing van de risico's plaats door middel van een gedetailleerd beschreven beleggingsproces waarop nauwlettend wordt toegezien. Verwezen wordt naar de hierna volgende toelichting op het beleggingsbeleid. Toelichting op het beleggingsbeleid Met het beleggingsbeleid wordt beoogd de pensioenaanspraken en -rechten, inclusief de onvoorwaardelijke indexatie daarvan na ingang, veilig te stellen door het behalen van een langetermijnrendement dat minimaal gelijk is aan de rente die gemiddeld bij de berekening van de technische voorzieningen in aanmerking is genomen. Daarboven wordt gestreefd naar een additioneel rendement om alle ingegane pensioenen jaarlijks te kunnen verhogen met de prijsindex zoals bepaald in de pensioenreglementen, en om andere door het bestuur gestelde doelen te kunnen verwezenlijken. Op basis van ALM-studies wordt door het bestuur vastgesteld welke beleggingsmix voor de langere termijn wenselijk is, gelet op de pensioenverplichtingen. De uitkomsten van de meest recente ALM-studie zijn in het voorjaar van 2010 door het bestuur bevestigd door de vaststelling van een nieuwe strategische asset mix en een nieuw jaarbeleggingsplan. De obligaties matching portefeuille is daarop onverwijld vorm gegeven. Hierbij is op verzoek van het bestuur geen gebruik PROVISUM JAARVERSLAG

18 gemaakt van rentederivaten maar betreft de portefeuille enkel langlopende obligaties en strips van de Duitse, Franse en Nederlandse overheid. Ook de op grond van de ALM studie gewenste positie in de grondstoffen (gerelateerde) beleggingen (hierna te noemen Commodities ) is in de eerste helft van 2010 gerealiseerd. De strategische weging van de bedrijfsobligaties is begin 2011 geëffectueerd. Na de hiervoor genoemde stappen is de actuele Strategische Asset Allocatie (SAA), met ter vergelijking de actuele positie ultimo boekjaar, als volgt: Beleggingscategorieën minimum % Strategische bandbreedtes neutraal % maximum % positie per Obligaties return portefeuille 5,0 15,0 25,0 14,0 19,5 Obligaties matching portefeuille (vanaf 1 april 2010) ,0 30,0 35,0 35,2 28,5 Obligaties credits (vanaf 1 januari 2011) 2,5 5,0 7,5 5,4 0,0 Aandelen 17,5 27,5 37,5 23,4 25,9 Onroerend goed 10,0 12,5 15,0 11,4 13,4 Commodities (vanaf 1 april 2010) 2,5 5,0 7,5 4,0 5,4 Hedgefondsen 2,5 5,0 7,5 5,7 6,9 Liquiditeiten 0,0 0,0 5,0 0,9 0,4 Binnen de kaders van het lange-termijn strategisch beleggingsbeleid zoals hierboven beschreven wordt jaarlijks in het jaarbeleggingsplan het korte-termijn beleggingsbeleid vastgelegd, waarbij rekening wordt gehouden met de actuele economische vooruitzichten. Het jaarbeleggingsplan wordt door Anthos Asset Management B.V. voorgesteld en door het bestuur goedgekeurd. De bestuursbeslissingen ten aanzien van de beleggingen worden voorbereid door een beleggingscommissie, bestaande uit een extern adviseur, een vertegenwoordiging uit het bestuur en de directeur van het pensioenfonds. Door deze commissie wordt ten minste driemaal per jaar overleg gevoerd met de beleggingsmanagers van Anthos Asset Management B.V. In de bestuursvergaderingen wordt hierover gerapporteerd, een en ander overeenkomstig de gang van zaken rond de beleggingen zoals is vastgelegd in het jaarlijks geactualiseerde beleggingsstatuut. Het beleggingsstatuut bevat een uitgebreid schema met signaleringsmomenten en beslissingsbevoegdheden. Maandelijks zijn er overzichten beschikbaar die de positie van de beleggingen vergelijken met de strategische grenzen (ALM-studie) én de tactische grenzen als bepaald in het jaarbeleggingsplan. Gerapporteerde onder- en overschrijdingen worden toegelicht door de beleggingsmanagers, waarna, al dan niet na overleg met de externe beleggingsadviseur, door de bevoegde perso(o)n(en) aan de beleggingsmanagers wordt medegedeeld hoe te handelen. Het beleggingsstatuut maakt integraal deel uit van de ABTN. Aan de ABTN is een zogenaamde verklaring inzake de beleggingsbeginselen toegevoegd. Op de website is deze verklaring integraal opgenomen. Uitvoeringskosten beleggingen Op basis van een overeenkomst verzorgt Anthos Asset Management B.V de effecten- en onroerendgoedbeleggingen alsmede het fiduciair beheer. De voor deze diensten verschuldigde fee hangt enerzijds af van de ten behoeve van de stichting gemaakte kosten en anderzijds van het vermogen ten aanzien waarvan beheer en/of advisering plaatsvindt. In totaal was in ,0 miljoen (2010: 3,2 miljoen) aan fees verschuldigd aan Anthos Asset Management B.V. Dit komt overeen met 27 basispunten (2010: 27 bp.) van het gemiddeld belegd vermogen (1 basispunt = 0,01%). Voorzover sprake is van beleggingen in indirect onroerend goed, hedgefondsen, gespecialiseerde aandelenen obligatiefondsen zijn ook beheer- en performance fees (voor zover van toepassing; afhankelijk van de behaalde rendementen en individuele afspraken met externe managers) verschuldigd. Deze zijn impliciet JAARVERSLAG PROVISUM

19 begrepen in de beleggingsopbrengsten, aangezien deze fees reeds in mindering zijn gebracht op de door de externe managers verstrekte waarderingen. Voor 2011 bedragen deze kosten 28 bp. op fondsniveau (2010: 32 bp.). De kosten van de bewaarinstelling waren in het afgelopen boekjaar 1 bp (2010: idem), terwijl tot slot de exploitatielasten van het directe onroerend goed in bp hebben bedragen (2010: 7 bp.). De totale kosten in verband met de beleggingen bedroegen in 2011 dus 62 basispunten (2010: 67 bp.) van het gemiddeld belegd vermogen. De gerapporteerde rendementen van Provisum zijn na aftrek van transactiekosten. In de Nederlandse pensioenfonds sector is een discussie opgestart om ook de transactiekosten transparant te maken en expliciet te kwantificeren. Gezien het vooralsnog ontbreken van betrouwbare data in de financiële markten is het nog niet mogelijk om op dit punt een betrouwbare schatting af te geven. Provisum volgt deze sectorbrede discussie nauwgezet. Terugblik 2011 In het verslagjaar werden financiële markten gedomineerd door het onvermogen van politici om adequaat fundamentele problemen aan te pakken. Meest in het oog springend en met de meest negatieve gevolgen was dit het geval in de EU, maar op dit gebied was de ontwikkeling in de VS niet veel beter. De situatie in Griekenland werd van kwaad tot erger. De noodlening van EUR 110 miljard van mei 2010 bleek onvoldoende. De financiële problemen van Griekenland namen toe door zowel een verder in het slop rakende economie als te weinig hervormingen. In juli 2011 volgde een volgend steunpakket van EUR 109 miljard, waarbij afgesproken werd dat banken vrijwillig 21% zouden moeten afschrijven op Griekse staatsleningen. Ondertussen had ook Portugal zich genoodzaakt gezien een noodlening aan te vragen. De onrust over de Europese schuldencrisis nam in de zomer verder toe. In toenemende mate werd gesproken over een mogelijk vertrek van Griekenland uit de euro. Het besmettingsgevaar steeg, met groeiende twijfels over de houdbaarheid van schulden en tekorten van Italië en Spanje. Dit leidde tot fors oplopende rentes in de periferielanden en tot een ingrijpen van de ECB begin augustus, met het herstarten van het opkoopprogramma voor Italiaanse en Spaanse staatsobligaties. Dit had een kalmerend effect op de markten, maar slechts van korte duur. Griekenland kende nieuwe tegenvallers en twijfels over de omvang van het noodfonds en hervormingsmaatregelen leidden opnieuw tot oplopende spanningen. In oktober besloten Europese beleidsmakers tot een herziening van het tweede steunpakket voor Griekenland: de lening werd verhoogd naar EUR 130 miljard en banken zouden 50% op hun Griekse staatsobligaties moeten afschrijven. Het Europese noodfonds, het EFSF, zou worden uitgebreid en banken zouden hun vermogenspositie moeten versterken. De gedwongen afschrijving op Griekse leningen voedde een angst dat ook voor andere landen gedwongen zou moeten worden afgeschreven, en, ondanks dat in Griekenland en Italië incompetente regeringen waren vervangen door meer vertrouwenwekkende technocraten, liepen de spanningen weer op. De volgende top van 9 december, aangekondigd als de top der toppen, wist in ieder geval tijdelijk weer wat rust te brengen, met nieuwe afspraken voor het vastleggen van fiscale regels en een expliciete beperking van afschrijvingen tot Griekenland. Al snel bleken echter ook de afspraken van deze top niet eenduidig en vooral te beperkt. De economische ontwikkeling van 2011 was wereldwijd gematigd positief begonnen, met een voortgaand herstel na de recessie in 2008/09. Dit was voor de ECB zelfs aanleiding in april en juni de rente met tweemaal 25 basispunten te verhogen naar 1,50%. Het optimisme werd ook nog gevoed door de Arabische lente. In maart was er wel een tegenslag met de zware aardbeving (gevolgd door een tsunami) bij Fukushima in Japan. In de loop van het eerste kwartaal kwamen de eerste tekenen van een groeivertraging. Deze vertraging was op zich al onvermijdelijk gezien het wegvallen van de positieve cyclische factoren (zoals de inhaalvraag van consumenten en het aanvullen van de voorraden) en fiscale verkrappingen die in de plaats kwamen van fiscale verruimingen. De onrust rond de Europese schuldencrisis leidde daarnaast tot een scherpe daling van het vertrouwen van consumenten en producenten, met name in Europa. Dit had als gevolg dat de economische groei in de Eurozone terugviel. In het vierde kwartaal leek de eurozone als geheel zelfs in een recessie te zijn beland (waar probleemlanden Griekenland en Portugal zich al in bevonden). Grote uitzondering was Duitsland, dat dankzij een sterke concurrentiepositie bleef profiteren van een buitenlandse vraag naar Duitse producten en een daarmee gepaard gaande verbetering van de werkgelegenheid. Met het oog op de verslechterde economische vooruitzichten maakte de ECB ondanks een inflatie die nog boven de 2% doelstelling lag in december de eerdere renteverhogingen ongedaan. Daarnaast verleende de ECB in december voor EUR 489 miljard PROVISUM JAARVERSLAG

20 liquiditeitssteun aan het bankwezen in de vorm van driejaarsleningen. Daarmee leek eind december de rust op de financiële markten terug te keren. In de VS leek de economische groei in het derde kwartaal te vertragen. De gematigde verbetering van de arbeidsmarkt kwam tot stilstand, Hierbij speelde de ramp van Japan ook een negatieve rol omdat er hierdoor een tekort aan Japanse onderdelen ontstond. Na een neerwaartse herziening in de zomer van de groeicijfers van voorafgaande kwartalen ontstond er zelfs een vrees voor een double dip, ofwel een tweede recessie na de val van Lehman. Deze angst verminderde in het laatste kwartaal sterk dankzij meevallende cijfers over consumentenbestedingen (weliswaar voornamelijk door afnemende besparingen) en de arbeidsmarkt. Daarmee leek de Amerikaanse economie, in tegenstelling tot de Europese economie, weliswaar niet uitbundig maar wel gestaag door te groeien. Japan raakte in een recessie door de aardbeving bij Fukushima. De stroomvoorziening kwam door het uitvallen van geraakte kerncentrales onder druk te staan, waardoor de industriële productie en daarmee ook de export werden geraakt. In de tweede helft van het jaar herstelde de industriële productie geleidelijk. De Japanse export vond echter tegenwind van de afnemende vraag uit de regio en een sterke yen. De economische groei in China vertraagde. Enerzijds door genomen maatregelen om de enorme kredietgroei af te remmen en inflatie en bubbels op (delen van) de onroerendgoedmarkt tegen te gaan. Daarnaast leed de exportgroei onder de groeivertraging in de rest van de wereld. Er werd hier en daar zelfs al gespeculeerd op een harde landing van China. Tegen de achtergrond van een dalende inflatie werd aan het eind van het jaar weer gestart met het versoepelen van het monetaire beleid. Het groeicijfer voor het laatste kwartaal was weliswaar lager dan voorafgaande kwartalen, maar leek eerder te duiden op een zachte landing. Gezien de onrust in de eurozone is het eigenlijk opmerkelijk dat de euro in 2011 niet sterk wegzakte ten opzichte van de dollar. De euro bleef ver boven het laagste punt ooit (USD/EUR 0,85 in 2001) en ook boven de gemiddelde koers sinds de introductie (USD/EUR 1,22). De euro steeg zelfs in de eerste maanden van De economische ontwikkeling was nog positief en de ECB verhoogde de rente terwijl de Fed daartoe geen aanstalten maakte. Vanaf de zomer verzwakte de euro geleidelijk door de toegenomen onrust rond de schuldencrisis. Daarnaast werkte de sneller afnemende economische groei in de eurozone in het voordeel van de dollar. Maar de daling bleef beperkt, waarschijnlijk omdat beleggers ervan uitgingen dat, mochten er landen uit de euro stappen, de overblijvende landen gezonder zouden zijn en dus een hogere euro zouden rechtvaardigen. Per saldo steeg de dollar 3,3% in het verslagjaar ten opzichte van de euro. Nadere toelichting op de beleggingsportefeuille Naar marktwaarde was de samenstelling van de beleggingsportefeuille per 31 december 2011, met vergelijkende cijfers per 31 december 2010, als volgt (in miljoenen euro s): Beleggingscategorieën marktwaarde per Obligaties (excl. opgelopen rente) return + matching + credits portefeuille 615,7 460,9 Aandelen 261,9 286,9 Onroerend goed 130,7 148,8 Hedgefondsen (incl. private placements 1,2 miljoen) 65,7 71,9 Commodities 45,8 60,0 Liquiditeiten, derivaten, vorderingen/schulden 28,6 82,2 TOTAAL 1.148, , JAARVERSLAG PROVISUM