ZINTUIGEN: GEVOELIGE ANTENNES

Transcriptie

1 ZINTUIGEN: GEVOELIGE ANTENNES 1 K u n je a l l e s w a a r n e m e n? Met behulp van je zintuigen heb je steeds contact met je omgeving Hoe zou het zijn zonder zintuigen? Zelfs als je maar één zintuig mist heeft dat grote gevolgen. Soms kunnen technische middelen helpen. Afbeelding Voor elke soort prikkel heb je een apart zintuig. Maar er zijn ook prikkels die mensen niet kunnen waarnemen. We hebben bijvoorbeeld geen zintuigen voor luchtdruk of magnetisme Elk z i n t u i g z i j n e i g e n p r i k k e l Afbeelding 13-1 Dit gehoorapparaat is bijna onzichtbaar Een zintuig is een orgaan dat gevoelig is voor een bepaalde verandering. Zo'n verandering noemen we een prikkel. In je omgeving zijn heel veel prikkels. Een deel daarvan kun je waarnemen. Ook in je lichaam neem je prikkels waar: je hebt honger of pijn. Afbeelding 13-3 Adequate prikkel?

2 Elk zintuig bevat zintuigcellen. Deze cellen zijn maar voor één soort prikkel gevoelig, bijvoorbeeld voor geluid, voor licht of voor temperatuurverschillen. Elk zintuig is daardoor ongevoelig voor andere prikkels. De prikkel waar een zintuig gevoelig voor is, noemen we met een moeilijk woord: adequate prikkel. Geluid is de adequate prikkel voor je oor, licht is de adequate prikkel voor je oog. Maak nu: O: 13/1 en O: 13/2 1.2 N iet elke pr ikkel geeft een i m p u l s In een zintuigcel worden adequate prikkels omgezet in impulsen. Dit zijn elektrische stroompjes. De impulsen worden via degevoelszen uwen naar het ruggemerg en de hersenen gestuurd. Daar wordt de informatie verwerkt. Pas als de informatie in de hersenen is aangekomen, zijn we ons bewust van wat we waarnemen. 1.3 A l l e s w e n t! Wanneer een zintuigcel langdurig dezelfde prikkel krijgt, kan er gewenning optreden. De prikkel is er nog wel, maar er worden geen impulsen meer doorgegeven. Aan het reukzintuig kun je dit goed merken. Als je een ruimte binnenkomt waar het stinkt, ruik je dit meteen. Na enige tijd ruik je het niet meer. 1.4 V o o r r a n g Je hersenen kunnen voorrang geven aan de informatie uit een bepaald zintuig. Je concentreert je op een bepaalde prikkel. Je kunt met 'gespitste oren' luisteren of met 'argusogen' kijken. Je motivatie voor bepaalde informatie is dan hoog. Andere informatie wordt tijdelijk onderdrukt. Er worden wel impulsen doorgegeven, maar de hersenen beschouwen die informatie op dat moment niet als belangrijk. Soms is een prikkel heel zwak. Bijvoorbeeld als de radio een heel zacht geluid geeft. Dan kan het gebeuren dat er geen impuls gevormd wordt. We zeggen dan dat de prikkel beneden de drempelwaarde ligt. Elke zintuigcel heeft zijn eigen drempelwaarde. Afbeelding Afbeelding 13-5 Motivatie bepaalt welke prikkel voorrang krijgt.

3 1.5 Zintuig voor zintuig Je kunt zien, horen, ruiken, voelen en proeven. Je hebt daarvoor verschillende zintuigen. Vaak worden ze allemaal gelijktijdig geprikkeld. Een zware vrachtauto die voorbij rijdt, neem je waar met je ogen, je oren en je neus. De trillingen van de grond neem je met je neemintuigen waar! We bespreken in de volgende paragrafen de verschillende zintuigen apart. Maak nu: 0:13/3 t/m 0:13/5 Afbeelding 13-6 De vijf zintuigen

4 2 H u i d z i n tu i ge n De huid bevat verschillende zintuigen. In de kiemlaag komen vrije zenuwuiteinden uit. Deze nemen beschadigingen waar. Je voelt het als pijn In de lederhuid, vlak onder de kiemlaag, liggen de tastzintuigen. Ze reageren op drukverschillen. Met deze zintuigen kun je tastend vormen herkennen. Hoe dichter de tastzintuigen bij elkaar zitten, hoe gevoeliger de huid is. Vandaar datje met je vingertoppen en de punt van je tong goed kunt voelen! Afbeelding 13-7 Braille: lezen met tastzintuigen Iets dieper in de lederhuid liggen de koude- en warmtezintuigen. Ze zijn alleen gevoelig voor temperatuurverschillen. De koudezintuigen zijn gevoelig voor een huidtemperatuur Afbeelding 13-7 Braille: lezen met tastzintuigen Afbeelding Smaakpapillen

5 tussen 36 C en 20 C. Warmtezintuigen reageren op huidtemperaturen van 36 C tot 43 C. Hogere en lagere temperaturen worden als pijn waargenomen. Je kunt dus voelen of een voorwerp warmer of kouder is dan je huid. Het is niet mogelijk om met deze zintuigen de temperatuur te meten! In het onderhuids bindweefsel liggen de drukzintuigen. Zij reageren vooral op trillingen. 4 R e u k z i n t u i g Maak nu: O: 13/6 t/m O: 13/10 3 S m a a k z i n t u i g e n Alles wat je eet of drinkt komt in aanraking met je tong. In je tong zitten smaakzintuigjes. Ze liggen in een soort bekers (afbeelding 13-8). Daardoor proef je alleen opgeloste stoffen. Met de smaakzintuigjes kun je vier smaken waarnemen: zoet, zuur, zout en bitter. Je tong bevat ook tast-, temperatuuren pijnzintuigen. Ook deze spelen een rol bij het proeven: warme melk smaakt anders dan koude melk, toast smaakt anders dan brood. Afbeelding Reukzintuig Proeven doe je niet alleen met je tong. Ook de reuk is daarbij belangrijk. Om het verschil te bepalen tussen kaneel en zand gebruiken je hersenen de informatie van zowel smaak- als reukzintuigen. De reukzintuigcellen liggen in het reukslijmvlies, boven in je neusschelpen. Reuk en smaak waarschuwen je tegen giftige stoffen. Bedorven voedsel ruikt zuur en smaakt vaak bitter. Maak nu: O: 13/13 en O: 13/14 Maak nu: O: 13/11 en O: 13/12

6 5 n G e z i c h t s z i n t u i g e De gezichtszintuigcellen liggen in je ogen. Van elk voorwerp kun je de kleur, de helderheid en de vorm waarnemen. Hieronder zie je enkele organen die het oog beschermen. Afbeelding Het oog wordt goed beschermd B o u w v a n h e t oog Het witte gedeelte van het oog is het harde oogvlies. Dit beschermt het oog. Aan de voorkant gaat het harde oogvlies over in het doorzichtige hoornvlies. Onder het harde oogvlies ligt het vaatvlies. Dit bevat bloedvaten en zorgt voor de voeding van het oog. Aan de voorkant van het oog gaat het vaatvlies over in de iris. De iris is gekleurd. De opening in de iris heet pupil. De iris regelt de hoeveelheid licht die het oog binnenkomt. Het binnenste oogvlies heet het netvlies. Hierin liggen miljoenen lichtgevoelige zintuigcellen. Via de oogzenuw worden impulsen van de zintuigcellen naar de hersenen gestuurd. Op de plaats waar de oogzenuw de oogbol verlaat liggen geen lichtzintuigen. Deze plaats wordt de blinde vlek genoemd. Afbeelding 13-1 la Doorsnede van het oog van bovenaf gezien

7 De binnenkant van je oog wordt opgevuld door het glasachtig lichaam. Dit bestaat uit een heldere, gelei-achtige stof. Maak nu: O: 13/15t/mO: 13/18 Afbeelding 13-1 lb De lens zorgt ervoor dat lichtstralen gebroken worden en precies op het netvlies vallen. Op het netvlies ontstaat een omgekeerd, verkleind beeld van het voorwerp waar je naar kijkt. Dat je de wereld niet op zijn kop ziet komt doordat de hersenen aan de omkering gewend zijn. Zij 'vertalen' het in een rechtopstaand beeld. De plaats van het netvlies recht achter de lens heet de gele vlek. Hier is de dichtheid van de zintuigcellen het grootst P u p i l r e f l e x De iris regelt de hoeveelheid licht die via de pupil op het netvlies valt. Niet te veel, want dat zou de zintuigcellen beschadigen. En niet te weinig, omdat dan de beelden onscherp worden. In de iris zitten kringspieren en lengtespieren. In afbeelding op de volgende bladzijde wordt de werking van deze spieren uitgelegd. Het samentrekken van deze spieren gaat buiten je wil om. Dit wordt de pupilreflex genoemd. De pupilreflex is afhankelijk van de hoeveelheid licht die op het netvlies valt. Beide ogen reageren gelijktijdig. Maak nu: O: 13/19 en O: 13/20 Afbeelding 13-12

8 De kringspieren in de iris trekken samen. De pupil wordt klein. Er valt weinig licht in het oog. Als je naar een voorwerp in de verte kijkt, zijn je ogen in rusttoestand. De kringspier om de lens is ontspannen en plat. Zo komt van het voorwerp in de verte een scherp beeld op je netvlies Als je kijkt naar iets wat dichtbij staat, trekken de kringspieren samen. De ooglens is elastisch en neemt nu een zo bol mogelijke vorm aan. Zo kun je een voorwerp dichtbij scherp zien. Het boller of platter worden van de lens wordt accommoderen genoemd. Ook accommoderen doe je niet bewust. Het is een reflex. Afbeelding De lengtespieren in de iris trekken samen. De pupil wordt groot. Er veel licht in het oog W e r k i n g v a n de l e n s De lens zorgt ervoor dat er een scherp beeld op het netvlies ontstaat. Om dat te bereiken kan de lens van vorm veranderen. Maak nu: O: 13/21 t/m O: 13/ K l e u r e n z i e n In het netvlies liggen twee soorten zintuigcellen: de staafjes en de kegeltjes. De staafjes zijn gevoelig voor licht en donker. In schemerlicht werken ze het best. Ze liggen verspreid over het hele netvlies, behalve in de gele vlek. Vooral naar de randen van het netvlies toe komen veel staafjes voor. Afbeelding Het accommoderen van de ooglens

9 het beeld op de gele vlek valt. Je ziet dan ook de kleur van het voorwerp. Van voorwerpen aan de rand van je gezichtsveld is het beeld minder scherp. Bovendien zie je de kleur niet. Dat komt doordat de beelden nu op de rand van het netvlies vallen. Maak nu: O: 13/24 Afbeelding De kegeltjes liggen vooral in de gele vlek, de staafjes alleen daarbuiten. Met de kegeltjes neem je kleuren waar. De gele vlekbevat veel kegeltjes dicht bij elkaar. Naar de randen van het netvlies toe vind je er steeds minder Kegeltjes werken alleen als er voldoende licht is. Door de ligging van staafjes en kegeltjes zie je een voorwerp het scherpst alss 6 G e h o o r z i n t u i g e n Je eigenlijke gehoorzintuig ligt beschermd in de schedel. Om het geluid op te vangen en te versterken heeft je gehoorzintuig allerlei andere organen nodig. De oorschelp bestaat voornamelijk uit kraakbeen. De taak ervan is om geluidstrillingen op te vangen. Via de gehoorgang komen de trillingen op het Afbeelding Gehoor-en evenw'ichtszintuig

10 trommelvlies. Dit vlies begint mee te trillen. In de trommelholte liggen de gehoorbeentjes. Naar hun vorm noemen we ze hamer, aambeeld en stijgbeugel De hamer zit vast aan het trommelvlies, de stijgbeugel zit vast aan het ovale venster. Daartussen ligt het aambeeld. De trommelholte is door de buis van Eustachius met de keelholte verbonden. Deze buis is normaal gesloten. Als je slikt gaat hij even open. De luchtdruk in de trommelholte wordt dan gelijk aan de druk van de buitenlucht. Daardoor kan het trommelvlies goed blijven trillen, ook als de druk buiten verandert. Maak nu: O: 13/25 t/m O: 13/31 7 E v e n w i c h t s - z i n t u i g Afbeelding Gehoorbeentjes Vlak boven de trommelholte ligt het evenwichtszintuig. Het bestaat uit drie halfcirkelvormige kanalen. In de wanden zitten zintuigcellen met zintuigharen. De kanalen bevatten een vloeistof. De gehoorbeentjes brengen de geluidsgolven versterkt over op het ovale venster. Hierdoor komt de vloeistof'in het slakkenhuis in trilling. De gehoorzintuigcellen van het slakkenhuis zetten deze trillingen om in impulsen. De gehoorzenuw geeft de impulsen door aan de hersenen. Hoe harder het geluid, hoe meer impulsen er per seconde naar de hersenen gaan. Afbeelding Het evenwichtszintuig

11 Afbeelding Als je snel in het rond draait, word je duizelig Kunstrijdsters kijken steeds naar één punt. Door het 'spotten' beïnvloeden ze hun hersenen. Ze krijgen daardoor geen draaierig gevoel. Door je hoofd te bewegen gaat de vloeistof in de halfcirkelvormige kanalen stromen. Hierdoor buigen de zintuigharen iets af. De zintuigcellen zetten deze haarbewegingen om in impulsen. In de hersenen wordt de informatie uit de drie halfcirkelvormige kanalen verwerkt. Daaruit wordt de stand van het hoofd berekend. Ook de informatie uit de ogen wordt gebruikt om je evenwicht te bewaren. Maak nu: O: 13/32

12 SAMENVATTING 1 Een verandering in de omgeving noemen we een prikkel. 2 De prikkel waarvoor een bepaald zintuig gevoelig is noemen we de adequate prikkel voor dat zintuig. 3 In een zintuigcel worden prikkels omgezet in impulsen. Dit zijn elektrische stroompjes. De impulsen worden via de gevoelszenuwen naar het ruggemerg en de hersenen gestuurd. 4 Pas wanneer de impulsen in de hersenen zijn verwerkt, word je je bewust van de waarneming. 5 Elke zintuigcel heeft zijn eigen drempelwaarde. 6 Wanneer een zintuigcel langdurig dezelfde prikkel te verwerken krijgt, kan er gewenning optreden. De prikkel is er nog wel, maar er worden geen impulsen meer doorgegeven. 7 In de huid liggen vrije zenuwuiteinden (pijn), tastzintuigen (drukverschillen), koude- en warmtezintuigen (temperatuurverschillen) en drukzintuigen (trillingen). 8 Verdeeld over de tong liggen de smaakzintuigen. Met de punt van je tong proef je zoet, achteraan op je tong bitter. Aan de zijkanten proef je zout en zuur. 9 Reukzintuigen zitten in het neusslijmvlies van de bovenste neusschelpen. 1O Het oog (gezichtszintuig) bestaat uit: harde oogvlies, hoornvlies, vaatvlies, iris, pupil, lens, glasachtig lichaam, netvlies, oogzenuw. 11 Het harde oogvlies en het hoornvlies geven het oog bescherming. Het hoornvlies laat licht door. 12 Het vaatvlies bevat bloedvaten om het oog te voorzien van voedingsstoffen en zuurstof. De iris heeft kringspieren en lengtespieren. Hiermee kan de grootte van de pupil worden geregeld en dus de hoeveelheid licht die het netvlies bereikt. Grote iris kleine pupil weinig licht op netvlies. Kleine iris grote pupil veel licht op netvlies. Het samentrekken van de spieren in de iris gaat buiten de wil om: pupilreflex.

13 13 Op het netvlies liggen twee soorten gezichtszintuigcellen: de staafjes en de kegeltjes. Met de staafjes zie je contrast (zwart-wit); met de kegeltjes zie je kleur. De kegeltjes liggen dicht op elkaar, vooral in het centrum van het netvlies: de gele vlek. Hier is het beeld het scherpst. De staafjes liggen vooral aan de rand van het netvlies, niet in de gele vlek. Met dit deel van het netvlies kun je ook in de schemer beelden vormen. 14 De elastische ooglens kan boller of platter worden: accommoderen. Dit gebeurt door een reflex. Hierdoor valt altijd een scherp beeld op het netvlies. Kijken we naar een voorwerp in de verte dan is de lens plat. De kringspier om het oog is ontspannen. Als we naar een voorwerp dichtbij kijken is de lens bol, de kringspier gespannen. 15 De oogzenuw geeft impulsen door van het oog naar het centrale zenuwstelsel. Bij de blinde vlek verlaat de oogzenuw het oog. 16 De oren (gehoorzintuigen) bestaan uit: oorschelp, gehoorgang, trommelvlies, trommelholte, buis van Eustachius, gehoorbeentjes en slakkenhuis. 17 Geluid is een trilling van lucht. De oorschelp vangt trillingen op. Via de gehoorgang wordt het trommelvlies in trilling gebracht. Via hamer, aambeeld en stijgbeugel wordt de trilling versterkt overgebracht op het ovale venster van het slakkenhuis. Nu komt de vloeistof in het slakkenhuis in trilling. De gehoorzintuigcellen die hierin zitten, zetten deze trillingen om in impulsen. 18 De gehoorzenuw geeft de impulsen door aan de hersenen. Hoe harder het geluid, hoe meer impulsen er per seconde naar de hersenen gaan. 19 De buis van Eustachius zorgt ervoor dat de druk aan weerszijden van het trommelvlies gelijk blijft. Dat gebeurt tijdens het slikken. De buis gaat dan even open. 20 Het evenwichtszintuig bestaat uit drie halfcirkelvormige kanalen. De haartjes in de buizen komen door een vloeistof in beweging. Hierdoor worden impulsen gevormd. Ook je ogen hebben invloed op het bepalen van je evenwicht. Maak nu de diagnostische toets. Maak een keuze uit E: 13/33 t/m E: 13/36