Samenvatting Biologie Thema 7 + 8

Transcriptie

1 Samenvatting Biologie Thema Samenvatting door D woorden 9 juni ,1 3 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou THEMA 7, Zintuiglijke waarneming 1. Het zintuigenstelsel 2. Voelen en proeven 3. De bouw van de ogen 4. De iris en de ooglens 5. Het netvlies 6. De bouw en werking van de oren 7. Werkplan maken 1 Het zintuigenstelsel Het zintuigstelsel bestaat uit zintuigen. Een zintuig is een orgaan dat reageert op prikkels uit het milieu. In zintuigcellen ontstaan alleen impulsen als een prikkel sterk genoeg is. We noemen de kleinste prikkelsterkte die een impuls veroorzaakt de drempelwaarde. Als een prikkel zwakker is dan de drempelwaarde ontstaan geen impulsen. Een licht geluid hoor je dan bijvoorbeeld niet. Een adequate prikkel is het type prikkel waar een zintuigcel speciaal gevoelig voor is, hiervoor heeft de zintuigcel een lage drempelwaarde. Gewenning en motivatie spelen ook een rol. Gezichtszintuigen -> in de ogen->licht, gehoorzintuigen-> in de oren -> geluid, evenwichtszintuigen -> in de oren -> zwaartekracht, reukzintuig -> in de neus -> geur, smaakzintuigen -> in de tong -> smaak, warmtezintuigen -> in de huid -> warmte, koudezintuigen -> in de huid -> koude, drukzintuigen -> in de huid -> druk, tastzintuigen -> in de huid -> lichte aanraking. 2 Voelen en proeven Reukzintuig: neus met zintuigcellen met reukharen in het neusslijmvlies. Ademhalen door de neus heeft de voorkeur boven de mond omdat de neus waarschuwt bij gevaar (vb. vieze lucht, gas), neusslijmvlies bevochtigd en verwarmd de lucht (beter voor longen), trilhaartjes in het slijmvlies houden grove stofdeeltjes tegen. Smaakzintuigen: smaakknopjes aan de zijkanten van groefjes in de tong. Proeven van 4 smaken zoet, zuur, zout en bitter (er is ook een 5 e smaak ontdekt, umami). Bij het proeven speelt ook het reukzintuig een Pagina 1 van 8

2 belangrijke rol. - Tastzintuigen: tastknopjes vlak onder de opperhuid. - Drukzintuigen: dieper in de huid. - Pijn neem je waar met de uiteinden van bepaalde zenuwen (pijnpunten). Pijnpunten komen overal voor in het lichaam, dus ook in dieper liggende organen. - Warmte- en koudezintuigen: reageren op de temperatuur die op de huid komt. 3 De bouw van de ogen De wenkbrauwen zorgen ervoor dat er geen water of zweet in je ogen komt. Wimpers zorgen ervoor dat er geen vuil in je ogen komt. Het witte gedeelte in het oog noemen we het harde oogvlies. Het gekleurde gedeelte van je oog de iris of regenboogvlies. In de iris zit een opening de pupil. Over de iris en de pupil heen ligt het hoornvlies. Traanklieren produceren traanvocht. Door knipperen met je oogleden verspreid je het vocht over de ogen heen. In de ooghoeken zitten twee kleine openingen. Hierdoor voeren de traanbuisjes het overige vocht af. Om het oog heen zitten verschillende spieren (kijk voor afb.9/10 in boek blz.58/59). De wand van een oog bestaat uit drie lagen: Buitenste laag = het harde oogvlies (wit) dit biedt bescherming en aan de voorkant van het oog gaat dit over in het hoornvlies. Het hoornvlies is doorzichtig waardoor er licht het oog kan binnenvallen. Middelste laag = vaatvlies. Hierin zitten veel bloedvaten (voeding). Aan de voorkant gaat het vaatvlies over in de iris. Binnenste laag = netvlies. Hierin liggen de zintuigcellen die geprikkeld worden als er licht op valt. Er ontstaan dan impulsen in de zintuigcellen en die worden door de oogzenuw naar de hersenen geleid. In het midden van het netvlies ligt een gele vlek en daar kun je met de zintuigcellen het scherpst zien. Het oog heeft ook een blinde vlek, dit is de plaats van het netvlies waar de oogzenuw het oog verlaat. Het netvlies wordt door het glasachtig lichaam op zijn plaats gehouden. Tussen het glasachtig lichaam en het netvlies liggen bloedvaten. Achter de iris en de pupil bevindt zich de lens. Rondom de lens zit het straalvormig lichaam. Het straalvormig lichaam en de lens zorgen ervoor dat je scherp kunt zien. 4 De iris en de ooglens Bij een oog wordt een beeld gevormd op het netvlies. Dit beeld is omgekeerd en verkleind (zie afb.12 blz.60). De impulsen die in het netvlies ontstaan, worden naar de gezichtscentra in de grote hersenen geleid en die verwerken de impulsen zo dat je het beeld rechtopstaand en op de juiste grootte waarneemt. De zintuigcellen in het netvlies worden door de pupilreflex tegen fel licht beschermd. Dit houdt in dat je pupil kleiner en groter kan worden. Dit gebeurt bij veel licht (kleiner) en als er minder licht is/donker (groter). De spieren in de iris spelen hierbij een rol. In de iris bevinden zich kringspieren en straalsgewijs lopende spieren. De kringspieren lopen rondom de pupil, als ze zich samentrekken wordt de pupil kleiner. De straalsgewijs lopende spieren lopen van de Pagina 2 van 8

3 pupil naar de buitenrand van de iris, als ze zich samentrekken, wordt de pupil groter. De lens van een oog is elastisch en kan van vorm veranderen. Het straalvormig lichaam zijn de kringspieren rond de lens. Bij het ontspannen van de kringspieren wordt door deze druk de opening in het straalvormig lichaam groter -> de lensbandjes worden hierdoor strak gespannen = uitgerekte lens -> platter. Bij samentrekken van de kringspieren wordt de opening in het straalvormig lichaam kleiner -> de lensbandjes worden hierdoor minder strak gespannen = minder uitgerekte lens -> boller. Zie afb. 16 en 17 op blz. 62 van je boek. Kijkend in de verte zijn je ogen in rusttoestand. De kringspieren in de straalvormige lichamen zijn dan ontspannen-> lensbandjes zijn strak gespannen -> ooglenzen worden uitgerekt (= plat). Bij het zien van dichtbij trekken de kringspieren in de straalvormige lichamen zich samen -> lensbandjes worden daardoor minder strak gespannen -> ooglenzen worden minder uitgerekt -> boller. Dit boller worden heet accomoderen en is nodig om ook bij zien op kortere afstand een scherp beeld op het netvlies te vormen. Als je ouder wordt worden de ooglenzen minder elastisch en lukt dit minder goed. Daarom hebben oudere mensen vaak een bril nodig om te kunnen lezen. Staar = troebel geworden ooglens (oudere mensen). 5 Het netvlies Het netvlies bevat zintuigcellen die lichtprikkels omzetten in impulsen. Het netvlies bestaat uit verschillende onderdelen: Staafjes, hiermee kun je alleen contrasten zien in zwart/grijs/wit. Staafjes hebben een lage drempelwaarde voor licht. Daardoor kun je met de staafjes ook in de schemering voorwerpen zien. De staafjes liggen verspreid over het hele netvlies, maar in de gele vlek en de blinde vlek liggen geen staafjes. Kegeltjes, hiermee kun je kleuren zien. Kegeltjes hebben een hogere drempelwaarde voor licht dan staafjes. Ze worden overdag gebruikt, wanneer er voldoende licht is. Bij iemand die kleurenblind is, werken bepaalde kegeltjes niet goed. De meest voorkomende is roodgroenkleurenblindheid. De kegeltjes liggen vooral in de gele vlek en de directe omgeving daarvan. Gele vlek, een plaats midden in het netvlies recht tegenover de pupil, waar alleen kegeltjes zitten. Met dit deel van het netvlies kun je het scherpst zien. Blinde vlek, een plek waar geen staafjes en geen kegeltjes voorkomen, omdat hier uitlopers van zenuwcellen in het netvlies bij elkaar komen en de oogbol verlaten via de oogzenuw. Bij de blinde vlek gaan de uitlopers door het netvlies, het vaatvlies en het harde oogvlies heen. Het netvlies is op deze plaats onderbroken. Zenuwcellen, geleiden impulsen van de staafjes en de kegeltjes via de hersenstam naar de grote hersenen. De laag van zenuwcellen ligt tegen het glasachtig lichaam aan. Voor duidelijkheid kijk in het boek bij afb. 20 op blz De bouw en werking van de oren Het gehoororgaan zorgt ervoor dat je kunt horen. De oorschelp vangt geluiden (luchttrillingen) op, die via de gehoorgang naar het trommelvlies gaan. In de gehoorgang zitten de oorsmeerklieren, die oorsmeer produceren. Dat zorgt ervoor dat het trommelvlies soepel blijft. Door geluid gaat het trommelvlies trillen. Via de gehoorbeentjes gaan Pagina 3 van 8

4 de trillingen door naar het venster van het slakkenhuis. Dat is een afgesloten ruimte gevuld met vloeistof, die in trilling gebracht wordt. De zintuigcellen zetten de trillingen in het slakkenhuis om in impulsen. De gehoorzenuw leidt de impulsen naar de hersenen. In de hersenen wordt men zich bewust van het geluid. De onderdelen van het oor van afb. 27 op blz. 67 moet je kunnen benoemen. De buis van Eustachius loopt van de trommelholte (achter het trommelvlies) naar de keelholte. Deze buis zorg ervoor dat de luchtdruk aan beide kanten van het trommelvlies gelijk blijft. Zo kan het trommelvlies met de bewegingen van de lucht meetrillen. Als je omhoog of omlaag gaat bijvoorbeeld in een vliegtuig, verandert de luchtdruk buiten het lichaam. Door te slikken gaat de buis van Eustachius even open en kan de luchtdruk binnen en buiten gelijk worden. Bij het linker en rechter slakkenhuis bevinden zich de evenwichtsorganen, die bestaan uit drie halfcirkelvormige kanalen. Zij geven aan de hersenen door welke stand je hoofd heeft of welke bewegingen het lichaam maakt. Daardoor kunnen de hersenen impulsen sturen naar al de skeletspieren om je evenwicht te houden, ook terwijl je allerlei bewegingen maakt. 7. Werkplan maken Het maken van een werkplan is noodzakelijk om een biologisch onderzoek voor te bereiden, uit te voeren en te beoordelen. Dit komt vaak terug bij het uitvoeren van een experiment. Een aantal zaken is hierbij belangrijk: - Er is altijd een proefgroep en een controlegroep. De proefgroep krijgt iets wat de controlegroep niet krijgt (bijvoorbeeld ander eten, meer beweging, etc.). De rest van de omstandigheden blijft gelijk. - Werk met minimaal personen/dieren in beide groepen om het experiment ook zuiver te houden en toeval uit te sluiten. - Breng maar één variabele aan, anders weet je niet wat er nu eigenlijk werkt. - Ga de resultaten van beide groepen na verloop van tijd met elkaar vergelijken. - Trek hieruit een conclusie. THEMA 8, Stevigheid en beweging 1. Het skelet 2. Kraakbeenweefsel en beenweefsel 3. Beenverbindingen 4. Spieren 5. Houding en beweging 6. Blessures 7. Rugklachten 1. Het skelet De mens heeft (net als alle andere gewervelden) een inwendig skelet of geraamte. Dit skelet bestaat uit vele beenderen (botten). Het bestaat uit drie onderdelen: schedel, romp en ledematen. De beenderen in het hoofd vormen samen de schedel. De schedel word gedragen door de wervelkolom die in de romp Pagina 4 van 8

5 naar beneden loopt. De borstwervels, de ribben en het borstbeen vormen samen de borstkas. De schouderbladen en de sleutelbeenderen vormen samen de schoudergordel. De heupbeenderen vormen de bekkengordel of het bekken. Armen en benen worden ook wel ledematen genoemd. Van de beenderen in de arm zijn spaakbeen en ellepijp moeilijk uit elkaar te houden. Ezelsbruggetje: bij de pols zit de ellepijp vast aan de kant van de pink. Het spaakbeen zit vast aan de kant van de duim. Functies van het skelet: - Stevigheid geven aan het lichaam - Bescherming van tere organen in het lichaam - Bewegingen mogelijk maken - Vorm geven aan het lichaam Afb. 2 op blz. 85 moet je helemaal kennen. De meeste beenderen van het skelet zijn beweeglijk met elkaar verbonden. Spieren die aan de beenderen vastzitten, zorgen ervoor dat je beenderen bewegen. Om te kunnen bewegen heeft de mens de volgende onderdelen: beenderen, spieren kunnen zich samentrekken, pezen om de spieren aan de botten te hechten, zenuwen voeren impulsen aan waardoor de spieren samentrekken. Typen beenderen: Pijpbeenderen: langwerpige beenderen, komen vooral voor in de ledematen, bijvoorbeeld dijbeen en scheenbeen. In de koppen bevinden zich vele kleine holten met rood beenmerg. In het rode beenmerg worden bloedcellen gevormd. In het deel tussen de koppen bevindt zich een mergholte met geel beenmerg. In het gele beenmerg is vet opgeslagen. Platte beenderen: komen vooral voor in de schedel en in de romp, bijvoorbeeld schedelbeenderen, schouderbladen, ribben, borstbeen, heupbeenderen. In platte beenderen zit wel rood beenmerg maar geen mergholte met geel beenmerg. Zoolgangers, teengangers en topgangers: Zoolgangers: lopen op de hele voetzool, bijvoorbeeld beren, mensen. Door het lopen op de hele voetzool is het steunoppervlak groot. Teengangers: lopen op de tenen, bijvoorbeeld katten. Topgangers (hoefgangers): lopen op de toppen van de tenen, bijvoorbeeld paarden. Door het lopen op de toppen van de tenen zijn de poten lang. 2. Kraakbeenweefsel en beenweefsel Kraakbeenweefsel is stevig en goed buigzaam. De cellen liggen in groepjes bij elkaar in de tussencelstof (afb. 8, blz. 88). Bij volwassenen komt kraakbeen voor op plaatsen in het lichaam die stevig en toch soepel zijn (bijvoorbeeld in de oorschelpen, in de neus, in gewrichten, tussen de wervels). Pagina 5 van 8

6 Beenweefsel is heel stevig en een beetje buigzaam. De cellen liggen in kringen rondom fijne kanaaltjes met bloedvaten in de tussencelstof. Kalkzouten in de tussencelstof geven stevigheid (hardheid). Lijmstof in de tussencelstof zorgt voor de buigzaamheid. In zoutzuur lossen kalkzouten op en kan een botje makkelijk buigen. In een vlam verbrandt de lijmstof en kan een botje makkelijk breken. De beenderen van een baby bestaan voornamelijk uit kraakbeenweefsel. Bij kinderen verandert dit naar beenweefsel met veel lijmstof en weinig kalkzouten. Bij ouderen bestaan de beenderen uit beenweefsel met weinig lijmstof en veel kalkzouten. Daardoor zijn hun beenderen minder buigzaam en breken ze gemakkelijker. 3. Beenverbindingen Er zijn 4 manieren waarop beenderen met elkaar verbonden kunnen zijn: Vergroeid: twee of meer beenderen zijn tot een geheel geworden. Hierbij is geen beweging mogelijk. Bijvoorbeeld de wervels van het heiligbeen en van het staartbeen. Door een naad: ook hierbij is geen beweging mogelijk. Bijvoorbeeld de meeste schedelbeenderen. Door kraakbeen: de ribben en het borstbeen zijn door kraakbeen met elkaar verbonden. Ook tussen de wervels zit kraakbeen. Er is een beetje beweging mogelijk (als je ademhaalt wordt je borstkas groter en kleiner). Door een gewricht: vooral in je armen en benen zitten veel gewrichten. Hierbij is veel beweging mogelijk. Bijvoorbeeld de vingerkootjes. Bouw van een gewricht: Gewrichtskogel (gewrichtskop) en gewrichtskom Kraakbeenlaagjes (op de gewrichtskogel en de gewrichtskom): - gaan slijtage tegen - hierdoor kan een gewricht soepel bewegen Gewrichtskapsel: - geeft gewrichtssmeer af, waardoor het gewricht soepel kan bewegen; - houdt de botten op hun plaats Bij sommige gewrichten helpen stevige kapselbanden mee de botten op hun plaats te houden. 3 typen gewrichten: Kogelgewrichten - hierbij is beweging mogelijk in verschillende richtingen o.a. een draaiende beweging. Bijvoorbeeld schouderblad en opperarmbeen (schoudergewricht). Scharniergewrichten - hiermee is alleen een beweging heen en terug mogelijk. Bijvoorbeeld opperarmbeen en ellepijp (ellebooggewricht) Rolgewrichten Pagina 6 van 8

7 - het ene bot draait in de lengteas om het andere heen. Bijvoorbeeld spaakbeen en ellepijp (hiermee kun je de palm van je hand naar beneden of naar boven houden). 4 Spieren Spieren maken beweging mogelijk. Al je spieren samen vormen je spierstelsel. Een spier is omgeven door bindweefsel: de spierschede. Het bindweefsel geeft een spier stevigheid. Aan de beide uiteinden van de spier gaat het bindweefsel van de spierschede over in het bindweefsel van pezen. Met deze pezen zit een spier vast aan beenderen. Een spier bestaat uit een aantal spierbundels. Een spierbundel bestaat uit een aantal spiervezels. Elke spiervezel is ontstaan door samensmeltingen van vele spiercellen. Een spiervezel bevat veel celkernen. Bij grote inspanningen trekken veel spiervezels samen, er vindt dan veel verbranding plaats. Daarvoor zijn veel voedingsstoffen en is veel zuurstof nodig. De plaats waar een pees aan een bot vastzit, heet aanhechtingsplaats. Als de armbuigspier of biceps zich samentrekt, wordt de onderarm omhooggetrokken. De arm wordt dan gebogen. Als de armstrekspier of triceps zich samentrekt, wordt de arm gestrekt. Spieren waarvan het samentrekken een tegengesteld effect heeft, noemen we antagonisten. 5. Houding en beweging De wervelkolom heeft een dubbele S-vorm - deze vorm wordt in stand gehouden door rugspieren die aan de wervels zijn bevestigd - tussenwervelschijven werken als schokbrekers Een goede lichaamshouding voorkomt afwijkingen in de vorm van de wervelkolom en daardoor (rug)pijn. Bij een gebogen rug worden tussenwervelschijven aan een kant ingedrukt. Als dit vaak en langdurig gebeurt, kunnen de tussenwervelschijven een deel van hun veerkracht verliezen. De tussenwervelschijven kunnen dan uitpuilen en daardoor zenuwen afklemmen. Dat veroorzaakt pijn. Door goed rechtop te staan en goed rechtop te zitten, houdt de wervelkolom de dubbele-s-vorm. De tussenwervelschijven worden dan niet aan een kant ingedrukt. Door te tillen vanuit de knieën houdt de wervelkolom de dubbele-s-vorm. De beenspieren helpen dan mee bij het tillen. 6. Blessures - spierpijn - spierscheuring: spiervezels zijn gescheurd. Oorzaak: een te sterke inspanning of een plotselinge beweging. Een spierscheuring geneest meestal door rust. - spierkramp, dit kan ontstaan als er te weinig bloed naar de spier stroomt. - botbreuk, de botdelen moeten in de goede stand staan om weer vast te kunnen groeien. Soms moeten de botdelen worden gezet. - voetbalknie: in het kniegewricht is een meniscus (een stukje kraakbeen) gescheurd. Meestal zijn ook het Pagina 7 van 8

8 gewrichtskapsel en de kapselbanden (de kniebanden of kruisbanden) beschadigd. Vaak moet een gescheurde meniscus operatief worden verwijderd. - kneuzing: een beschadiging van weefsel zonder dat er iets is gescheurd of gebroken. Oorzaak: meestal een stoot, een stomp of een trap. Een gekneusde plek zwelt op, onder andere door een inwendige bloeding. Een kneuzing geneest meestal door rust. - verzwikking: een kneuzing van een gewricht. Als je je voet verzwikt, rekken het gewrichtskapsel en de kapselbanden bij je enkel te ver uit. Bij een ernstige verzwikking kunnen je enkelbanden scheuren. - ontwrichting: de gewrichtskogel schiet uit de gewrichtskom. Als je verkeerd op je arm valt, kan je arm uit de kom schieten. Een arts moet de gewrichtskogel weer op zijn plaats brengen in de gewrichtskom. - ontstekingen van de aanhechtingsplaatsen van spieren. Oorzaak: overbelasting van de spieren. Bij een tennisarm is de aanhechtingsplaats van een elleboogspier ontstoken. Bij een achillespeesontsteking is de aanhechtingsplaats van een kuitspier ontstoken. Het geneest meestal door rust. Veel blessures worden behandeld met ijswater - ijswater vermindert een inwendige bloeding - ijswater vermindert een zwelling - ijswater vermindert de pijn, doordat er minder impulsen naar de hersenen worden geleid. Voorkomen van blessures: Warming up -> spieren worden warmer Na afloop cooling-down -> het bloed stroomt nog snel en afvalstoffen kunnen worden afgevoerd 7. Rugklachten Bij een hernia is er een uitstulpend deel van de tussenwervelschijf dat drukt tegen het ruggenmerg. Het ruggenmerg verbindt de zenuwen van je lichaam met je hersenen. Door de hernia komt een deel van de zenuwen klem te zitten. Dit veroorzaakt rugpijn, die vaak ook uitstraalt naar het been. Vaak is dit het gevolg van slijtage maar het kan ook ontstaan door een slechte lichaamshouding of door verkeerd tillen. Pagina 8 van 8