1 Geografische situering Aanleiding en doelstellingen Aanleiding Belang van een geschikt beheer Werkwijze...

Transcriptie

1

2

3 Inhoudsopgave 1 Geografische situering Aanleiding en doelstellingen Aanleiding Belang van een geschikt beheer Werkwijze Voorbereidend werk Inventarisatie Verwerking van de gegegens Evaluatie en monitoring Beheerdoelstellingen Bedreigingen en knelpunten Inzaaien van de berm met het aanpalende landbouwgewas Intensief maaibeheer Herbicidengebruik Storten van afval in de berm Sensibilisatie Beheeradvies Potentiële natuurwaarde Ontwerp Grazige vegetaties Houtachtige begroeiing Uitbreiding van houtkanten Het belang van autochtoon plantsoen Bermgrachten Ruigten Inzaaien van bermen Bestrijding van exoten Reuzenbalsemien (Impatiens glandulifera) Japanse duizendknoop (Fallopia japonica) Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina) Reuzenberenklauw (Heracleum mantegazzianum) Inventarisatie Enkele bijzondere plantensoorten Bosandoorn (Stachys sylvatica) Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi) Reuzenpaardenstaart (Equisetum telmateia) Bermen als fauna-corridor Oranje zandoogje (Pyronia tithonus) Resultaten Vegetatietypering Indeling in bermtypes... 42

4 8.2 Statistische verwerking Bespreking bermtypes in Brakel Type 1: Grazige vegetatie op zeer voedselrijke bodem Type 2: Grazige vegetatie op matig voedselrijke bodem Type 3: Grazige vegetatie op voedselarme bodem Type 4: Grazige vegetatie op verstoorde bodem Type 5: Ruigtevegetatie Type 6: Heidevegetatie Type 7: Houtachtige vegetatie Type 8: Door bos Type 9:Overgangstype tussen 1 en Type 11: Overgangstype tussen 2 en Overzicht van de maaischema's Beheerkaart 1: Maaibeheer zeer voedselrijke (type 1) en verstoorde vegetaties (type 4) Beheerkaart 2: Maaibeheer matig voedselrijke bermen (type 2) en overgangstype van 1 naar 2 (type 9) Beheerkaart 3: Maaibeheer ruigtevegetatie (type 5), houtachtige vegetatie (type 7) en door bos (type 8) Maaitechniek en concrete tips Actueel gevoerde beheer Gefaseerd maaien Maaimaterieel Klepelmaaier Schijvenmaaier Maaibalk Maai-zuigcombinatie Afvalverwerking Voorkomen van bermmaaisel Verschralingsbeheer en extensivering van het beheer Aanplanten van houtachtige vegetatie Maaitechniek Begrazing Hergebruik van bermmaaisel Gebruik als veevoeder Vergisting Tussentijdse gecontroleerde opslag Hooien van bermen Inkuilen Verwerkingsmogelijkheden Compostering Conclusie Lijst afbeeldingen Lijst tabellen Literatuurlijst... 84

5 17 Bijlagen Bijlage I: Het Bermbesluit Bijlage II: Omzendbrief van 4 juni 1987 betreffende bermbeheer door publiekrechtelijke rechtspersonen Bijlage III: Totale lijst van de waargenomen plantensoorten Bijlage IV: Topografische kaart Brakel Bijlage V: Bodemkaart Bijlage VI: Biologische waarderingskaart Beheerkaarten bermvegetaties Brakel Beheerkaart 1: Maaibeheer zeer voedselrijke en verstoorde bermen Beheerkaart 2: Maaibeheer matig voedselrijke bermen en overgangstype tussen zeer- en matig voedselrijk Beheerkaart 3: Maaibeheer ruigtevegetatie, houtachtige vegetatie & door bos Beheerkaart 4: Groeiplaatsen invasieve exoten

6 Inleiding De opmaak van een bermbeheerplan is één van de vele projecten die het provinciebestuur aanbiedt aan de gemeenten. Een actueel bermbeheerplan kan een uitstekende leidraad zijn voor een efficiënter en effectiever bermbeheer binnen de gemeente. Alle Oost- Vlaamse gemeenten kunnen beroep doen op de ondersteuning van de provincie Oost- Vlaanderen voor hun natuur- en milieubeleid. Voor wie extra steun op maat wil, is er het milieucontract. De natuur in Vlaanderen staat onder grote druk. Bermen vormen vaak nog de enige plaats in het landschap waar wilde planten kunnen groeien. Door het gebruik van (kunst)meststoffen, depositie vanuit de lucht, de toename van het verkeer en door ophoging zijn schrale graslanden zeldzaam geworden en buiten de reservaten bijna enkel nog in bermen terug te vinden (Ovam, 2003). In 2012 werd voor Brakel een eerste bermbeheerplan door de provincie opgemaakt dat het zuidelijk deel van de gemeente behandeld (de zone ten zuiden van de N48 en de N493). Een tweede deel, opgemaakt in 2013, handelt over de bermen tussen de N493 en de N8. In 2014 werd de overige oppervlakte van de gemeente geïnventariseerd. In dit derde deel zijn alle deelrapporten samengevoegd zodat één groot bermbeheerplan ontstaat. In Vlaanderen is de oppervlakte van de wegbermen groter dan de oppervlakte van alle natuurreservaten samen. Ze vormen vaak de enige extensief beheerde zone in het omringende landschap (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996). Een natuurgericht beheer op basis van natuurgebieden alleen is onvoldoende om het overleven van soorten te garanderen. Er moet dan ook aan natuurontwikkeling gedaan worden buiten de reservaten. De verhoging van de soortenrijkdom (biodiversiteit) in zowel flora en fauna staat in het ecologisch beheer centraal. Ecologisch bermbeheer kan sterk bijdragen tot het natuurbehoud en de instandhouding van veel wilde planten en dieren. In woon- en landbouwgebieden is er vaak geen ongebruikte plaats meer om wilde planten spontaan te laten groeien en de bijbehorende fauna te laten overleven. Bermen vormen voor hen vaak de laatste uitwijkplaats. Het bermbesluit heeft tot doel om door een verschraling van de bermen concurrentieverhoudingen te wijzigen, waardoor een meer gevarieerde fauna en flora kan ontstaan. De bermen krijgen hierdoor een hogere ecologische waarde. Ecologisch bermbeheer heeft niet alleen een positieve invloed op de ecologische kwaliteit van de berm, sommige beheervormen kunnen in belangrijke mate bijdragen tot een beperking van de onderhoudskosten en de hoeveelheid maaisel. Door de talrijke overige functies, kunnen bermen zich nog zelden ontwikkelen tot echt stabiele milieus (Ovam, 2003). Met een goed bermbeheer kan de esthetische kwaliteit, de soortenrijkdom en de zeldzaamheidswaarde van de bermen toch aanzienlijk verbeterd worden en dit meestal gekoppeld aan economische winst via lagere onderhouds- en verwerkingskosten.

7 1 Geografische situering Brakel is een gemeente gelegen in het zuiden van de provincie Oost-Vlaanderen in het arrondissement Oudenaarde. Het is een voornamelijk agrarische gemeente gelegen langsheen de N8 Kortrijk-Brussel tussen de kleinstedelijke gebieden Oudenaarde en Geraardsbergen te midden van de Vlaamse Ardennen. De Vlaamse Ardennen worden gekenmerkt door een sterk versneden reliëf met een groot aantal beken. Kenmerkend zijn de beboste heuvels waarvan de toppen, afhankelijk van de ondergrond, begroeid zijn met bos met een rijke variatie aan levensgemeenschappen. Dit reliëfrijke cultuurlandschap heeft, naast de beboste heuvels, een voornamelijk vrij open karakter. Onder open karakter wordt verstaan weinig opvallende bebouwde ruimte (Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Brakel, informatief gedeelte, 2011). Figuur 1: Situering gemeente Brakel binnen de grenzen van de provincie Oost-Vlaanderen Brakel is een fusiegemeente bestaande uit 8 deelgemeenten: Elst; Everbeek Beneden, Everbeek Boven; Michelbeke; Nederbrakel; Opbrakel; Parike; Zegelsem. De gemeente heeft een oppervlakte van 5701 ha (Provinciaal Geografisch Informatiesysteem) en telt inwoners (telling bevolkingsregister van ). De bevolkingsdichtheid bedraagd ongeveer 240 inwoners /km². Geografische situering 1

8 Figuur 2: Topografische kaart Brakel en omgeving Geografische situering 2

9 2 Aanleiding en doelstellingen 2.1 Aanleiding De aanleiding voor het toegenomen belang van ecologisch bermbeheer is het door het Vlaamse gewest uitgevaardigd bermbesluit. Het besluit werd op 27 juni 1984 gepubliceerd om de sterke ecologische achteruitgang van wegbermen tegen te gaan en op die manier de ecologische waarde van deze groene linten te verhogen. De belangrijkste bepalingen van het besluit zijn dat de eerste maaibeurt pas vanaf 15 juni mag worden uitgevoerd, de tweede pas vanaf 15 september. Alle maaisel moet binnen de tien dagen worden afgevoerd en er mogen geen bestrijdingsmiddelen worden gebruikt. Het bermbesluit zorgde in de eerste plaats voor een bewustwording van de natuurwaarde van onze wegbermen. Ecologisch beheerde bermen zijn leefgebieden voor planten en dieren en vormen verbindingselementen tussen grote stukken natuur. Het bermbesluit wil een natuurvriendelijk bermbeheer stimuleren via een aangepast en periodiek maaibeheer met daartoe geschikt materieel. Dit beheer houdt in dat in functie van het behoud en/of de verhoging van de natuurwaarden over het algemeen een verschralend maaibeheer wordt gevoerd door de bermen oordeelkundig te maaien en het maaisel af te voeren, zodat de bermen opnieuw soortenrijker worden. De voorgeschreven maaiperiode is botanisch evenwel niet altijd de beste en bovendien is het in de arbeidsintensieve zomerperiode niet altijd mogelijk om alle bermen binnen de toegestane termijn te maaien. Ook de vaak zeer grote hoeveelheden te verwerken bermmaaisel die op een zeer korte tijdspanne vrijkomen, vormen voor veel gemeenten een knelpunt. Het bermbesluit is van toepassing op alle terreinen, die zowel bestaan uit vlakke als hellende overgangszones tussen de eigenlijke weginfrastructuur en andere gebruiksterreinen en die beheerd worden door een publiekrechterlijk rechtspersoon. Via een goedgekeurd bermbeheerplan kan afgeweken worden van het bermbesluit en kunnen ecologisch minder interessante bermen op een ander tijdstip worden gemaaid. Op deze manier kan een extra inspanning geleverd worden voor bermen met hoge potenties. Het doel bestaat erin de ecologische, de landschappelijke en de belevingswaarde van wegbermen te verhogen waarbij de verkeersveiligheid gegarandeerd blijft en waarbij de berm een meerwaarde biedt aan het ecologisch netwerk van de regio. De principes van het bermbesluit kunnen echter ook gevolgd worden op plaatsen waar het strikt wettelijk niet van toepassing is (bijvoorbeeld stroken in de bebouwde kom). 2.2 Belang van een geschikt beheer In Vlaanderen groeien ongeveer 800 soorten hogere planten en 100 soorten mossen en kortsmossen in wegbermen. Voor de hogere planten bedraagt dat ongeveer 62% van de totale flora (Zwaenepoel, 1998). Bloeiende planten zijn op hun beurt cruciaal voor veel soorten ongewervelden. Zo zijn bermen vaak het leefgebied en verbindingsgebied voor vlinders. Heel wat vlinders volgen lijnvormige structuren zoals bermen als ze zich buiten hun leefgebied verplaatsen. De wegberm betekent weliswaar vaak een refugium voor zeldzamere soorten, maar het optimum van die soorten moeten we meestal in hooilanden, bossen, heiden of ruigten zoeken. Het feit dat deze biotopen in razendsnel tempo uit het landschap verdwijnen, maakt dat het beheer van bermen extra belangrijk wordt. Meer dan 50 soorten hogere Aanleiding en doelstellingen 3

10 planten vinden we dan ook tegenwoordig nog bijna uitsluitend in bermen (Zwaenepoel, 1998). De oppervlakte natuurgebieden in de gemeente evanals in de rest van Vlaanderen is gering. Dit betekent dat heel wat soorten het moeten hebben van wegbermen om zich te handhaven. Het bermbesluit bepaalt niet expliciet dat er gemaaid moet worden. Het bepaalt alleen dat een eventuele eerste maaibeurt niet voor 15 juni mag plaatsvinden, een tweede niet voor 15 september. Een gedifferentieerd maaibeheer binnen één en dezelfde berm komt flora en fauna ten goede. Vooral veel ongewervelden vereisen het voorkomen van verschillende vegetatiestructuren op korte afstand van elkaar, voor het vervullen van de verschillende stadia in hun levenssyclus. Door een doordacht (maai)beheer komen snel planten en diersoorten (terug) in wegbermen voor die er voordien geen plaats meer vonden. Door een verschralend beheer kan dominantie van hoogproductieve soorten zoals Grote brandnetel, Glanshaver, Fluitekruid worden teruggedrongen ten voordele van soorten als Reukgras, Veldlathyrus, Margriet, Sint-Janskruid, Ondanks het vitaal belang van natuur en de toegenomen aandacht ervoor, slagen we er onvoldoende in om de afname van natuurkwaliteit in ons leefmilieu een halt toe te roepen. Door middel van het maaisel af te voeren worden nutriënten weggenomen en vermindert de voedselrijkheid van de bodem. Hierdoor krijgen specifieke planten terug meer kans. Verschralen van de bodem is een werk van lange adem. Niet alleen door inspoeling van meststoffen uit vaak zwaar bemeste aanpalende landbouwpercelen, maar ook door de stikstofdepositie uit de lucht die jaarlijks meer dan 50 kg per hectare kan bedragen. Bij een natuurvriendelijk bermbeheer is een termijnplanning een absolute noodzaak om behoorlijke resultaten te kunnen verwachten. Volgens de ene bron kan de hoeveelheid biomassa met 10 % afnemen in een periode van 4 jaar (Zwaenepoel, 1993). Andere bronnen spreken van een massareductie van 30 % en 50 % in 5 jaar (De Wilde et al., 2000). Door een consequent maaibeheer, namelijk maaien op het moment dat de meeste voedingsstoffen in de planten zitten én afvoer van het maaisel, worden grassen minder dominant en krijgen kruiden meer kansen. Op voorwaarde dat er zich geen andere verstoringen (met toevoer van nutriënten) voordoen, zal de biomassaproductie dalen totdat zich een vrij stabiele vegetatie heeft gevormd. Vooral de 1ste maaibeurt is verantwoordelijk voor het verschralend effect. De 2de maaibeurt is van groot belang voor een gunstige vegetatiestructuur. Door het maaien en de afvoer van het maaisel ontstaan openingen in de vegetatie met een grotere lichtinval, waar kiemplantjes van minder competitieve soorten zich kunnen vestigen. Een soorten- en structuurrijke vegetatie levert de ideale combinatie om de hoogste faunavariatie te bewerkstelligen. Wanneer een grasland in het voorjaar wordt gemaaid, krijgen bepaalde plantensoorten meer kans dan wanneer gemaaid wordt in de volle zomer. Is veel bloei gewenst in het voorjaar of in de nazomer, dan zal een ander maaitijdstip meer geschikt zijn. Tabel 1: Overzicht van enkele voorjaars- en zomerbloeiers Voorjaarbloeiers Fluitekruid Scherpe boterbloem Smalle weegbree Grote ereprijs Grote muur Groot streepzaad Gewone veldsla Zomerbloeiers Knoopkruid Dagkoekoeksbloem Grote tijm Rapunzelklokje Sint-janskruid Boerenwormkruid Gewoon duizendblad Aanleiding en doelstellingen 4

11 Groot Kaasjeskruid Grote klaproos Heelblaadjes Wilde peen Bermen zijn er in allerlei vormen, zowel brede, hellende, natte als droge bermen komen voor. Deze sterk variërende milieus herbergen elk specifieke plantengemeenschappen die in het omringende intensief beheerde landbouwlandschap vaak geen enkele kans meer krijgen. In de berm aangeplante houtachtige soorten kunnen belangrijke verbindingsassen vormen. Op termijn kunnen ze de kostprijs van bermbeheer reduceren. Een uitbreiding van houtkanten met vruchtdragende soorten kan interessant zijn voor een aantal specifieke fauna-elementen. Bermvegetaties kunnen bovendien ook bijdragen aan het beschermen van de bodem tegen erosie. Een bermvegetatie kan dezelfde functie vervullen als een grasbufferstrook, waar afstromend water wordt afgeremd en beter infiltreert in de bodem. Figuur 3: Bermen vormen vaak de enige extensief beheerde zone in het omliggende agrarische landschap Aanleiding en doelstellingen 5

12 3 Werkwijze Bij de opmaak van het bermbeheerplan werd een gestandaardiseerde methodiek gevolgd. De uitvoering van het project doorliep de volgende stappen: Voorbereidend werk; Inventarisatie; Verwerking van de gegevens; Evaluatie. Bij aanvang van het bermbeheerplan werden in samenspraak met de gemeente de te inventariseren straten geselecteerd. Alle bermvegetaties van de geselecteerde wegen geïnventariseerd. Een eerste inventarisatie gebeurde in de periode mei-juni. Naast de voorjaarsinventarisatie werden alle bermen, met het oog op preciesere informatie voor de bermtypebepaling, een tweede keer geïnventariseerd in augustus-september. 3.1 Voorbereidend werk Op basis van de informatie die verkregen werd van het gemeentebestuur van Brakel, de topografische kaart, de bodemkaart, de biologische waarderingskaart en de reliëfkaart werden de bermen gedigitaliseerd in een GIS-omgeving (Geografisch Informatie Systeem). Alle digitaal ingetekende bermen werden voorzien van een volgnummer. Aan ieder digitaal ingetekende berm werd een databestand gekoppeld met de gegevens die opgenomen werden tijdens de inventarisatie. 3.2 Inventarisatie Tijdens de inventarisatierondes werden alle aangeduide bermen in Brakel aan een terreinbezoek onderworpen. De in de berm voorkomende plantensoorten werden gedetermineerd en genoteerd. Algemene kenmerken en opmerkingen werden bijgehouden aan de hand van een hiervoor opgesteld inventarisatieformulier. Deze inventarisaties omvatten de gehele breedte van de berm met inbegrip van de eventueel aanwezige bermgracht die de scheiding met de aanpalende percelen vormt. Op basis van de actueel voorkomende soorten, de talrijkheid en de landschappelijke ligging van de berm wordt een bermtype toegekend. Per straatdeel wordt een formulier ingevuld. Hierbij wordt meestal uitgegaan van de straat als geheel, wat uiteraard niet altijd volledig overeenkomt met de reële situatie op het terrein. In het kader van dit bermbeheerplan is het minder zinvol om nog meer in detail in te zoomen op deeltrajecten daar dit tot een praktisch onhaalbaar maaischema zou leiden. Meestal betrof een straatdeel de gehele straat. Op sommige plaatsen was de vegetatie binnen eenzelfde straat echter zo verschillend dat toch straatdelen dienden onderscheiden te worden, soms ook met een verschillend beheeradvies. Een straat loopt bijvoorbeeld door een stuk bos en vervolgens een deel door akkerland. Gezien de grote verschillen krijgen deze twee delen een aparte fiche, een verschillend bermtype en dus een ander beheer toegewezen. Bij de inventarisatie werd naast een uitvoerige soortenlijst, ook aandacht besteed aan eventuele knelpunten m.b.t. de berm zoals hindernissen in de berm, sluikstorten, exoten, herbicidengebruik, Bij de concrete uitwerking van het bermbeheerplan werd prioritair aandacht besteed aan de praktische haalbaarheid van het plan. Dit wil zeggen dat op sommige plaatsen toegevingen werden gedaan naar beheer toe. Een straatdeel van het Werkwijze 6

13 zeer voedselrijke type, met een smalle strook van het matig voedselrijke type, kreeg geen ander beheer toegewezen. Om een opdeling in types te maken is in principe één inventarisatie in het voorjaar doorgaans voldoende. Om de wetenschappelijke correctheid en precisie nog te verbeteren, is een tweede opname in het najaar noodzakelijk. Bij de inventarisatie van het grondgebied van Brakel werden 201 plantensoorten waargenomen in 262 straatdelen. Dit is slechts een momentopname waardoor kan verondersteld worden dat dit aantal in realiteit nog hoger ligt. Een berminventarisatie enkel gebaseerd op het actuele soortenaantal is echter geen goede referentie (exoten, tuinplanten, cultivars, ). Per bermstrook werd een fiche opgesteld, waarin volgende informatie wordt genoteerd: Informatie over de weg: straatnaam, soort wegverharding, ligging; Informatie over de bermstrook: bermbreedte, breedte bermgracht, aantastingen, hindernissen, bijzondere waarnemingen, bomenrijen of houtkanten, aanpalend bodemgebruik; Informatie over het beheer: huidig beheer en eventueel reeds advies over toekomstig beheer; Informatie over fauna & flora: aantal waargenomen (planten)soorten per straatdeel met hun talrijkheid. De planteninventarisatie geeft aan wat de botanische waarde van de berm is. Bijna geen enkele berm heeft over de gehele lengte een uniforme breedte. Daarom werden bermbreedtes opgenomen volgens een indeling in klassen (van 0,5 tot >3 meter). De bermlengtes worden berekend op basis van de digitale gegevens (GIS). Door de bermlengte te vermenigvuldigen met de bermbreedte werd de maximaal te maaien oppervlakte berekend. Op veel plaatsen is de bermvegetatie onderworpen aan één of andere limiterende factor (gazonbeheer, herbicide, omploegen, ). Deze oppervlakte wordt ook opgenomen maar er wordt niet gemaaid en er komt geen maaisel vrij. De berekende oppervlakken moeten dan ook als indicatief beschouwd worden. Een berminventarisatie is uiteraard maar een momentopname waarbij de vegetatie op relatief korte tijd aanzienlijk kan veranderen. Na het verwerken van de basisgegevens en de bepaling van het bermtype per straatdeel wordt het meest geschikte beheer bepaald. Deze gegevens resulteren in een beheerkaart en werkplanning waarbij in grote mate rekening wordt gehouden met de praktische en financiële haalbaarheid. Om deze redenen worden tien bermtypes herleid tot slechts drie beheerkaarten met drie verschillende maairegimes. 3.3 Verwerking van de gegegens Na de inventarisatie werd het geschikte beheer per type bepaald. De verhoging van de soortenrijkdom van zowel flora als fauna staat in het beheer centraal. Naast het verhogen van de natuurwaarde werd bij het formuleren van de beheervoorstellen steeds de technische (arbeidsvolume en werkplanning) en financiële consequenties indachtig gehouden. De botanische informatie werd bij sommige bermen ook aangevuld met enkele faunawaarnemingen. Op die manier kunnen de uiteindelijke beheeradviezen beter onderbouwd worden. Werkwijze 7

14 De uiteindelijke doelstelling is te komen tot een grotere ecologische waarde en diversiteit van de gemeentelijke bermen maar ook, waar mogelijk, tot economisering van het beheer (extensiever beheer, minder frequent maaien, e.d.). Voor het bermbeheer van de gemeente werd speciaal een database ontwikkeld. Per ingevoerd bermdeel wordt een record opgeslagen. Aan de hand van de meest kenmerkende soorten en hun aantal, wordt telkens een bermtype toegekend. Achteraf kunnen bermen met gelijkaardige vegetaties geselecteerd worden. Uit die gelijksoortige vegetatietypes kunnen dan maairoutes geëxtraheerd worden met eenzelfde beheervorm. De verkregen inventarisatiegegevens resulteerden in een typering van de bermvegetatie, de inschatting van de (potentiële) waarde en kansrijkdom van de bermen en in de opmaak van een beheer- en inrichtingsplan voor deze bermen, dat aanvaardbaar en haalbaar is voor de beheerder. Hoewel er gestart wordt van de huidige vegetatie geeft dit samen met de randwaarde toch een goed beeld van de potenties van de onderzochte bermen. Andere auteurs gebruiken indelingen met meer types (bv. Zwaenepoel (1998): 37 types). Deze indeling komt de praktische werkbaarheid echter niet ten goede. Indien toch gewenst, kan men op basis van de uitvoerige soortenlijst met talrijkheid, dit alsnog detailleren. Voor de te maaien bermen werd per maaitijdstip een overzichtskaart opgesteld op een hanteerbare schaal met aanduiding van de te maaien bermdelen en de uit te voeren beheerhandelingen. De bermtypen worden op een kaart, via een GIS-verwerking met een kleurencode voorzien zodat op een overzichtelijke wijze direct kan afgelezen worden waar de diverse vegetatietypen zich situeren. 3.4 Evaluatie en monitoring Met dit bermbeheerplan is het de bedoeling om de natuurwaarden van de wegbermen te behouden, waar nodig te herstellen of verder te ontwikkelen. Beheeringrepen moeten uiteindelijk leiden tot een merkbare en meetbare verhoging van de natuurwaarden op basis van hun botanische verscheidenheid. Om te kunnen inschatten of het beheer op termijn positieve effecten heeft is het van belang om dit te monitoren en een inventaris te hebben van de beginsituatie. Tijdens de eerste inventarisatieperiode werden straatdelen aangeduid die in aanmerking kwamen voor het uitzetten van een permanent kwadraat. Permanente kwadraten zijn afgebakende perceeltjes waarin de aanwezigheid en de bedekking van alle soorten in detail beschreven worden aan de hand van een specifiek daarvoor opgestelde schaal (Braun-Blanquet). De proefvlakken hebben best een vergelijkbare oppervlakte, maar door de sterk wisselende breedte van bermen is dit niet altijd mogelijk. De proefvlakken zijn zo gekozen dat er een minimale randwerking is van verkeer of landbouwactiviteiten en dat ze het betreffende type goed vertegenwoordigen in de gemeente. Werkwijze 8

15 Figuur 4: Brakel permanent kwadraat 5 (Klaaie deel 1) De breedte van het proefvlak wordt steeds zo groot mogelijk genomen, waarbij voldoende afstand van de weg en eventuele hindernissen gehouden wordt om randinvloeden minimaal te houden. Te dicht bij de weg zou onrealistische resultaten opleveren door invloeden van het verkeer (strooizout, tredvegetatie, ) Anderzijds kan mestinspoeling of herbicidenimpact mee aan de oorzaak liggen van een afwijkende opname wanneer de proefvlakken te dicht tegen akkers of weilanden zouden liggen. Zowel de talrijkheid als de bedekkingsgraad van de verschillende plantensoorten wordt in rekening gebracht. Dit gebeurt door middel van de Braun-Blanquetschaal. Deze schaal houdt zowel rekening met het aantal individuen van een soort als met de bedekking. Met behulp van deze schaal zijn wijzigingen in de vegetatie goed te beschrijven. Tabel 2: Braun - Blanquet schaal Code Aantal individuen Bedekking r Zeer weinig < 5 % + Weinig < 5 % 1 Talrijk < 5 % 2m Zeer talrijk < 5 % 2a Willekeurig 5 12,5 % 2b Willekeurig 12,5 25 % 3 Willekeurig % 4 Willekeurig % 5 Willekeurig % De ligging en grootte van deze opnamepunten wordt nauwkeurig beschreven en met GPS ingelezen. De vlakken hebben ook op het terrein steeds een zichtbaar, zo duurzaam mogelijk referentiepunt zodat ze achteraf gemakkelijk ook zonder coördinaten teruggevonden kunnen worden. Van elk proefvlak werden diverse foto's genomen. Foto's van eenzelfde locatie en op een identiek moment in het jaar bieden een vlotte en efficiënte manier om de verschillen in algemeen uitzicht zoals bloeiaspect, hoogte van de vegetatie, evolutie van grote distel- en brandnetelhaarden vast te stellen. Deze vegetatieopnamen laten toe in de toekomst een opvolging van het gevoerde beheer door te voeren. In de loop van de tijd kan de bedekkingsgraad van de verschillende soorten wijzigen. Dit kan wijzen op een positieve of een negatieve evolutie. Werkwijze 9

16 Bij planten blijkt in het algemeen dat een verschralingsbeheer veelal een interessantere vegetatie oplevert, met dien verstande dat er zeker ook met timing van maaibeurten moet rekening gehouden worden om de mogelijkheid tot zaadzetting van specialere soorten te verzekeren. Verschuift de bedekkingsgraad van de ecologisch interessantere soorten in de goede richting en verhoogt de diversiteit, dan zit men op goede weg met het verschralingbeheer. Op basis van die evaluatie kan het beheer eventueel worden bijgestuurd. Veel van de waargenomen patronen (toename of afname van zeldzame soorten, stijgen of dalen van soortenrijkdom, ) blijken contextspecifiek te zijn, wat impliceert dat resultaten uit één onderzoek of van één locatie niet zomaar te transponeren zijn naar andere studiegebieden of regio's (o.a. Desender, et.al., 2004). Door bijvoorbeeld elke twee à drie jaar deze opnameplaatsen terug te inventariseren, kan gemakkelijk de evolutie afgeleid worden. Het beheer kan dan indien noodzakelijk worden bijgestuurd. De resultaten van de proefvlakken werden, gekoppeld aan het bermbeheerplan deel 1, in een afzonderlijk rapport afgeleverd (partim Permanente kwadraten). Werkwijze 10

17 4 Beheerdoelstellingen Hoewel bij het opstellen van het beheerplan van de samenstelling en de ingeschatte kansrijkdom van de berm vegetaties werd vertrokken, werd bij het vastleggen van de beheersrichtlijnen eveneens rekening gehouden met fauna-elementen, in het bijzonder met insecten en kleine zoogdieren. Per gemeente komen minstens 200 plantensoorten voor in bermen. Doordat tal van insecten en zoogdieren afhankelijk zijn van deze planten vormen bermen een zeer belangrijk te beschermen milieu. De verhoging van de soortenrijkdom, aantal individuen van zowel flora en fauna staat naast de verkeersveiligheid, de arbeidsspreiding en de verhoging van de landschappelijke waarden in het beheer centraal. Een van de doelstellingen van een ecologisch bermbeheer, is het brengen van meer structuurvariatie in een berm. Dit kan o.a. bereikt worden door gefaseerd te maaien. Het creëren van gedifferentieerde overgangsmilieus is enkel in brede bermen mogelijk. Overgangssituaties ontstaan in de regel door extensivering van het beheer naar de omliggende terreinen toe en door toepassing van verschillende beheersmethoden. Over het algemeen zijn de bermen smal tot zeer smal en is differentiatie onmogelijk. Wat wegbermen voor de fauna betekenen is minder duidelijk omdat specifiek onderzoek grotendeels ontbreekt (behalve voor dagvlinders en loopkevers). In ieder geval is duidelijk dat er een duidelijke relatie bestaat tussen de diversiteit van de bermflora en de fauna. Structuur in de vegetatie (zowel horizontaal als verticaal) blijkt een grotere invloed op de samenstelling van de fauna te hebben dan de soortensamenstelling (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996). De ecologische waarde van de bermen hangt hoofdzakelijk af van de omgevingsfactoren zoals grondsoort en vochtgehalte van de bodem, maar ook van de antropogene invloed. Door de steeds verder afnemende natuurwaarde van het achterliggende land, wordt de natuurfunctie van bermen alsmaar belangrijker. De straten die doorheen akkergebieden lopen blijken in veel gevallen weinig tot geen waardevolle soorten te bevatten. Omploegen van bermen, opvullen van sloten, herbicidengebruik, bodemerosie en bemesting hebben de meeste soorten uit het akkerlandschap doen verdwijnen. In wegbermen overleven nog heel wat soorten uit vochtige tot natte gras- en hooilanden, die een eeuw terug vrijwel alleen te vinden waren in de beek- en rivierdalen. Door de bemesting van de intensieve, moderne landbouw zijn deze echter vrijwel verdwenen. Op geschikte plaatsen kunnen houtachtige soorten worden aangeplant. Deze houtkanten hebben een hoge ecologische waarde, en kunnen op termijn de kosten van maaien reduceren. Bermen kunnen een corridorfunctie vervullen tussen de sterk versnipperde (natuur)gebieden. Een houtkant tussen twee bossen kan ervoor zorgen dat dieren zich vlot kunnen verplaatsen tussen de deelgebieden. Om de ongewervelden te beschermen is het aangewezen om jaarlijks maar één maal te maaien na eind september zonder rechtstreekse afvoer van het maaisel, zoals dit gebeurt in natuurgebieden. Op bermen is dit wegens de zichtbaarheid zelden realiseerbaar, tenzij op verschraalde bermen van het matig voedselrijke type, of wanneer al een meter in juni kan gemaaid worden. Een andere doelstelling van het ecologisch beheer is om het aandeel bloeiende kruiden naar omhoog te trekken. Bloeiende planten zijn voor veel groepen ongewervelden cruciaal Beheerdoelstellingen 11

18 als voedselbron. Het spreekt voor zich dat windbestuivende soorten zoals de grassen hiervoor minder meerwaarde bieden. Enkele ingrepen kunnen bijdragen om de actueel minder waardevolle bermen meer kansen te geven: Afvoer van het maaisel; Externe invloeden beperken; Sensibilisatie (herbicidengebruik of gazonbeheer vermijden); Verbeteren van de waterkwaliteit van de bermgrachten; Niet langer deponeren van baggerslib op de bermen; Zacht hellend profileren van de sloothellingen; Aanplanten van een houtkant of bomenrij; Aanleggen van bijkomende bermgrachten; Exotenbestrijding. Door een consequent maaibeheer, namelijk maaien op het moment dat de meeste voedingstoffen in de planten zitten en afvoer van het maaisel, worden grassen minder dominant en krijgen kruiden meer kansen. Op voorwaarde dat er zich geen andere storingen (met toevoer van nutriënten) voordoen, zal de biomassaproductie dalen totdat zich een vrij stabiele vegetatie heeft gevormd. Vooral de 1 e maaibeurt blijkt verantwoordelijk te zijn voor het verschralend effect. De 2 e maaibeurt is van groot belang voor een gunstige vegetatiestructuur. Door het maaien en de afvoer van het maaisel ontstaan openingen in de vegetatie met een hogere lichtinval, waar kiemplantjes van minder competitieve soorten zich kunnen ontwikkelen. Door het grote aantal functies die wegbermen vervullen, kunnen zich in de praktijk zelden echt stabiele vegetaties vormen die nodig zijn voor tal van kwetsbare soorten. Echt interressant wordt de berm meestal pas al hij aan min of meer natuurlijke vegetaties grenst zoals bossen, moerassen of natuurgebieden. Figuur 5: Echt interessant wordt de berm meestal pas als die aan min of meer natuurlijke biotopen grenst (Maaistraat) Beheerdoelstellingen 12

19 5 Bedreigingen en knelpunten Veel mensen zijn zich niet bewust van de ecologische functie die wegbermen vervullen. Ze bestempelen de wegberm vaak als slordig of beschouwen hem zelfs als een haard van onkruiden die zoveel mogelijk dienen bestreden te worden. Sensibilisatie is dan ook uitermate belangrijk. Tijdens de inventarisatierondes werden zeer veel knelpunten waargenomen die een waardevolle vegetatie hypothekeren. Het frequentste geval is zonder twijfel het gebruik van herbiciden. Daarnaast is het omploegen van de berm een vaak aangetroffen fenomeen. Het resultaat van een ecologisch bermbeheer is op een korte termijn zichtbaar, op voorwaarde dat zich geen verstoringen voordoen. Het dumpen van (organisch) afval op de vegetatie kan waardevolle vegetaties vernietigen en woekerende soorten stimuleren waardoor vele jaren ecologisch beheer op korte tijd teniet gedaan wordt. De praktijk leert dat mits enige flexibiliteit, goede wil en een goede planning een geschikt ecologisch beheer kan worden gevoerd en dat de meeste tegenargumenten gebaseerd zijn op onjuiste informatie en onwetendheid. De beperkte ecologische waarde van veel bermen is vooral te wijten aan: Aanvoer van meststoffen uit naastgelegen percelen via wind of afstromend regenwater; Storten van (organisch) afval in de berm; Ongunstig beheer (bv. gazonbeheer); Chemische en mechanische belasting door het verkeer; Aanplant van vreemde (houtachtige) gewassen (exoten); Verstoring van de vegetatie door bodembewerking; Totale destructie van de vegetatie door herbiciden of andere biociden; Aanleggen van verhardingen. Dikwijls komen meerdere limiterende factoren samen voor. Wordt de berm niet bespoten, voortijdig gemaaid of gebruikt als alternatieve parkeerplaats, dan is hij stortplaats voor allerhande afval. Goed begroeide, stabiele bermen zijn zeer zeldzaam. Door hun beperkte breedte zijn bermen vaak sterk onderhevig aan externe factoren. Zo kan bijvoorbeeld door het uitwijken van wagens de interessante vegetatie, die door jarenlang ecologisch beheer is ontstaan, op vrij korte tijd vernield worden. Het is dan ook wenselijk om negatieve externe factoren zoveel mogelijk te vermijden of te remediëren. Een betere wetgeving omtrent de bescherming van bermen is broodnodig. Ook zijn er duidelijke afspraken noodzakelijk over de breedte van de wegberm die aan een ecologisch bermbeheer zal onderworpen worden. Een maaischema dat consequent voor de hele berm geldt en door elke aanpalende grondgebruiker gerespecteerd wordt is zeer belangrijk voor het welslagen. Het aanleggen van bijkomende bermgrachten of het aanplanten van bomenrijen kan een belangrijke bijdrage leveren aan de bescherming van de bermvegetatie. Uiteraard is dit niet overal gewenst. 5.1 Inzaaien van de berm met het aanpalende landbouwgewas Op zeer veel plaatsen in Brakel wordt de bermoppervlakte integraal mee bewerkt en ingezaaid met het landbouwgewas. Waar een bermgracht als buffer ontbreekt, is het mee Bedreigingen en knelpunten 13

20 omploegen van de berm een zeer gewone activiteit. Vaak wordt deze oppervlakte zelfs mee behandeld met alle ingrepen op de akker (bemesting, bespuitingen, ). Figuur 6: Mee inzaaien van de bermoppervlakte is bij het ontbreken van een bermgracht een zeer gewone activiteit Het spreekt voor zich dat er zich op deze manier geen waardevolle vegetatie kan ontwikkelen en zeldzame populaties op die manier op zeer korte tijd vernietigd worden. Het in cultuur nemen van openbaar domein kan niet worden getolereerd. Het inzaaien van de berm (bv. Maïs) vormt bovendien een inbreuk op de wegcode die stelt dat de openbare weg vrij moet zijn van hindernissen. Sommige wegen uit de Atlas der buurtwegen (1840) zijn echter in de loop der jaren over de hele openbare oppervlakte met wegverharding aangelegd. Landbouwers bewerken tot ongeveer 30 a 50 cm van de verharding om machines niet te beschadigen aan de wegfundering. Het bekijken van de correcte officiële breedte van de openbare weg is een detailonderzoek per perceel en valt buiten het bestek van deze opdracht. Wanneer het gemeentebestuur deze zeer smalle strook wil (laten) maaien, zijn zij strikt genomen gebonden aan het bermbesluit. Het staat echter buiten kijf dat ook in deze situaties, zeldzame plantensoorten of niet, de bermvegetaties een crutiale rol spelen in het algemeen milieubehoud (erosiebestrijding, natuurlijke plaagbestrijding, leef- en foerageergebied voor akker- en weidevogels en jachtwild). En dat ook hier minstens een meterstrook zou moeten gerespecteerd worden. Tabel 3: Straatdelen waar bodembewerking tot tegen de weg werd waargenomen Straatnaam Straatdeel Fichenummer Burreken 1808 Doensberg 1105 Driestenbroekestraat Fayte Fransbeke 1188 Galgestraat Gauwinkel 1858 Gelategemstraat 1575 Hameidries 1082 Heyveld Hollebeekstraat Hoogkouterstraat 1822 Koestraat 1115 Laaistok Bedreigingen en knelpunten 14

21 Landuitweg 1171 Langakkerstraat 1856 Lange Haag Leierwaarde 1817 Maaistraat Perlinkweg 1781 Pevenage 1162 Pieter Hoelmanstraat Pieter Hoelmanstraat Plankkouter 1145 Rameiveld 1571 Steenpaal 1176 Tenbergen 1090 Tenbergen Terdutsen 1151 Trimpont (vanaf maandagstraat) Twaalbunderstraat 1841 Verrebeke Vijverdal Vissegem 1776 Vossenbroekstraat 1601 Vunkstraat 1092 Wallekouter 1087 Zwalmbeekweg Intensief maaibeheer Gazonbeheer komt zeer vaak voor waar de berm grenst aan bebouwing of tuinen. Men spreekt van gazonbeheer indien minstens vier maal per jaar gemaaid wordt. Bij jaarlijks die à vier keer maaien gaan planten zoals Grote brandnetel, Akkerdistel en Gewone glanshaver snel overheersen. In het tweede geval, wanneer de berm herschapen wordt in een gazon krijgen maaibestendige soorten als Madeliefje en Straatgras de overhand. Het niet respecteren van de juiste maaidata zorgt vaak voor een sterke uitbreiding van de grasachtige soorten. Bij twee tot drie maal gehooide graslanden komen minstens 100 plantensoorten voor. Bij viermaal of meer loopt het soortenaantal terug tot niet meer dan 20 soorten (Abt, 1989). Met iedere plantensoort die (plaatselijk) uitsterft verdwijnen gemiddeld 10 diersoorten (Gilgen, 1983). Ten gevolge van een ongunstig beheer kan de biodiversiteit dus zeer snel teruglopen. De gevolgen hiervan kunnen rampzalig zijn en vaak niet op korte termijn merkbaar. Bovendien gaat gazonbeheer vaak samen met het gebruik van (kunst)meststoffen en/of met het gebruik van herbiciden tegen tweezaadlobbigen. Intensief maaibeheer (gazonbeheer) zonder gebruik te maken van meststoffen en biociden, en waarbij het maaisel telkens wordt verwijderd is echter steeds beter dan het gebruik van totaalherbiciden. Bedreigingen en knelpunten 15

22 Figuur 7: Op diverse plaatsen gaan particulieren zelf over tot het "beheren" van de bermvegetatie (Leinstraat) Tabel 4: Straatdelen waar de maaidata uit het bermbesluit niet worden gerespecteerd Straatnaam Straatdeel Fichenummer Breedstraat 1157 Donkerstraat 1158 Dorrebeekstraat 1805 Driestenbroekestraat Fayte-wegel 1113 Galgenstraat Hoge zavel 1583 Hollebeekstraat 1572 Hoogbos Kapellen Kleistraat 1855 Kremerstraat 1154 Kruisstraat 1597 Leinstraat 1184 Lepelstraat Loofweg 1813 Oolstraat 1161 Perreveld 1809 Pevenage 1162 Pieter Hoelmanstraat Pullem Reepstraat 1136 Rozenhoek 1800 Spinele Steenberg 1119 Termergelstraat Verrebeke Vijverdal Herbicidengebruik Het gemeentebestuur gebruikt geen bestrijdingsmiddelen in wegbermen, maar al te vaak neemt de bevolking het roer in eigen handen door een stuk van de bermvegetatie dood te spuiten. Dit heeft vaak als resultaat dat de ongewenste soorten nog verder toenemen. Bedreigingen en knelpunten 16

23 Herbiciden hebben evident nefaste effecten op planten en dieren. De meest gebruikte producten zijn bijna steeds kankerverwekkend, mutageen of veroorzaken steriliteit. Het totaal verbieden van biociden in wegbermen door het bermbesluit is een meer dan logische beslissing (Zwaenepoel, 1998). Van zeer veel herbiciden blijven zeer lang residuen achter in de bodem. Deze producten spoelen gemakkelijk uit naar het grond- en oppervlaktewater. Figuur 8: Bermvegetaties worden vaak kapotgespoten uit vrees voor overwaaiende onkruidzaden (Fransbeke) Bovendien worden voorgeschreven dosering door particulieren vrijwel nooit gerespecteerd uit vrees dat de planten toch niet zouden afsterven. De nodige persoonlijke beschermmiddelen worden niet gedragen en vaak worden spuitresten gewoon in het oppervlaktewater geloosd. Dit gedrag leidt tot een verhoogde kans op resistentie en een nog hogere milieu-impact. Vaak zijn verpakkingen te groot waardoor producten jaren later, wanneer de actieve stoffen reeds lang niet meer erkend zijn, toch nog gebruikt worden. Tabel 5: Straatdelen waar het gebruik van herbiciden werd vastgesteld Straatnaam Straatdeel Fichenummer Berendries 1830 Bijstierstraat 1849 Boekendries 1826 Brakelbosstraat 1181 Broekweg 1862 Diggieweg 1854 Dorrebeekstraat 1805 Fayte Fransbeke 1188 Gelategemstraat 1575 Hoge zavel 1583 Hutte 1861 Kleistraat 1855 Kloosterstraat 1150 Korte Dreef 1191 Leberg 1779 Matrouwstraat 1577 Matrouwstraat 1577 Neerhofstraat 1840 Bedreigingen en knelpunten 17

24 Nieuwstraat 1788 Okkerbeke 1192 Oolstraat 1161 Pevenage 1162 Pieter Hoelmanstraat Poorterij Pullem Schoolstraat 1844 Stockstraat Tenbergen 1090 Termergelstraat Vijverdal Wijnstraat Vernietigen van distels met herbiciden wordt ondanks het bermbesluit nog steeds druk toegepast en gebruikt als excuus om grote delen van bermen met biociden te behandelen. Uit de literatuur blijkt echter dat bestrijden van distels perfect mogelijk is volgens de maaidata uit het bermbesluit. Het blijkt dat geen enkele inheemse distelsoort op die moment rijp zaad kan produceren (Zwaenepoel, 1998). Het nog steeds verplichte bestrijden van distels is een doorn in het oog van het natuurbehoud, omdat distels absoluut geen bedreiging meer vormen voor de landbouw. Bovendien worden bepaalde soorten vaak verward waardoor waardevolle planten bestreden worden (Kaardebol, Klitsoorten, ). Het gebruik van totaalherbiciden zorgt ervoor dat eenjarige (akker)onkruiden zich vestigen. Dit door de persistente aanwezigheid van de zaden in de bodem (Vogelmuur, Paarse dovenetel, Klein kruiskruid, ). Vaak zijn het juist deze soorten die men trachtte te bestrijden. Een goed beheerde berm bevat zo goed als geen storende akkeronkruiden waarvan de zaden zich kunnen verspreiden. Soorten van stabiele bermen zoals Sint-janskruid, Knoopkruid of Vlasbekje zullen zich niet snel op akkers vestigen. Op sommige plaatsen domineren Heermoes, Lidrus en andere sporenplanten. Herbiciden werken dikwijls uitsluitend tegen een- of tweezaadlobbige soorten. Sporenplanten kunnen dan dikwijls dermate dominant worden dat het zeer lang duurt vooraleer er zich terug een goed ontwikkelde kruidengroei vestigt. Figuur 9: Bermen kunnen bijdragen om de schadelijke effecten van bodemerosie te reduceren (Galgestraat) Bermen kunnen dezelfde functie als grasbufferstroken vervullen. De bermstrook draagt bij tot het vertragen en infiltreren van afstromend regenwater. Zeker in het erosiegevoelige Bedreigingen en knelpunten 18

25 gebied van de Vlaamse Ardennen is dit belangrijk. Wanneer deze vegetatie wordt kapotgespoten, of de berm wordt mee ingezaaid verdwijnt de bufferende werking. 5.4 Storten van afval in de berm Het storten van afval geeft een vervuild straatbeeld en een ongekende milieu-impact. Het storten van organisch afval leidt tot nutriëntentoename en een toename van de ongewenste soorten. Het storten van afval in de berm leidt tot een verregaande verruiging van de vegetatie en de dominantie van ongewenste soorten zoals Grote brandnetel (Urtica dioica) of Rietgras (Phalaris arundinacea). Slootbagger en achterlaten van maaisel heeft hetzelfde effect op de vegetatie. Particulieren proberen dikwijls woekeronkruiden zoals Grote brandnetel te bestrijden door er grasmaaisel op te deponeren, dit heeft echter het averechts effect. Vaak wordt de berm aanzien als (tijdelijke) opslagplaats voor allerhande materiaal. Op heel veel plaatsen wordt snoeihout, brandhout, afsluitingspalen of balen hooi in de berm gelegd. Deze plaatsen kunnen dan niet met de normale maaibeurten worden gemaaid. De vegetatie wordt hoger met als gevolg het gebruik van totaalherbiciden. Figuur 10: Vaak wordt de berm aanzien als (tijdelijke) opslagplaats voor allerhande materiaal (Klaaie) Bermen hebben vaak te kampen met een belangrijke hoeveelheid zwerfvuil. Sluikstorten gebeurt meestal op meer afgelegen plaatsen waar sociale controle ontbreekt. De aanwezigheid van zwerfvuil is bepalend voor de afvoermogelijkheid van het maaisel. Bermmaaisel komt noch als veevoeder, noch voor compostering in aanmerking wanneer het zwerfvuil bevat. Het gestorte afval kan bovendien schade veroorzaken aan maaimachines. Over het algemeen betreft het gestorte afval snel afbreekbaar organisch materiaal (gazonmaaisel), maar ook steenslag, huisvuilzakken of grofvuil wordt dikwijls aangetroffen in de berm. Organisch afval lijkt onschuldig, maar zorgt wel voor een versnelde nutriëntenaanrijking en achteruitgang van de vegetatie. Tabel 6: Straatdelen waar storten van afval werden waargenomen Straatnaam Straatdeel Fichenummer Biesstraat deel 1 nummer 1824 Kimpestraat 1859 Leierwaarde 1817 Matrouwstraat Wijmeersstraat 1609 Bedreigingen en knelpunten 19

26 Sensibilisatie van de burger blijft noodzakelijk. Het is belangrijk om voor het maaien zwerfvuil op te ruimen om de hoeveelheid in het maaisel te beperken. Zwerfvuil is milieubelastend. Allerlei oplosmiddelen, verven of oliën verspreiden zich in de omgeving. Ook resten van drukinkten van kranten, folders en verpakkingen komen na verloop van tijd in de bodem of het grondwater terecht (Zwaenepoel, 1998). Figuur 11: Storten van asfalt in de berm na wegenwerken (Pieter Hoelmanstraat) Opruimacties op het terrein, eventueel aangevuld met een scheiding bij de verwerker moeten voorkomen dat schade optreedt aan het materieel en dat een eindproduct ontstaat dat te verontreinigd is om een nuttige bestemming te krijgen. In bestekken voor het onderhoud van bermen kan worden opgenomen dat vlak voor de maaibeurt het zwerfvuil dient opgeruimd te worden. 5.5 Sensibilisatie Een goede communicatie is zeer belangrijk om tot een succesvol ecologisch bermbeheer te komen. Niet alleen moet er blijvend werk worden gemaakt van een goede kennisoverdracht onder alle bermbeheerders en andere betrokkenen, daarenboven is het belangrijk om blijvend te sensibiliseren naar het ruime publiek. Wanneer er gesproken wordt over wegbermen wordt vaak direct gezegd "onkruid". Planten in de berm hoeven geen dominerende soorten te zijn, met een aangepast beheer kunnen er gerust lage bloemrijke ecologisch waardevolle planten groeien die zich in de aanpalende percelen niet zullen uitbreiden en dus niet als onkruid hoeven bestempeld te worden. Vlinders vormen een goede soortengroep om een ecologisch beheer met succes over te brengen aan de bevolking. De soortendiversiteit en aantallen van dagvlinders in de bermen is erg laag. Bij de uitwerking van het bermbeheer zal er dan ook voor gezorgd worden dat het beheer vlindervriendelijk wordt gehouden (o.a. gefaseerd maaien). Door plantensoorten die waardplant vormen voor vlindersoorten te beschermen kan de populatie aan vlinders toenemen. Een bloemrijke berm kan enkel op minder voedselrijke bodem en dit kan uiteraard niet als extra maaisel of ander afval in de berm wordt gevoerd. Na verloop van tijd zal de vegetatie minder explosief groeien en minder hoog worden. De meeste knelpunten berusten op een onvoldoende onderbouwde sensibilisatie. Tien jaar ecologisch beheer kan worden tenietgedaan door één enkele maal herbicidengebruik. Vaak zijn brede en potentieel waardevolle bermen soortenarm door te vroeg te maaien en het maaisel te laten liggen. Door twee maal per jaar te maaien en het maaisel af te voeren wordt ernaar gestreefd de bermen te verschralen. Deze verschraling zal de soortenrijkdom Bedreigingen en knelpunten 20

27 van de vegetatie bevorderen, dominerende soorten doen verminderen en op termijn de biomassa doen dalen. Figuur 12: De bermen van vele wegen worden vernield doordat regelmatig wagens en landbouwvoertuigen naar de berm uitwijken (Munkweg) In een aantal straten werd ook waargenomen dat particulieren overgaan tot het beplanten van de berm. Hiervoor worden vaak exoten gebruikt. In een aantal straten wordt de berm zelfs verhard met (half)gesloten verhardingen. Bij deze verhardingen wordt bovendien veelal gebruik gemaakt van herbiciden. Tabel 7: Straatdelen waar particulieren verhardingen aanleggen in de berm Straatnaam Straatdeel Fichenummer Breedstraat 1157 Donkerstraat 1158 Fayte Heksteelstraat 1795 Hoogbos Kloosterstraat 1150 Kremerstraat 1154 Lepelstraat Nieuwpoort 1160 Oolstraat 1161 Pieter Hoelmanstraat Poorterij Pullem Stechelmandries 1114 Steenberg 1119 Terdutsen 1151 Termergelstraat Trimpont Het gebruik van de omliggende gronden beïnvloedt mee de toestand van de berm. Bermen gelegen naast maïsakkers hebben vaak een hogere voedselaanrijking door uitspoeling. De bermen van vele wegen worden vernield doordat regelmatig wagens en landbouwvoertuigen naar de berm uitwijken. Dit leidt tot verdichting van de bodem. Vooral kleine landelijke wegen die als sluipweg worden gebruikt zijn hieraan sterk onderhevig. Dit mag geen aanleiding zijn tot het verbreden van de verharding, wel tot het sensibiliseren van de bevolking. Bedreigingen en knelpunten 21