REOS selecteert! MEI 2016

Transcriptie

1 REOS selecteert! MEI

2 colofon Een uitgave van de REOS-partners (partners uit de Noordelijke Randstad, Zuidelijke Randstad, Brainport en de Rijksoverheid). Inhoud en vormgeving: Urhahn stedenbouw & strategie Mei

3 REOS selecteert! INHOUD Vooraf 1. De Ambitie voor de REOS Internationale concurrentie: verschuivende panelen Versterken internationale concurrentiepositie Maatschappelijk-economische urgentie Het ruimtelijk economisch systeem voor de REOS 2. Systemen in beeld Stedelijke kenniseconomie voor interactie en innovatie (toplocaties) Toplocaties voor de groene, circulaire en innovatieve productielandschappen Concurrerende connectiviteit Agglomeratiekracht, met sterke daily urban systems 3. Bouwstenen voor REOS uitvoeringsprogramma Maatregelen Integrale opgaven 3

4 4

5 VOORAF Op dit moment wordt door partners uit de Noordelijke Randstad, Zuidelijke Randstad, Brainport en van de Rijksoverheid gewerkt aan de ruimtelijke economische ontwikkelstrategie (REOS). Op 21 januari 2016 hebben de bestuurders afgesproken om een manifest en een uitvoeringsprogramma te ontwikkelen. In het kader van dit uitvoeringsprogramma is Urhahn gevraagd om, met selectiviteit als uitgangspunt, zowel redeneerlijnen als (specifieke en generieke) maatregelen te definiëren voor een aantal thema s. Deze worden onderdeel van het uitvoeringsprogramma. De selectiviteit is gericht op de thema s: Versterken van beperkt aantal internationale toplocaties (in combinatie met vergroening en kennisnetwerken); Verbeteren van de bereikbaarheid en netwerken (internationaal, regionaal, first & last mile); Verbinden van infrastructuur en ruimte (knooppuntontwikkeling). Urhahn is gevraagd om twee werksessies met de regio s (29/3 en 11/4) in dit kader inhoudelijk voor te bereiden en te faciliteren en de resultaten hiervan op te nemen in heldere redeneerlijnen die leiden tot selectiviteit voor de thema s. Het ophalen van maatregelen uit de regio s vormde de kern de opgave. In deze notitie zijn de bevindingen op hoofdlijnen geschetst, deze notitie kan worden gezien als toelichting op de presentatie die 14 april 2016 is gegeven tijdens het Directeurenoverleg. Mede op basis van dit overleg is nadien nog een koptekst toegevoegd. 5

6 6

7 1. DE AMBITIE VOOR DE REOS 7

8 UIT AMBITIE: VERSTERKEN INTERNATIONALE CONCURRENTIEPOSITIE URGENTIE: ECONOMISCHE / MAATSCHAPPELIJKE OPGAVEN Nieuwe economie vraagt om innovatie Energietransitie naar duurzaam Leefbare en gezonde steden DNA REOS: POLYCENTRISCH KARAKTER SYSTEEM: BENUTTEN DNA VAN REOS VITALE STEDELIJKE KENNISECONOMIE CIRCULAIRE PRODUCTIELANDSCHAPPEN AGGLOMERATIEKRACHT MET STERK D.U.S. WOON- EN LEEFKLIMAAT CONCURRERENDE CONNECTIVITEIT TOPLOCATIES NETWERKEN KNOPEN LEEFKWALITEIT MAATREGELEN FACILITEERT FACILITEERT RANDVOORWAARDELIJK / GENERIEK 10 INTEGRALE OPGAVEN VOERT UIT STRATEGISCH PROJECT / SPECIFIEK VOERT 8 ONDERSTEUNT ONDERSTEUNT REGIONAAL ONDERSTEUNEND

9 INTERNATIONALE CONCURRENTIE: VERSCHUIVENDE PANELEN Wereldwijd vormen stedelijke agglomeraties dé motor van de nationale economieën. In megacities overal in de wereld komen kennis, kunde en kapitaal samen. Al jaren is zichtbaar dat mondiaal gezien het economisch zwaartepunt naar groeilanden (MINT, BRICS) verschuift en dat de economische kracht van Europa structureel afneemt. Een mondiale concurrentie tussen de megacities heerst, deze steden zijn de magneten voor buitenlandse investeerders en talent. Megacities in de opkomende landen hebben door hun omvang een sterke agglomeratiekracht, daarnaast staan deze (Aziatische) steden bekend om hun handelingssnelheid: razendsnel, grote projecten met omvangrijke publieke en private investeringen realiseren. Deze steden kennen een forse economische en stedelijke groei, maar kennen ook een keerzijde: hoge grond- en huizenprijzen, luchtverontreiniging door industrialisatie en het autoverkeer, files en congestie door een ongeplande, regionale sprawl die goed regionaal openbaar vervoer onmogelijk maakt, en tegelijkertijd een ruimtelijke concentratie van werkgelegenheid en een onbereikbaarheid van het regionale landschap*. Geen concurrerende kwaliteiten die hoger opgeleiden verleidt om zich daar te vestigen, sterker nog, indien mogelijk verlaten ze soms deze ongezonde steden. Gezonde steden hebben de toekomst. Dit laat onverlet dat steden duidelijke agglomeratievoordelen hebben: bedrijven zijn er productiever, ze groeien sneller omdat ze gevestigd zijn in de nabijheid van andere bedrijven (afnemers, afnemers en gespecialiseerde toeleveranciers), de afzetmarkt groot is en ze een omvangrijke arbeidsmarkt met veel hoogopgeleiden hebben. De hogere dichtheid van steden maakt mensen productiever en maakt een groot en gevarieerd aanbod van voorzieningen mogelijk. Raspe en Ponds zien matching, sharing, learning als de drie mechanismen die leiden tot agglomeratievoordelen. Matching, het afstemmen van vraag en aanbod naar product, arbeid, kapitaal en kennis; sharing, de aanwezigheid van stedelijke voorzieningen en gespecialiseerde bedrijven door de hoge concentratie van bedrijven en huishoudens; learning, leereffecten van bedrijven en werknemers. * Voor agglomeratie voor- en nadelen, zie ook: Agglomeratievoordelen en de REOS, Roderik Ponds en Otto Raspe, Atlas voor gemeenten, Utrecht,

10 VERSTERKEN INTERNATIONALE CONCURRENTIEPOSITIE De mondiale ontwikkeling zorgt dat wij niet stil kunnen zitten. De internationale concurrentiekracht van onze steden moet en kan sterker. We hebben goede papieren. We liggen midden in de Euro-delta met krachtige stedelijke regio s in onze directe omgeving: Londen, Vlaamse Ruit, Parijs en de Rijn-Ruhr-regio. Goede internationale netwerken zijn dan voorwaardelijk. We hebben weliswaar geen (middel)grote stad, maar ons groene metropolitane netwerk met relatief kleine, compacte steden omgeven door aantrekkelijke groen-blauwe structuren heeft ontegenzeggelijk kwaliteiten. Het biedt de mogelijkheden om wél te profiteren van de agglomeratievoordelen, zonder de genoemde agglomeratienadelen. Dit vraagt om een sterke strategie gericht op versterking van deze kwaliteiten. De Nederlandse regio s willen niet achterblijven. De Noordelijke, Zuidelijke Randstad en de Brainport gaan daarom samen met haar partners hun internationale concurrentiekracht versterken. De economische urgentie is aanwezig en wordt in het onderstaande nog toegelicht. De ambitie is uiteengezet in de Bestuurlijke notitie REOS (januari 2016). Het versterken van de agglomeratiekracht is het middel om de concurrentiekracht te versterken. Zoals in de bestuurlijke notitie is aangegeven, vraagt het versterken van deze agglomeratiekracht, specifiek in onze context, om fysieke ruimtelijk-economische interventies, maar ook om niet-fysieke aspecten zoals de versterking van kennisnetwerken en de buitenlandse promotie van REOS. Acht opgaven zijn gedefinieerd. Zonder hiermee een prioritering te willen aangeven, wordt in deze notitie gefocust op ruimtelijk-economische interventies gekoppeld aan drie thema s*: Versterken van beperkt aantal internationale toplocaties (in combinatie met vergroening en kennisnetwerken), Verbeteren van de bereikbaarheid en netwerken (internationaal, regionaal, first & last mile), Verbinden van infrastructuur en ruimte (knooppuntontwikkeling). Voor deze drie thema s is tot selectiviteit gekomen: welke generieke en specifieke maatregelen dragen bij aan de internationale concurrentiekracht? Hiertoe zijn redeneerlijnen ontwikkeld die leiden tot ruimtelijkeconomische maatregelen. Uit analyses blijkt dat regio s zich op drie manieren kunnen onderscheiden, namelijk door hun intrinsieke kracht op het gebied van aanwezig talent (labor climate), door (technologische) kennis en door bereikbaarheid te verbeteren. Dit zijn in eerste instantie bepalende vestigingsplaatsvoorwaarden voor een economisch concurrerende regio s. Daarnaast blijkt dat in de concurrentie tussen regio s het woon- en leefklimaat en kwaliteit van vestigingslocaties steeds belangrijker worden, maar vaak in tweede instantie, als de keuze voor een land of Europese regio al is gemaakt en de uiteindelijke locatiekeuze plaatsvindt. Dit onderstreept het belang van de combinatie van zowel niet-fysieke economische aspecten zoals kennis en aanwezigheid talent als fysieke aspecten zoals verbindingen en de kwaliteit van de woon- en leefomgeving. In dit onderzoek wordt gefocust op de fysieke aspecten. 10 * De opgave om te komen tot selectiviteit was gericht op deze drie thema s, procesmatig is gekozen voor een benadering waarbij het ophalen van maatregelen uit de regio s centraal stond.

11 MAATSCHAPPELIJK-ECONOMISCHE URGENTIE De stad is terug van weggeweest, zo opent een recente publicatie van het PBL*. Steden zijn zeker in dit millennium de motor van economische groei. Het PBL illustreert dit aan de hand van de groei van het aantal banen in stedelijke regio s in Europa, die hoger ligt dan in nietstedelijke regio s. Dat geldt des te sterker voor Nederlandse steden waar de banengroei zelfs het dubbele bedraagt van die in andere Europese stedelijke regio s. Ondanks de relatief beperkte omvang van de Nederlandse steden, lijken ze het in dit opzicht nog niet zo slecht te doen. Maar als we Nederlandse steden vergelijken met de Europese top van stedelijke regio s, dan is het beeld minder rooskleurig. Uit de Randstadmonitor 2014 bijvoorbeeld, blijkt de Randstad een hoge mate van inactiviteit (of een beperkte netto (arbeids)participatie) te kennen, zijn er relatief lage investeringen in R&D (zowel publiek als privaat) en is het Bruto Regionaal Product per hoofd laag ten opzichte van de topregio s (10e plaats van 20 regio s). Opgemerkt wordt dat vooral de Noordvleugel in de jaren na de Randstadmonitor 2014 (data t/m 2012) het relatief beter heeft gedaan, ook in internationaal perspectief. Brainport presteert de laatste jaren economisch beter dan de Nederlandse economie als geheel, maar het BRP per hoofd ligt ook hier onder dat van de Europese topregio s**. Kortom, de regio s doen het economisch niet slecht, maar er valt nog wel veel te verbeteren. Zeker als we ons willen meten met de (Europese) top. In die groeiende internationale concurrentie mag Nederland zich in een groeiende populariteit verheugen: zowel het aantal investeringsprojecten van buitenlandse bedrijven in Nederland, als de daarmee gemoeide investeringen en banen, vertonen een stijgende lijn, afgezien van incidentele uitschieters naar boven en beneden***. De Noordelijke-, Zuidelijke Randstad en Brainport zijn goed voor een groot deel van die investeringen. De VS zijn nog altijd de grootste investeerder, maar tezamen zijn de Aziatische landen China, Zuid-Korea, Japan, Taiwan en India inmiddels in aantallen projecten belangrijker. Sectoraal zijn ICT en Life Science prominent aanwezig. Ook de toegenomen aandacht voor startups is opgevallen en met het Amsterdamse Adyen is er zelfs sprake van een eerste Nederlandse unicorn (een unicorn is een startup die wordt gewaardeerd op tenminste 1 miljard dollar). De toekomstige positie van Nederland voor het aantrekken van dergelijke per definitie mobiele internationale investeringen berust in belangrijke mate op de aantrekkelijkheid van de grotere steden. De steden zijn immers de brandpunten waar talent naar toe trekt en juist dat talent vormt de meest onderscheidende vestigingsplaatsfactor van de toekomst****. * De verdeelde triomf, verkenning van stedelijk-economische ongelijkheid en opties voor beleid, Ruimtelijke Verkenningen 2016, PBL 2016 ** CBS, Brainport Monitor 2015 en Randstadmonitor *** NFIA Results 2015, p.6-7 **** BCI

12 Innovatie De wereld om ons heen verandert. Zonder uitputtend te willen zijn, zien we een aantal ontwikkelingen die vragen om een reflectie op onze ruimtelijk- economische structuur. Tordoir stelt dat de stedelijke kennis-gedreven economie steeds belangrijker wordt en dat deze behoefte heeft aan constante innovatie. Op (stedelijke) plekken waar mensen elkaar ontmoeten, vindt innovatie plaats. Interactie lijkt hierbij het sleutelwoord. Of het nu is op de campussen, in de binnensteden of in zakencentra. Interactie en ontmoeting zijn een belangrijke voorwaarde voor innovatie. Cross-overs tussen economische sectoren dragen hier aan bij. Dit vraagt om fijnmazige netwerken (en investeringen) tussen gebieden zoals CBD s, campussen en binnenstedelijke gebieden. Aansluitend hierop stellen Raspe en Ponds* dat de agglomeratievoordelen vooral worden gegeneerd binnen het regionale Daily Urban System (DUS). Het advies is ook om vooral in te zetten op het optimaliseren van de netwerken binnen het DUS, en daarmee op de verbindingen tussen (economische) kerngebieden in de regio s. Energietransitie Een tweede belangrijke urgentie is de energietransitie van fossiele naar duurzame energie. Nederland zal zijn klimaatdoelstellingen moeten waarmaken, een forse inhaalslag is nodig, maar het kan tevens leiden tot nieuwe verdienmodellen. Nederland vervult een koploperspositie met de beide mainports, de greenports en de grootschalige productielocaties (logistiek, maakindustrie). Voor de internationale concurrentie zijn deze van groot belang. Ook hier speelt de roep om innovatie. De urgentie tot verduurzaming van de economie, circulaire economie en de inzet van smart-technologie ligt in het verlengde hiervan. Hier ligt een economische kans om de grootschalige productielandschappen meer circulair, innovatiever en groener te maken. Leefbare en gezonde steden en regio s Een derde maatschappelijke opgave is het bouwen aan leefbare en gezonde steden en regio s. In de internationale concurrentie tussen stedelijke regio s blijkt dat leefbare en gezonde steden een voorsprong hebben. Regio s met schone lucht, weinig milieuoverlast, veel groen en ruimte voor actieve mobiliteit en bewegen hebben de toekomst. Ons typische verstedelijkingspatroon met kleine steden in het groen, biedt grote potenties op dit vlak. Maar dit vraagt om een actieve inzet, door de forse verstedelijkingsdruk staat deze kwaliteit onder druk. Metropolitane parken en verbindingen met de stad dienen te worden versterkt. En omwille van gezondheid zal in de stad de nadruk moeten worden gelegd op het openbaar vervoer en goede fietsstructuren. Er zijn nog allerlei andere economisch-maatschappelijke ontwikkelingen die van invloed zijn op het ruimtelijkeconomisch systeem zoals sharing economy, big data, smart cities, internet of things en demografische en geopolitieke ontwikkelingen. 12 * Voor agglomeratie voor- en nadelen, zie ook: Agglomeratievoordelen en de REOS, Roderik Ponds en Otto Raspe, Atlas voor gemeenten, Utrecht, 2015

13 HET RUIMTELIJK ECONOMISCH SYSTEEM VOOR DE REOS Vitale stedelijke kenniseconomie De versterking van de internationale concurrentiepositie van REOS kan, gegeven de maatschappelijk-economische urgentie, worden beschreven aan de hand van het gewenste ruimtelijk-economische systeem dat wordt nagestreefd. Stedelijke regio s zijn in toenemende mate van economische belang. De interactie, nodig voor de gewenste innovatie vindt hier plaats. Steden en stedelijke regio s zijn dé plekken voor een vitale stedelijke kenniseconomie. Deze landt in het gehele stedelijke veld, en specifiek op aantrekkelijke toplocaties. De aanwezigheid van toplocaties is een internationaal erkende pull factor voor buitenlandse bedrijven en werknemers. Uitgaande van een beperkt aantal toplocaties voor de stedelijke kenniseconomie benoemt de REOS de ruimtelijke interventies die nodig zijn om deze toplocaties te versterken. Het vergroten van de economische massa van de toplocaties en het vergroten van de agglomeratiekracht van de stedelijke netwerken staan hierbij centraal. Een optimaal functionerend regionaal netwerk voor het DUS ondersteunt dit streven. TOD kan deze ontwikkeling ondersteunen en draagt bij aan de agglomeratiekracht. Groenere, innovatieve en circulaire productielandschappen Nederland heeft sterke economische troeven in de vorm van de mainports, de greenports en de technologische maakindustrie (m.n. in Brainport). De REOS wil deze koploperspositie koesteren. Om dit te bereiken is een transitie naar groenere, innovatieve en circulaire productielandschappen nodig. Door in te spelen op maatschappelijke urgenties zoals de noodzakelijke energietransitie behouden deze economische productielandschappen hun economische waarde. Dit vraagt om smart-netwerken en verbindingen tussen de productielandschappen onderling, met de steden en met het achterland. Netwerken in de brede zin van het woord: van data, energie (warmtenet), spoor, buisleidingen tot uiteraard auto-infrastructuur. Het belang hiervoor wordt erkend, maar dit is in dit onderzoek niet uitgewerkt. Aantrekkelijk woonklimaat Het versterken van het ruimtelijk economisch systeem vraagt in ons polynucleaire verstedelijkingspatroon specifieke aandacht. Het aantrekkelijk woonklimaat is een belangrijke concurrerende asset en van wezenlijk belang voor onze internationale concurrentiepositie. Onze stedelijke regio s waarin kleine, compacte steden worden afgewisseld met aantrekkelijke metropolitane landschappen (groen/blauw) zijn uniek. De agglomeratievoordelen zijn voorhanden, terwijl de agglomeratienadelen achterwege kunnen blijven. Dit vraagt echter wel constante en actieve aandacht: van het bouwen aan gezonde, leefbare steden met schone lucht, het creëren van aantrekkelijke woonmilieus, ruimte voor fietser en wandelaar en veel groen, het versterken van goede stad-landrelaties, het creëren van aantrekkelijke woonmilieus (alle segmenten) tot het vitaliseren en programmatisch laden van de metropolitane landschappen. Vooral dit laatste is van belang omdat door de sterke verstedelijkingsopgave deze landschappelijke kwaliteiten onder druk staan. Integrale opgaven in dit kader kunnen bijvoorbeeld ook investeringen in het groenblauwe netwerk zijn, gekoppeld aan innovatieve mobiliteitsopgaven zoals slow-lanes of groene lopers gekoppeld aan first & last mile. 13

14 Concurrerende connectiviteit Binnen dit systeem is een belangrijke plek weggelegd voor de stedelijke gebieden. Hier zijn de economische kerngebieden te vinden en zijn de concurrerende stedelijke woon- en leefgebieden met stedelijke (culturele) voorzieningen. Het vergroten van de agglomeratiekracht door de steden kwalitatief en kwantitatief te versterken is van groot belang voor de REOS. Dit vraagt om kwalitatieve verdichting en intensivering. Daarnaast zijn goede multimodale netwerken nodig om het regionale daily urban system (DUS) optimaal te laten functioneren. Onze polynucleaire metropool heeft niet één grote metropool, dat is juist de kracht. Dit vraagt om perfecte verbindingen op alle schaalniveaus. Allereerst binnen de stedelijke regio s (de eerder genoemde regionale netwerken), veruit het grootste deel van de dagelijkse verplaatsingen vinden plaats op het regionale schaalniveau. Daarnaast vraagt het om optimale verbindingen tussen de regio s (Noordelijke-, Zuidelijke Randstad en Brainport) zodat deze regio s sterker als één arbeids- en woningmarkt gaan functioneren en om verbindingen met andere regio s in de Euro-delta. Samen te vatten als: concurrerende connectiviteit, op alle schaalniveaus. Deze thema s worden in deze notitie verder uitgewerkt (m.u.v. een aantrekkelijk woonklimaat). Door selectiviteit en maatregelen voor de drie thema s (toplocaties, knopen en netwerken) wordt direct en indirect bijgedragen aan deze vijf deelambities. Toplocaties dragen bij aan de stedelijke kenniseconomie, de groene, innovatie en circulaire productielandschappen en de agglomeratiekracht. Knooppuntontwikkeling draagt bij aan de agglomeratiekracht en de concurrerende connectiviteit en tot slot dragen de netwerken uiteraard bij aan een concurrerende connectiviteit. Dit wil niet zeggen dat daarmee de vijf deelambities ingevuld zijn. Dit zijn slechts thema s die bijdragen aan deze ambities. Agglomeratiekracht is niet alleen afhankelijk van goede toplocaties en knooppuntontwikkeling, daar is meer voor nodig. 14

15 15

16 16

17 2. SYSTEMEN IN BEELD 17

18 18

19 STEDELIJKE KENNISECONOMIE VOOR INTERACTIE EN INNOVATIE (TOPLOCATIES) De stad wordt steeds belangrijker voor de economie. Hier komen kennis, kunde en kapitaal samen. De plekken waar de economie landt in de stad en de vestigingsplaatsvoorwaarden veranderen echter door de jaren heen. De traditionele indeling die functioneerde tot in de 20ste eeuw met zakencentra (kantoren e.d.) in de binnensteden en stadsranden, campussen, vaak aan de stadsrand (focus op beta-studies) of binnenstedelijk (focus op alfa en gamma-studies) en productielandschappen die vanwege milieuhinder waren uitgeplaatst, is sterk aan het veranderen. De strikte monofunctionele indeling die stamt uit de jaren 60 lijkt achterhaald. Overkoepelend zien we dat de oude milieus zeker bestaansrecht hebben, maar dat functiemenging, stedelijkheid en de behoefte aan interactie gewenst zijn. De milieus worden diffuser, groeien naar elkaar toe en functioneren in samenhang binnen een regionaal ecosysteem met verschillende milieus waarbinnen matching, sharing and learing inhoud krijgt. Een mooi voorbeeld hiervan is Brainport. Daarnaast zijn we nieuwe gebieden ontstaat, de binnenstedelijke transformatiegebieden, dit zijn juist de gebieden waar kennis en creativiteit elkaar ontmoeten. Voorbeelden hiervan zijn gebieden als NDSM, RDM, Strijp S en de Binkhorst. Samenvattend identificeren we vier typen toplocaties die relevant zijn voor de REOS: Campussen: in de stad dan wel campussen buiten de stad waarin de stedelijke voorzieningen worden geïnjecteerd); Functiegemengde (zaken)centra in de stad of standsrand; Binnenstedelijke transformatielocatie; Productielandschappen en specifieke experimenteergebieden, waar ruimte is met innovatieve productietechnieken en de cross-over tussen kennis en het maken (Merwe Vierhavens, Strijp T). Deze categorie komt aan de orde in het volgende onderdeel van deze notitie. 19

20 20E EEUW campus CBD binnenstad productielandschappen 21E EEUW NEW ECONOMY Incubatiemilieus (campus) functiegemengde (zaken)centra Transformatiegebieden (kennis/creatief) productielandschappen met experimenteergebieden 20

21 Incubatiemilieus / campussen Binnen de regionale ecosystemen zijn goede incubatiemilieus (campussen) de plekken waar de ideeën ontstaan. Campussen zijn de ruimtelijke kristallisatiepunten van economische en kennisspecialisatie. Deze zijn van belang voor het aantrekken van internationale kenniswerkers en hoogwaardige bedrijven. De concentraties van research en bedrijvigheid op de meeste campussen voldoen aan die internationale specialisaties. Bovendien is er slechts een beperkte overlap tussen de specialisaties op de verschillende campussen. Dat laatste is ook logisch omdat zij elk een eigen niche bedienen op de diverse internationale markten. Uit de analyses van BCI blijkt dat de kennisintensieve bedrijvigheid op de campussen in de afgelopen jaren sterk is gegroeid, wat vooral het gevolg is van de sterke groei van het aantal bedrijven. Daarbij gaat het om spin offs, start ups, maar ook nieuwe vestigingen van buitenlandse bedrijven. De vijf belangrijkste campussen zijn*: Amsterdam Science Park Utrecht Science Park Universiteit Leiden TU-Delft HTC/ASML Daarnaast kent REOS nog een aantal andere campussen die op regionaal niveau bijdragen aan de kenniseconomie: UvA Roeterseiland, VU-Zuidas, Erasmus Universiteit Rotterdam, Den Haag Campus, TU/e, Tilburg University en Automotive NL. Er zijn twee belangrijke ruimtelijke voorwaarden die voor alle campussen van belang zijn. Allereerst de wens tot meer stedelijkheid en functiemenging zodat een goed interactiemilieu ontstaat. Daarnaast is een goede aantakking op internationale netwerken en het REOS-netwerk van belang. In dit kader is de first & last mile (FLM) een belangrijk thema. Een verbetering van de FLM is voor alle grote vijf campussen relevant. Gemengde (zaken)centra Ook op de zakencentra / CBD s is de transformatie van traditionele kantorenmilieus naar gemengde zakencentra goed zichtbaar. Op de Zuidas, samen met Schiphol, het prioritaire zakencentrum van Nederland, is dit goed te zien. Woningen, voorzieningen en horeca vormen en sterke toevoeging aan het stedelijk milieu. Ook op andere plekken is dit zichtbaar, het is dan ook beter om te spreken over gemengde centra, dan louter zakencentra. Ook voor dit milieu geldt dat het idealiter een rol speelt binnen het regionale ecosysteem. De verdere ontwikkeling van Eindhoven CS zal, als onderdeel van Brainport, een ander programmatisch gebiedsconcept hebben dan bijvoorbeeld Den Haag Innovation-disctrict. De volgende gemengde (zaken)centra zijn gedefinieerd: Schiphol / Zuidas Utrecht CS Den Haag Innovation district / Internationale Zone Rotterdam centrum Eindhoven CS * BCI, 2015 Selectie op basis van drie criteria: massa aantal arbeidsplaatsen, aanwezigheid van internationaal georiënteerde (aantal) en internationale oriëntatie/uitstraling van de toplocatie vanuit huidige situatie en ambitie. 21

22 transformatielocaties experimenteerlocatie productiemilieus campus functiegemengde (zaken)centra complementair regionaal ecosysteem Steden en stedelijke regio s als de motor van de economie. (Raspe (PBL), Zwaneveld & Delgado, 2015) 22

23 De behoefte aan meer stedelijkheid en functiemenging zodat een goed interactiemilieu ontstaat, is generiek voor alle toplocaties. Daarnaast zien we dat een verdere ontwikkeling van dit milieu vooral voor op Schiphol / Zuidas, in Den Haag Innovation district en rond Eindhoven CS kansrijk is. Naast de zakencentra zijn uiteraard ook de binnensteden in het algemeen van belangrijke economische waarde, enerzijds vanwege de aanwezige kenniseconomie, anderzijds vanwege de economische waarde van het stedelijke toerisme. Vooral in Amsterdam kan met recht worden gesproken van een internationale economische waarde, maar ook Utrecht, Den Haag, Rotterdam en Eindhoven profiteren in toenemende mate van het stedelijk toerisme. Een belangrijke opgave is om expansieruimte te bieden aan deze binnenstedelijke economie. We zien vooral dat de stedelijke transformatielocaties (zie onder) potentieel ruimte kunnen bieden aan deze expansie van het centrum. In Amsterdam Noord, als onderdeel van Zaan-IJ corridor is goed zichtbaar hoe deze ontwikkeling gestalte krijgt en wat het vraagt aan regionale maatregelen zoals nieuwe verbindingen (O.V. en/ of fiets). Maar ook Utrecht Merwedekanaalzone, Eindhoven Strijp S, Den Haag Binckhorst en Rotterdam Harbour City (o.a. RDM) kunnen zo n rol spelen. door de creatieve klasse en al snel in waarde en betekenis toenemen in het economisch systeem. Deze gebieden hebben eveneens potenties om door te groeien tot aantrekkelijke stedelijk gemixte woonmilieus. Plekken aan de rand van de (binnen)stad, doorgaans goed ontsloten via het lokale OV en fietsnetwerk. Ontsluiting via interregionale netwerken voor auto of OV is geen vereiste. Een verdere ontwikkeling, en de ruimte bieden aan nieuwe plekken, is van belang voor de regio s. Er is een breed scala aan allerlei grotere en kleinere plekken in de steden en de dynamiek is hoog, nieuwe plekken poppen snel op. In dit REOS kader focussen op enkele grote gebieden / zones die van belang zijn voor de economie en tevens bijdragen aan de stedelijke herstructurering / verdichting: Zaan-IJ corridor (o.a. Hembrug, NDSM, Achtersluispolder, etc.) Utrecht Merwedekanaalzone Eindhoven Strijp-S Den Haag Innovation District (Binckhorst) Rotterdam Harbour City (o.a. RDM) Stedelijke transformatielocaties Een relatief nieuw milieu is het zogenaamde transformatiegebied. Vaak oude haven- of industriële locaties waar nieuwe aantrekkelijke milieus ontstaan waar kennis en creativiteit elkaar ontmoeten. Vaak plekken die vanwege lage grond- en huurprijzen worden ontdekt 23

24 24

25 TOPLOCATIES VOOR DE GROENE, CIRCULAIRE EN INNOVATIEVE PRODUCTIELANDSCHAPPEN Innovatie zit niet alleen in de stedelijke kenniseconomie, maar zeker ook in sectoren als vervoer, logistiek, agribusiness en maakindustrie. Hier ligt een grote uitdaging en potentie voor Nederland. Hoe kunnen we deze sectoren innovatiever, meer circulair en groener maken? Er lopen allerlei experimenten op dit vlak, maar veel zal nog moeten worden verkend. Deze ambitie betekent ook het regionaal verbinden en circulair maken van stromen in de brede zin van het woord: grondstoffen, goederen, energie / smart-grids, warmte, dataconnectiviteit en kennis. Stad en productielandschappen, nu soms met de ruggen naar elkaar toe, kunnen weer nieuwe verbindingen aangaan. Een mooi voorbeeld is het koppelen van mainport, greenport en het stedelijk systeem in Rotterdam-Rijnmond. Het draagt bij aan de gewenste Next Economy in de Zuidelijke Randstad. Een regionaal warmtenet past perfect in dit streven. In iedere regio kan deze ambitie een andere uitwerking krijgen. In Eindhoven is deze vooral gekoppeld aan de innovatieve, hoogwaardige maakindustrie (Automotive NL, Brainport Industries Campus) en in Noordelijke- en Zuidelijke Randstad aan de main- en greenports. We definiëren de volgende grootschalige productielandschappen waar gezocht wordt naar vernieuwing van netwerken, innovaties en het circulair maken: Logistieke West-as: NZKG Schiphol - Greenport Aalsmeer Mainport & Greenports Zuidvleugel Innovatieve maakindustrie Brainport 25

26 productie & maakindustrie experimenteerlocaties netwerken / stromen stad & kennis experimenteerlocaties 26

27 Daarnaast kunnen experimenteergebieden worden gedefinieerd waar letterlijk en figuurlijk (regelgeving) de ruimte is voor het experiment. Dit zijn gebieden op de overgang tussen stad en productielandschap zoals Merwe 4havens (Rotterdam Innovation District) en Strijp T of gebieden gekoppeld aan kennisinstellingen zoals Fieldlab Greenvillage Delft. De opgave is om ruimte te bieden aan, en ruimte te zoeken voor dit soort experimenteergebieden. Geconstateerd is dat deze netwerken cruciaal zijn voor de vernieuwing en de positie van de Nederlandse kenniseconomie. In dit onderzoek is dit echter niet uitgewerkt. Van belang is dat de REOS goed aansluit bij het gedachtegoed uit bijvoorbeeld de studies naar de logistieke corridors Oost en Zuid. Deze innovatieve productielandschappen vragen om slimme netwerken en cross-over tussen deze netwerken: een opgave voor REOS ligt hierin besloten. Te denken valt aan slimme netwerken op het vlak van: Water, spoor en weg (goederen) Energie, smart grids en warmtenet (Zuidvleugel en Noordvleugel) Data-connectiviteit (inclusief zekerstellen van Amsterdam als data-knooppunt, AMS-IX en energiezekerheid) Buisleidingen Smart logistics & mobility 27

28 28

29 CONCURRERENDE CONNECTIVITEIT Voor de REOS is concurrerende connectiviteit een basisvoorwaarde. Juist in de Nederlandse situatie is voor de agglomeratiekracht een goede connectiviteit op alle schaalniveaus een basisvoorwaarde. In REOS wordt vooral gekeken naar O.V. en goede multimodale netwerken op niveau van het daily urban system (regionaal). Dit in de veronderstelling dat de auto-infrastructuur op orde is, dan wel via MIRT-trajecten wordt verbeterd. Er worden drie schaalniveau onderscheiden: Internationale netwerk: de verbindingen tussen REOS en omliggende Europese regio s Interregionale netwerk: de verbindingen tussen Noordvleugel, Zuidvleugel en Brainport Regionaal netwerk inclusief het DUS: de systemen binnen de regio s. Internationale aantakking Een goede internationale aantakking is essentieel voor de internationale concurrentiepositie. Zowel goede verbindingen naar het buitenland als de FLM tussen de internationale knooppunten en campussen zijn hierin van belang (deur-tot-deur). Binnen dit internationale perspectief zijn de volgende verbindingen en knopen cruciaal: Schiphol, als dé entree van Nederland Verbinding Noordvleugel Duitsland Verbinding Noordvleugel Zuidvleugel - Brussel/Parijs/ Londen Verbinding Zuidvleugel Brainport Düsseldorf (Rhein-Ruhr gebied) De internationale knopen (Rotterdam, Den Haag, Schiphol, Amsterdam CS en Eindhoven CS (in potentie) Om dit systeem te optimaliseren zijn er twee belangrijkste opgaven: Optimaliseren OV-systeem Schiphol Zuid Verbinding Den Haag Eindhoven Düsseldorf verbeteren 29

30 30 Local Buzz & Global Pipelines (Harald Bathelt, Anders Malmberg and Peter Maskell)

31 Interregionaal niveau De verbindingen op het interregionale niveau (in principe de Intercityverbindingen tussen de drie regio s en omliggende gebieden) zijn in principe op orde, zeker na uitvoering van Programma Hoogfrequent Spoor (PHS). Dit laat onverlet dat optimalisering van het systeem gewenst is. Dit is kortweg samen te vatten door: verbetering van de betrouwbaarheid, het comfort en de snelheid. De ontvlechting op het spoor is, als generieke maatregel, relevant om dit te verwezenlijken. Regionaal niveau Een goed multimodaal regionaal niveau is van wezenlijk belang voor het daily urban system en het (economisch) functioneren van de regio s. De meeste verplaatsingen vinden op dit schaalniveau plaats. In generieke zin ligt er een opgave om de regionale OV-systemen te optimaliseren. Het betreft een optimaal functionerend OV-systeem inclusief het sprinternetwerk, de voorstadhaltes, het regionale HOV en het onderliggend regionale fietsnetwerk. De ontvlechting op het spoor kan nodig zijn om dit te bereiken, denk hierbij aan de gewenste OV schaalsprong in de Zuidvleugel inclusief de viersporigheid tussen Rijswijk en Schiedam. Het optimaliseren van het OV-systeem speelt ook in de Amsterdamse regio. Zie de bovengenoemde optimalisering van het OV-systeem Schiphol-Zuidas, waar vooral het verbinden van de het OV-systeem op alle schaalniveau, internationaal, interregionaal en regionaal van belang is. Het optimaal functioneren van dit systeem, als de belangrijkste entree van Nederland, is belangrijk voor de Nederlandse economie. Zo kunnen maatregelen op regionaal niveau of in de verbinding naar de Zuidelijke Randstad cruciaal zijn voor het goed kunnen functioneren van Schiphol. Tenslotte speelt dit ook in de Utrechtse regio waar de optimalisering van het OV-systeem vraagt om goede afvang -stations zoals Vaartsche Rijn die de druk op Utrecht CS kunnen verlichten. Geconcludeerd kan worden dat de opgave ter verbetering van het OV-systeem overal speelt, maar de maatregel afhankelijk is van de regionale OV-situatie (centrumgericht in Utrecht; meerpolig systeem in Zuidvleugel; radiaal systeem met meerdere hoofdknopen en poorten in Noordvleugel). Expliciete regionale aandacht is gewenst voor de FLM naar de regionale vliegvelden: Lelystad, als overloopvliegveld voor Schiphol, Eindhoven Airport en Rotterdam / The Hague Airport. Tot slot vraagt de FLM specifieke aandacht binnen de regionale netwerken (zie ook toplocaties). 31

32 32

33 AGGLOMERATIEKRACHT, MET STERKE DAILY URBAN SYSTEMS Versterking van de agglomeratiekracht kan onder meer gestalte krijgen door knooppunt-ontwikkelingen / TOD. Multifunctionele gebieden kunnen worden ontwikkeld op OV knooppunten, bij toplocaties en in stedelijke centra door verdichting, verknoping en het aantrekkelijker maken van deze plekken. Tegelijkertijd creëert deze verdichting en functiemenging rond knooppunten vervoerswaarde op de verbindingen: een voorwaarde voor (investeringen in) de verbetering van die verbindingen. Het uitgangspunt hierbij is het benutten van onderbenutte connectiviteitswaarde op plekken met economische potentie. Verdichting, verknoping en ruimtelijke kwaliteitsverbetering zijn hier mogelijk en gewenst (verbetering van de plaatswaarde). De gehanteerde systematiek uit het advies van de CRA kan worden gehanteerd. traditioneel systeem: autowegen regionaal internationaal - (stedelijke) interactie economie - geconcentreerde ontwikkeling - OV geconcentreerd verspreid 33

34 Uit het CRA-advies*: 1. Versterk de plaatswaarde (de diversiteit en de intensiteit) van de best bereikbare knooppunten. Vergroot het rendement op eerdere investeringen in mobiliteit door aandacht voor goed en multimodaal bereikbare locaties die onvoldoende gebruikt worden. Besteed aandacht aan intensief en divers gebruikte economische toplocaties met een matige of slechte multimodale bereikbaarheid. 2. Vergroot catchment-area, invloedssfeer van een station: Kijk of de invloedssfeer van succesvolle knooppunten vergroot kan worden door verbetering van voor- en natransport (ov en fiets). 3. Los bereikbaarheidsproblemen van intensief gebruikte, maar niet multimodale locaties op. 4. Ingewikkelde stations vallen af. Beperk daarnaast het ontstaan van nieuwe bereikbaarheidsproblemen door níet te investeren in monofunctionele, onderbenutte locaties op afstand van een ov-knooppunt. Het kiezen uit voorstellen voor elk van deze categorieën kan ondersteund worden door een MKBA-achtige scan op hoofdlijnen. Hierbij wordt de financiële inspanning afgezet tegen de gevolgen voor economie, mobiliteit en leefbaarheid (duurzaamheid inbegrepen). Beoordeel of de verbetering van de knoopwaarde of plaatswaarde leidt tot een verbeterd economisch presteren van de locatie, tot gunstige ontwikkelingen op het gebied van mobiliteit (het beter benutten van bestaande capaciteit), tot een verkleining van de noodzaak tot andere investeringen. * OV Knooppunten en hun omgeving Advies voor een integrale knooppuntenstrategie, College van Rijksadviseurs, oktober

35 Verdere versterking van de steden en TOD-ontwikkeling draagt bij aan de transitie van een systeem dat is gericht op het gebruik van de auto (gespreid model) naar een OV- en fiets-gericht systeem (geconcentreerd stedelijk model). Dit vraagt om stedelijke dichtheid, menging en een goed onderliggend multimodaal netwerk van OV en fiets dat de knopen kan voeden. De grote knopen in het systeem (hier XL-knopen genoemd) kan worden gevoed vanuit kleinere knopen, omgekeerd kunnen vanuit TOD-perspectief de zogenaamde L en M knopen voor overloop zorgen als de XL knopen te duur worden, dan wel zijn uitontwikkeld (bijvoorbeeld Alexander, Sloterdijk en Zaanstad) In het REOS systeem zijn verschillende typen knopen gedefinieerd: XL: de grote internationale knopen Den Haag Stationsdriehoek (HS CS en NOI) Utrecht CS Eindhoven CS Schiphol Amsterdam-Zuid Amsterdam Centraal Rotterdam CS (inclusief Blaak) L: de overige grote stationsgebieden in stedelijk gebied binnen REOS. De L-knopen zorgen voor voeding en overloop voor de grote XL-stations. Geselecteerd zijn de grotere (IC-)stations die in bestaand stedelijk gebied liggen, aan Programma Hoogfrequent Spoor-lijnen (PHS) liggen en gezien de nabijheid als overloop en toevoer van de XL-knoop kunnen functioneren. De opgave is hier om selectief te verdichten en een hoge frequentie met XL stations te realiseren: Zaanstad/ Amsterdam Sloterdijk / Amstel / Bijlmer Arena / Leiden / Delft / Schiedam / Rotterdam Alexander / Amersfoort (geen PHS) / Den Bosch / Tilburg / Breda. M: De middelgrote knopen in stedelijk gebied ontsloten door sprinternetwerk voor lokaal HOV (Metro / tram / lightrail). Deze plekken ontsluiten vaak interessante incubatiemilieus of transformatielocaties. Verdere TOD op selectieve plekken kan bijdragen aan versterking van deze plekken. Voorbeelden Station Eindhoven Strijp, Weesperplein en Marconiplein. De primaire opgave is om te verdichten op de plekken waar dit nog kan: Den Haag Stationsdriehoek Utrecht CS (met name westzijde) Eindhoven CS (Amsterdam CS, en dan specifiek de noordelijke IJoever als onderdeel van Zaan-IJ-corridor) 35

36 36

37 3. BOUWSTENEN VOOR REOS UITVOERINGSPROGRAMMA 37

38 MAATREGELEN Het onderzoek naar selectiviteit op de drie thema s heeft geleid tot een beperkt aantal maatregelen die bijdragen aan de REOS ambities. Ze zijn belangrijke bouwstenen voor het REOS uitvoeringsprogramma. Er zijn drie typen maatregelen gedefinieerd: Algemene randvoorwaarden (generiek) Algemene generieke randvoorwaarden: maartregelen die in algemene zin belangrijk zijn voor de REOS. Het betreft diverse maatregelen die kunnen samenhangen met voorwaarden scheppen, faciliteren of experimenteren. De volgende zijn gedefinieerd: Verbetering van de First & last mile Versterken agglomeratiekracht: Selectief verdichten rondom knooppunten XL, L (TOD) Toepassen CRA-systematiek Pilots in het kader van het Innovatieprogramma Mobiliteit en Ruimte gericht op TOD: bijvoorbeeld experimenten met stedelijke herverkaveling in stationsgebieden, lokale allianties, pilots met marktpartijen gericht op juiste randvoorwaarden, concrete projectvoorstellen, MKBA op knooppuntontwikkeling waarin financieel ontschot wordt gekeken incl. aspecten/kansenbelemmeringen vanuit het lokale en regionale grondbeleid en investeringen in infrastructuur. NS in de concessie afrekenen op: integratie van het OV met de ruimtelijke functies en de locatie Het Rijk kan andere vormen van concessies mogelijk maken: i.e. gebiedsconcessies, maar ook het mogelijk maken voor andere typen mobiliteitsaanbieders om mee te dingen naar een concessie. Experimenteerruimte creëren (CHW) Economische waarde als afwegingscriterium voor Toekomstbeeld OV gebruiken Pilot investeringsagenda REOS Flexibilisering van MIRT 38

39 Gezamenlijke strategische projecten (specifieke maatregelen) Daarnaast zijn specifieke maatregelen gedefinieerd die benoemd zijn als gezamenlijke strategische REOS projecten. Dit zijn locaties met concrete gebiedsopgaven die door de REOS-partners als strategisch worden aangemerkt. Vaak zijn dit bestaande projecten, maar door ze hier te benoemen als strategisch project geven de partners gezamenlijk aan dat deze van toegevoegde, strategische waarde zijn voor de REOS. Van belang is om te memoreren dat dit projecten zijn die vanuit de gezamenlijke ambities zijn gedefinieerd, maar dat de toets op maatschappelijk-economisch effect uiteraard nog moet plaatsvinden, bijvoorbeeld via een MKBA. Ze zijn gerubriceerd naar de thema s Toplocaties, Netwerken en Knopen / TOD: Ondersteunende regionale maatregelen Tenslotte is een aantal regionale maatregelen gedefinieerd die op regionaal niveau bijdragen aan de ambities van de REOS. Deze projecten zijn opgenomen in de maatregelenkaarten (zie kaartmateriaal). Toplocaties Functiemenging / verdichting Zuidas-Schiphol Ontwikkeling Den Haag Innovation District Versterken van interactiemilieu, functiemenging en verdichting op campussen en (zaken)centra Netwerken: concurrerende connectiviteit Realiseren intercityverbinding Den Haag - Düsseldorf Schiphol-Zuidas: verbetering entree van Nederland Verbeteren van de first & last mile van en naar TU Delft, ASP, USP, HTCE / ASML Knopen: versterken agglomeratiekracht daily urban system Ontwikkeling TOD XL: Utrecht CS, Eindhoven CS, Stationsdriehoek Den Haag (en Amsterdam Centraal noordelijke IJ- oever) 39

40 40

41 41

42 42

43 43

44 44

45 INTEGRALE OPGAVEN Gebieden met toplocaties, knopen, netwerken en maatregelen De relevante toplocaties, knopen, netwerk(interventies), strategische projecten en regionale maatregelen komen samen in tien gebieden. De optelsom van maatregelen (gezamenlijk strategisch project, ondersteunend regionale maatregelen en/of generieke maatregelen) kan de basis gaan vormen voor een gebiedsarrangement en coalities op deze plekken. De volgende tien gebieden zijn gedefinieerd: Logistieke Westas De entrée van Nederland (Schiphol Zuidas) Den Haag Innovation district Netwerk Zuidvleugel (O.V.) Rotterdam Smart- Clean Port REOS Rhein Ruhr Express Brainport Hub (Eindhoven CS) Brainport Avenue Utrecht HUL Zaan-IJ corridor 45

46 46

47 47

48 48

49 49

50 50