Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma : Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen
|
|
- Koenraad Bogaerts
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Verspreiding: Algemeen Eindrapport Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma : Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen Eva Govarts 1, Liesbeth Bruckers 2, Melissa Paulussen 1, Elly Den Hond 1, Gudrun Koppen 1, Isabelle Sioen 3, Vera Nelen 4, Els Van de Mieroop 4, Marc Uytterhoeven 5, Adrian Covaci 6, Jan Vrijens 7, Nik Van Larebeke 8, Greet Schoeters 1 1 Milieurisico en gezondheid; Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO); Mol 2 Interuniversitair Instituut voor Biostatistiek en statistische Bioinformatica; Universiteit Hasselt (UHasselt); Diepenbeek 3 Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidszorg; Universiteit Gent (UGent); Gent 4 Dienst Gezondheid; Provinciaal Instituut voor Hygiëne (PIH); Antwerpen 5 Laboratorium voor Arbeidsgeneeskunde, Toxicologie en Gerechtelijke analyses; Algemeen Medisch Laboratorium (AML); Antwerpen 6 Toxicologisch Centrum; Universiteit Antwerpen (UA); Antwerpen 7 Departement Analytische en Milieuchemie; Vrije Universiteit Brussel (VUB); Brussel 8 Vakgroep Radiotherapie en kerngeneeskunde; Universiteit Gent (UGent); Gent Studie uitgevoerd in opdracht van: Steunpunt Milieu en Gezondheid 2012/MRG/R/194 Juli 2012
2 Alle rechten, waaronder het auteursrecht, op de informatie vermeld in dit document berusten bij de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek NV ( VITO ), Boeretang 200, BE-2400 Mol, RPR Turnhout BTW BE De informatie zoals verstrekt in dit document is vertrouwelijke informatie van VITO. Zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van VITO mag dit document niet worden gereproduceerd of verspreid worden noch geheel of gedeeltelijk gebruikt worden voor het instellen van claims, voor het voeren van gerechtelijke procedures, voor reclame of antireclame en ten behoeve van werving in meer algemene zin aangewend worden
3 Verspreidingslijst VERSPREIDINGSLIJST Steunpunt Milieu & Gezondheid, I
4 Samenvatting SAMENVATTING Situering Tussen 2007 en 2011 werd de tweede generatie van de Vlaamse Humane Biomonitoringscampagne uitgevoerd door het Steunpunt Milieu & Gezondheid in opdracht van de Vlaamse overheid. Pasgeborenen en hun moeders kregen bijzondere aandacht in het milieugezondheidsonderzoek. De periode van differentiatie, snelle groei en aanleg van organen en weefsels bij de ontwikkelende foetus is bijzonder gevoelig voor invloeden van buitenaf. Chemische stoffen die vanuit de omgeving via het moederlichaam de foetus bereiken kunnen een nadelige invloed hebben. Naast de pasgeborenen en hun moeders werden ook jongeren (14-15 jaar) en jong volwassenen (20-40 jaar) betrokken in algemeen bevolkingsonderzoek. Jongeren groeien vaak op in eenzelfde streek, hebben nog geen beroepsblootstelling en zijn daarom interessant om op te nemen in een milieugezondheidsbewakingsnetwerk. Studiedesign en methode De deelnemers aan deze biomonitoringsstudie werden evenredig aan het bevolkingsaantal gerekruteerd in de vijf Vlaamse provincies. Via tien materniteiten (twee per provincie) werden 255 pasgeborenen en hun moeders opgenomen in de studie. Tweehonderdenvier volwassenen met een leeftijd tussen 20 en 40 jaar werden gerekruteerd onder de werknemers van alle provinciebesturen. De moeders stemden toe om een bloedstaal, een navelstrengbloedstaal en een haarstaal te geven voor onderzoek en om medische gegevens van de baby op te vragen. De volwassenen gaven een bloedstaal en een urinestaal. Daarnaast vulden alle deelnemers een uitgebreide vragenlijst in over persoonsgebonden kenmerken (geslacht, leeftijd, body mass index (BMI), algemene gezondheid, beroep,...), levensstijlfactoren (voeding, roken, ) en omgevingsfactoren (verkeersblootstelling, ). Op basis van deze gegevens werden referentiewaarden bepaald voor de aanwezigheid van vervuilende stoffen en de impact van milieuvervuilende stoffen op de gezondheid van de algemene Vlaamse bevolking. Biomerkers van blootstelling werden gemeten in navelstrengbloed, perifeer bloed, haar en urine; deze metingen weerspiegelen de interne blootstelling aan een vervuilende stof. Een effectmerker geeft een indicatie over de biologische of gezondheidseffecten die te wijten kunnen zijn aan blootstelling aan polluenten uit de omgeving. Door de blootstellingsmerkers vervolgens te koppelen aan de effectmerkers konden blootstelling-effect relaties bestudeerd worden. De gegevens over de blootstellings- en effectmerkers werden gesupplementeerd met gegevens over individuele gezondheid en levensstijl bekomen via de vragenlijsten om te corrigeren voor mogelijk beïnvloedende factoren. Een overzicht van de geanalyseerde blootstellings- en effectmerkers wordt gegeven in Tabel 1. Een uitgebreide beschrijving van de blootstellingsmerkers en de effectmerkers kan teruggevonden worden in het rapport van de referentiebiomonitoring 1. 1 Vlaams humaan biomonitoringsprogramma : resultatenrapport deel referentiebiomonitoring (2010). II
5 Samenvatting Tabel 1: Overzicht biomerkers van blootstelling en effectmerkers. Biomerkers van blootstelling pasgeborenen en moeders (navelstrengbloed) lood arseen HBCD cadmium Calux (dioxine-achtige stoffen) TBBPA mangaan PCB s p,p -DDE koper HCB PFOS thallium BDE s PFOA moeder (bloed) lood mangaan thallium cadmium koper arseen moeder (haar) kwik methylkwik volwassenen (urine) cadmium 1-hydroxypyreen (PAK s) pesticide metabolieten arseen t,t -muconzuur (benzeen) HBA (parabenen) toxisch relevant arseen ftalaat metabolieten cotinine (tabaksrook) volwassenen (bloed) PFOS PFOA Effectmerkers pasgeborenen prematuur geboortelengte schildklierhormonen small for gestational age (SGA) hoofdomtrek geslachtshormonen geboortegewicht zwangerschapsduur metabole hormonen moeders astma eczeem zwangerschapsstimulatie hooikoorts allergie time-to-pregnancy (TTP) volwassenen astma allergie spermakwaliteit hooikoorts zwangerschapsstimulatie time-to-pregnancy (TTP) eczeem vruchtbaarheid (mannen) plaatjesfunctie (PFA) Afkortingen: PCB s: polygechloreerde bifenyls; HCB: hexachlorobenzeen; BDE s: gebromeerde difenylethers; HBCD: hexabromecyclododecaan; TBBPA: tetrabromebisfenol; p,p -DDE: p,p -dichloordiphenyldichloorethaan; PFOS: perfluoro-octaansulfonzuur; PFOA: perfluoro-octaanzuur; PAK s: polycyclische aromatische koolwaterstoffen; HBA: para-hydroxybenzoëzuur; PFA: platelet function assay Het onderzoek naar de relatie tussen blootstelling en effect werd gebaseerd op bestaande kennis over de werkingsmechanismen van de chemische stoffen. Specifieke hypothesen werden geformuleerd. Een statistisch analyseplan werd opgesteld dat de te onderzoeken relaties, de nodige variabelen, confounders en covariaten oplijst. De identificatie van confounders en covariaten was gebaseerd op wetenschappelijke gegevens uit andere studies en werd grondig bediscussieerd binnen het onderzoeksteam. Met behulp van blootstelling-effect relaties was het mogelijk om de associaties tussen een bepaalde blootstelling en een effect te bestuderen, dit gebeurt na correctie voor mogelijk beïnvloedende factoren (confounders en covariaten). Enkel de statistisch significante relaties (p<0,05) worden in het III
6 Samenvatting rapport weergegeven. De gevonden relaties gelden echter enkel binnen de gemeten ranges van zowel de blootstellingsmerkers als de effectmerkers. De blootstellingen lagen over het algemeen vrij laag. De blootstelling-effect relaties werden berekend na exclusie van de extreme outliers, opdat de mogelijke associaties niet te sterk beïnvloed werden of gemaskeerd werden door enkele extreme punten. Voor sommige blootstellingsmerkers lagen meer dan de helft van de waardes onder de detectielimiet. Deze biomerkers werden voor de analyses van de blootstelling-effect relaties opgesplitst in binaire variabelen: één categorie met alle waardes onder de detectielimiet en één categorie met alle waardes boven de detectielimiet. Voor deze binaire blootstellingsmerkers werd gerekend met de proporties. Resultaten In Tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de significante blootstelling-effect relaties bij de pasgeborenen, hun moeders en de volwassenen. De blootstelling-effect relaties die positief geassocieerd waren, d.w.z. indien de blootstelling toenam dan steeg (de kans op) het effect, worden aangeduid met een opwaartse pijl; de negatieve omgekeerde associaties, d.w.z. indien de blootstelling toenam dan daalde (de kans op) het effect, worden aangeduid met een neerwaartse pijl. Deze positieve en negatieve associaties zijn statistische relaties en doen geen rechtstreekse uitspraak over de invloed op de gezondheid. Tabel 2: Overzicht van de significante blootstelling-effect relaties via meervoudige regressie analyse Blootstelling Effect Pasgeborenen en moeders: navelstrengbloed zware metalen mangaan (µg/l) moeders: zwangerschapsduur (weken) koper (µg/l) pasgeborenen: geboortelengte (cm) moeders: hormonale zwangerschapsstimulatie thallium (ng/l) moeders: zwangerschapsduur (weken) pasgeborenen: hoofdomtrek (cm) arseen (µg/l) pasgeborenen: SGA persistente gechloreerde polluenten pasgeborenen: SGA som merker PCB s (ng/l) pasgeborenen: SHBG (nmol/l) (PCB ) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) pasgeborenen: SGA pasgeborenen: SHBG (nmol/l) PCB118 (ng/l) (>LOQ) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) pasgeborenen: LH (mu/ml) pasgeborenen: SHBG (nmol/l) PCB138 (ng/l) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) pasgeborenen: SGA PCB153 (ng/l) pasgeborenen: SHBG (nmol/l) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) pasgeborenen: geboortegewicht (g) pasgeborenen: hoofdomtrek (cm) PCB170 (ng/l) (>LOQ) pasgeborenen: SHBG (nmol/l) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) pasgeborenen: SGA PCB180 (ng/l) pasgeborenen: SHBG (nmol/l) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) IV
7 Samenvatting p,p -DDE (ng/l) HCB (ng/l) (>LOQ) Calux (pg TEQ/L) persistente gebromeerde polluenten BDE47 (ng/l) (>LOQ) BDE99 (ng/l) (>LOQ) BDE100 (ng/l) (>LOQ) BDE153 (ng/l) (>LOQ) TBBPA (ng/l) (>LOQ) perfluorderivaten PFOS (µg/l) PFOA (µg/l) Moeders: bloed zware metalen lood (µg/l) Moeders: haar zware metalen pasgeborenen: SHBG (nmol/l) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) moeders: zwangerschapsduur (weken) pasgeborenen: SGA pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) moeders: time-to-pregnancy (langste) (maanden) pasgeborenen: LH (mu/ml) pasgeborenen: FSH (mu/ml) moeders: allergie voor dieren moeders: time-to-pregnancy (huidige) (maanden) pasgeborenen: TSH (µu/ml) moeders: time-to-pregnancy (huidige) (maanden) moeders: time-to-pregnancy (langste) (maanden) moeders: time-to-pregnancy (langste) (maanden) moeders: time-to-pregnancy (huidige) (maanden) moeders: time-to-pregnancy (langste) (maanden) moeders: astmaklachten ooit moeders: allergie voor metaal, verzorgingsproduct, huishoud- en onderhoudsproducten pasgeborenen: insuline (mu/l) moeders: huidig astma moeders: astmaklachten ooit pasgeborenen: testosteron (ng/dl) pasgeborenen: oestradiol (pg/ml) hooikoorts diagnose arts huidig astma kwik (µg/g) astmaklachten ooit Jong volwassen mannen en vrouwen (20-40 jaar): urine zware metalen arseen (µg/l) PAK s 1-hydroxypyreen (ng/l) benzeen t,t -muconzuur (µg/l) ftalaten MnBP (µg/l) pesticiden som DMP en DMTP (µg/l) (metabolieten organofosfaten) 2,5-DCP (µg/l) PFA ( bloedplaatjesaggregatie in seconden) vruchtbaarheidsbehandeling mannen time-to-pregnancy (langste) (maanden) huidig astma astmaklachten ooit allergie voor dieren allergie voor voedingsmiddelen, geneesmiddelen of insectenbeten eczeem hooikoortsklachten ooit V
8 Samenvatting parabenen zwangerschapsstimulatie hormonale zwangerschapsstimulatie time-to-pregnancy (huidige) (maanden) hormonale zwangerschapsstimulatie HBA (µg/l) inhibine B (pg/ml) Afkortingen: PCB: polygechloreerde bifenyl; p,p -DDE: p,p -dichloordiphenyldichloorethaan; HCB: hexachlorobenzeen; BDE s: gebromeerde difenylethers; TBBPA: tetrabroombisfenol A; PFOS: perfluorooctaansulfonzuur; PFOA: perfluoro-octaanzuur; PAK s: polycyclische aromatische koolwaterstoffen; MnBP: Mono-n-butyl ftalaat; DMP: dimethylfosfaat; DMTP: dimethylthiofosfaat; 2,5-DCP: 2,5-dichlorofenol; HBA: para-hydroxybenzoëzuur; SGA: small for gestational age; SHBG: sex hormone-binding globulin; LH: luteïniserend hormoon; FSH: follikel stimulerend hormoon; TSH: thyroid stimulerend hormoon; platelet function assay Het zware metaal arseen en de gechloreerde verbindingen PCB s en HCB in navelstrengbloed bleken een impact te hebben op de biometrie van de pasgeborenen. Hogere concentraties werden gelinkt met een hogere kans op het krijgen van een small for gestational age (SGA)-baby. Urinair arseen werd bij de jong volwassenen geassocieerd met een versnelde bloedplaatjesaggregatie, waardoor de bloedingstijd dus verkort. Hogere concentraties van de persistente gechloreerde polluenten werden gerelateerd met een verhoogde concentratie aan geslachtshormonen (SHBG, oestradiol) in het navelstrengbloed. De gebromeerde persistente polluenten en PAK s-blootstelling werden geassocieerd met een verminderde time-to-pregnancy bij jonge vrouwen. Jong volwassenen met hogere waarden aan ftalaten en organofosfaat metabolieten in urine hadden een hogere kans op allergie. Daar waar hogere concentraties voor benzeen de kans op astma en allergie verminderden. Ook blootstelling aan perfluorderivaten (gemeten in navelstrengbloed) en de zware metalen lood (gemeten in bloed) en kwik (gemeten in haar) had dit risicoverminderend effect bij de moeders. Discussie en besluit Een aantal van de significante blootstelling-effect relaties zijn in overeenstemming met bevindingen die reeds werden gerapporteerd in de brede waaier van beschikbare internationale publicaties. Arseen in navelstrengbloed wordt in onze studie geassocieerd met een groter risico op SGA. Dit is in overeenstemming met eerdere bevindingen over de negatieve invloed van arseen op groei en ontwikkeling van baby s (Xu et al. 2011, Yang et al. 2003, Hopenhayn et al. 2003, Huyck et al. 2007, Rahman et al. 2009). Bij de groep volwassenen wordt een relatie gevonden tussen arseen in urine en een versnelde plaatjesfunctie, ook deze relatie wordt ondersteund door andere wetenschappelijk studies (Bae et al. 2007, Kumar et al. 2001, Lee et al. 2002). Een ander voorbeeld dat bevestigd wordt door de literatuur is de relatie tussen PFOS en een verhoogd insulinegehalte in navelstrengbloed (Lin et al. 2009). Daarnaast worden in deze studie ook een aantal significante blootstelling-effect relaties geobserveerd die de wetenschappelijke literatuur tegenspreken, bv. HBA en verminderde vruchtbaarheid. Anderzijds blijkt dat er vaak geen eenduidigheid is wat betreft de uitkomst van de resultaten in de verschillende wetenschappelijke studies. Er bestaat geen consensus over de relatie tussen de dioxineachtige stoffen (Calux assay) of HCB op het geboortegewicht. Hoewel de interne blootstelling in de bevolking met de jaren daalt, blijkt uit deze studie dat onderzoek naar de effecten op biologische of gezondheidseindpunten noodzakelijk blijft voor deze persistente polluenten. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen biomerkers die blootstelling op korte termijn (bv. t,t-muconzuur, 1-hydroxypyreen) reflecteren en merkers die lang in het lichaam aanwezig blijven (bv. VI
9 Samenvatting POP s, urinair cadmium). Blootstelling-effect relaties tussen biomerkers die enkel korte termijn blootstelling weerspiegelen en gezondheidseffecten die al ontstaan zijn in de kindertijd (bv. astma, allergie) kunnen zeer moeilijk geïnterpreteerd worden, aangezien we de blootstelling ten tijde van het ontstaan van het effect niet kennen. In deze studie worden heel wat significante relaties waargenomen tussen verscheidene polluenten op groei en ontwikkeling, en hormoonstatus van baby s. Een verstoring van de hormonale balans kan een impact hebben op bijna alle organen en processen in het lichaam. Ondertussen is er uitvoerige literatuur beschikbaar waaruit blijkt dat de foetus meer vatbaar is voor de effecten van omgevingsfactoren en dat blootstelling aan polluenten in het vroege leven de gezondheid in het latere leven kan beïnvloeden. Anderzijds betekent dit dat er mogelijkheden voor preventie en sensibilisering bestaan, zelfs al vanaf de periode voor de bevruchting. Aandachtspunten voor het beleid die hieruit volgen zijn bv. investeren in het opvolgen van zwangere moeders en jonge kinderen via geboortecohorten in Vlaanderen, en de organisatie van een kwaliteitsvolle inventaris en opvolging van gezondheidsproblemen die gerelateerd zijn aan polluenten, zoals astma, allergie en vruchtbaarheidsproblemen. De geobserveerde blootstellingeffect relaties met nieuwe polluenten, zoals parabenen, perfluorverbindingen e.d. tonen aan dat opvolging en regelgeving omtrent deze chemische stoffen noodzakelijk is. Ook de opvolging en remediëring van historische polluenten, zoals POP s en arseen, blijft een prioriteit. VII
10 Inhoud INHOUD Verspreidingslijst I Samenvatting II Inhoud VIII Lijst van tabellen X Lijst van afkortingen XI Lijst van symbolen XII HOOFDSTUK 1. Inleiding 1 HOOFDSTUK 2. Materiaal & methoden Studiepopulatie Pasgeborene moeder koppels Jong volwassen mannen en vrouwen Biomerkers Biomerkers van blootstelling Effectmerkers Blootstelling-effect relaties Pasgeborene moeder koppels Jong volwassen mannen en vrouwen Statistische analyse Voorbereiden van het databestand Schaal van verwerking Waarden boven of onder de detectie- of kwantificatielimiet Statistische regressiemodellen Maat voor sterkte van de blootstelling-effect relatie 17 HOOFDSTUK 3. Resultaten Biomerkers Biomerkers van blootstelling Effectmerkers Blootstelling-effect relaties Pasgeborene moeder koppels Jong volwassen mannen en vrouwen 31 HOOFDSTUK 4. Discussie Pasgeborene moeder koppels Jong volwassen mannen en vrouwen Sterktes en zwaktes van de studie 40 HOOFDSTUK 5. Besluit en beleidsaanbevelingen 42 VIII
11 Inhoud Literatuurlijst 44 Begrippenlijst 50 IX
12 Lijst van tabellen LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Overzicht biomerkers van blootstelling en effectmerkers. III Tabel 2: Overzicht van de significante blootstelling-effect relaties via meervoudige regressie analyse IV Tabel 3: Overzicht van biomerkers van blootstelling en effectmerkers bij de pasgeborene moeder koppels en de jong volwassen mannen en vrouwen 6 Tabel 4: Geselecteerde confounders voor de effectmerkers van de pasgeborene-moeder koppels 7 Tabel 5: Onderzochte blootstelling-effect relaties bij de pasgeborene-moeder koppels 9 Tabel 6: Geselecteerde confounders voor de effectmerkers van de volwassenen 10 Tabel 7: Onderzochte blootstelling-effect relaties bij de volwassenen 11 Tabel 8: Geometrisch gemiddelde en range biomerkers van blootstelling bij de pasgeborenen en hun moeders en de volwassenen 19 Tabel 9: Proportie binaire biomerkers van blootstelling bij de pasgeborenen en hun moeders en de volwassenen 20 Tabel 10: Proportie binaire effectmerkers bij de pasgeborenen en hun moeders en de volwassenen22 Tabel 11: Gemiddelde en range continue effectmerkers bij de pasgeborenen en hun moeders en de volwassenen 23 Tabel 12: Geometrisch gemiddelde en range continue biomerkers van effect bij de pasgeborenen en hun moeders en de volwassenen 24 Tabel 13: Overzicht significante blootstelling-effect relaties bij de pasgeborene-moeder koppels: binaire effectmerkers 25 Tabel 14: Overzicht significante blootstelling-effect relaties bij de pasgeborene-moeder koppels: continue effectmerkers 27 Tabel 15: Overzicht significante blootstelling-effect relaties bij de pasgeborene-moeder koppels: continue biomerkers van effect 29 Tabel 16: Overzicht significante blootstelling-effect relaties bij de volwassen: binaire effectmerkers32 Tabel 17: Overzicht significante blootstelling-effect relaties bij de volwassen: continue effectmerkers 33 Tabel 18: Overzicht significante blootstelling-effect relaties bij de volwassen: continue biomerkers van effect 33 X
13 Lijst van afkortingen LIJST VAN AFKORTINGEN BDE BI BMI 2,5-DCP p,p -DDE DEDTP DEP DETP DMDTP DMP DMTP FSH HBA HBCD HCB ICSI QR IVF LH LOD LOQ MBzP MeHg MEHHP MEHP MEOHP MnBP OR PAK PCB s PFA PFOA PFOS POP s SGA SHBG TBBPA TEQ TRA TTP TSH Gebromeerde difenylether Betrouwbaarheidsinterval Body Mass Index 2,5-dichlorofenol p,p -dichloordiphenyldichloorethaan Diethyldithiofosfaat Diethylfosfaat Diethylthiofosfaat Dimethyldithiofosfaat Dimethylfosfaat Dimethylthiofosfaat Follikel stimulerend hormoon Para-hydroxybenzoëzuur Hexabromocyclododecaan Hexachlorobenzeen Intracytoplasmatische sperma injectie Interquartile range = interkwartielafstand in vitro fertilisatie luteïniserend hormoon Limit of Detection = detectielimiet Limit of Quantification = kwantificatielimiet Mono-benzyl ftalaat Methyl kwik Mono-2-ethyl-5-hydroxyhexyl ftalaat Mono-2-ethylhexyl ftalaat Mono-2-ethyl-5-oxohexyl ftalaat Mono-n-butyl ftalaat Odds Ratio Polycyclische aromatische koolwaterstoffen Polygechloreerde bifenyls Platelet function assay = plaatjesfunctie Perfluoro-octaanzuur Perfluoro-octaansulfonzuur Persistente organische polluenten Small for Gestational Age Sex hormone-binding globulin Tetrabromobisfenol Toxische equivalenten Toxisch relevant arseen Time-to-pregnancy Thyroid stimulerend hormoon XI
14 Lijst van symbolen LIJST VAN SYMBOLEN µ micro (= 10-6 ) n nano ( = 10-9 ) XII
15 HOOFDSTUK 1 Inleiding HOOFDSTUK 1. INLEIDING Dit rapport bevat de resultaten van de blootstelling-effect relaties van de pasgeborenen en de volwassenen binnen het Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma van de tweede cyclus uitgevoerd door het Steunpunt Milieu & Gezondheid in opdracht van de Vlaamse overheid (minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, minister van Leefmilieu, Natuur en Energie en minister van Economie, Wetenschap en Innovatie). Via metingen in het milieu (bv. in voeding, in oppervlaktewater, ) kan een maat bekomen worden voor de hoeveelheid aan vervuilende stoffen in de omgeving. Maar via metingen in de mens zelf kan de interne blootstelling in kaart gebracht worden. Dit is mogelijk via humane biomonitoring, een techniek waarbij de blootstelling aan polluenten in het lichaam bepaald kan worden. Binnen de tweede generatie van het Steunpunt Milieu & Gezondheid ( ) werden biomerkers van blootstelling en biomerkers van effect gemeten. Een biomerker van blootstelling weerspiegelt de interne blootstelling aan polluenten, en kan worden gemeten in bloed, navelstrengbloed, urine, haar, moedermelk, De biologische of gezondheidseffecten die gerelateerd kunnen zijn met vervuilende stoffen worden gemeten aan de hand van biomerkers van effect. Door de blootstellingsmerkers te koppelen aan de gezondheidseffecten kunnen blootstelling-effect relaties bestudeerd worden. In dit rapport worden de blootstelling-effect relaties van twee leeftijdsgroepen besproken: de pasgeborene-moeder koppels en de volwassenen (20-40 jaar). Moeders en pasgeborenen werden geselecteerd, omdat het ongeboren kind zeer gevoelig is voor de effecten van chemische stoffen die de foetus kunnen bereiken via de placenta. De volwassen leeftijdsgroep werd voornamelijk geselecteerd voor de meting van stoffen die zich opstapelen tijdens het ouder worden. De biomerkers van blootstelling bij de pasgeborene-moeder koppels werden gemeten in navelstrengbloed (zware metalen, persistente gechloreerde en gebromeerde polluenten en perfluorderivaten), in het bloed van de moeder (zware metalen), en in het haar van de moeder (kwik). Bij de volwassenengroep werden zware metalen, poly-aromatische koolwaterstoffen (PAK s), benzeen, ftalaten, cotinine, parabenen, een aantal pesticiden gemeten in ochtendurine; en perfluorderivaten in perifeer bloed. De effectmerkers die bestudeerd werden bij de pasgeborenen waren zwangerschapsduur, geboortegewicht, geboortelengte, hoofdomtrek, metabole hormonen, schildklierhormonen, geslachtshormonen en het al dan niet prematuur en small for gestational age zijn; bij de moeders van de baby s werden astma, hooikoorts, eczeem, allergie, de tijd nodig om zwanger te worden en zwangerschapsstimulatie bevraagd. Bij de groep volwassenen werden volgende biomerkers van effect opgenomen in de studie: astma, hooikoorts, eczeem, allergie, plaatjesfunctie, zwangerschapsstimulatie, vruchtbaarheid, en de tijd nodig om zwanger te worden. Voor een uitgebreide beschrijving van de blootstellings- en effectmerkers verwijzen we naar het eindrapport van de referentiebiomonitoring 2. De deelnemers vulden een uitgebreide vragenlijst in. Met deze informatie kunnen de determinanten die invloed hebben op de blootstelling-effect relaties onderzocht worden; mogelijk beïnvloedende factoren die werden bevraagd, waaronder persoonsgebonden factoren, zoals bv. leeftijd, geslacht, 2 Vlaams humaan biomonitoringsprogramma : resultatenrapport deel referentiebiomonitoring (2010). 1
16 HOOFDSTUK 1 Inleiding BMI; levensstijlfactoren, zoals bv. actief en passief roken, voedingsgewoonten; en omgevingsfactoren, zoals bv. verkeersblootstelling. Deze factoren kunnen een invloed hebben op het gezondheidseffect en/of de biomerkerwaarde. Daarom is het belangrijk hiermee rekening te houden in de statistische analyse. Vanwege het groot aantal bestudeerde blootstelling-effect relaties worden in dit rapport enkel de significante blootstelling-effect relaties weergegeven. Er is een massa aan internationale literatuur beschikbaar waarin relaties tussen polluenten en gezondheidseffecten beschreven worden. In het discussiehoofdstuk worden de significante blootstelling-effect relaties gekaderd ten opzichte van de wetenschappelijke literatuur. Een deel van de significante blootstelling-effect relaties is vergelijkbaar met reeds verschenen wetenschappelijke literatuur, maar er zijn ook studies die elkaar tegenspreken, waardoor de bewijzen van associaties tussen polluenten en biologische effecten soms niet consistent zijn, wat de nood aan verder onderzoek naar deze verbanden staaft. 2
17 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden HOOFDSTUK 2. MATERIAAL & METHODEN Eén van de doelstellingen van het Steunpunt Milieu en Gezondheid is het opzetten van een bewakingssysteem dat de vervuiling en de vroegtijdige gezondheidseffecten in de bevolking meet met behulp van humane biomonitoring. De bedoeling van dit eindrapport is door middel van blootstelling-effect relaties de relatie te onderzoeken tussen biomerkers van blootstelling en biomerkers van effect in de algemene bevolking van Vlaanderen. Biomerkers van blootstelling geven een beeld van de interne blootstelling aan polluenten. Er werden historische polluenten gemeten zoals zware metalen, PCB s, dioxineachtige stoffen (Calux), en gechloreerde pesticiden. Daarnaast werden voor het eerst ook nieuwe polluenten gemeten op grote schaal, o.a. gebromeerde vlamvertragers, ftalaten, metabolieten van nieuwe pesticiden, en parabenen. Biomerkers van effect geven een beeld van de biologische effecten die mogelijk het gevolg zijn van blootstelling aan polluenten. In deze studie worden bv. immunologische en endocriene effecten gemeten. Het projectplan werd voorgelegd aan de ethische commissie van de Universiteit Antwerpen en werd goedgekeurd op 16 mei STUDIEPOPULATIE Een uitgebreide beschrijving van de studiepopulatie is terug te vinden in het rapport van de referentiebiomonitoring 3. In dit rapport beperken we ons tot een korte bespreking van de rekrutering van de studiepopulatie. De rekrutering van deelnemers en het verzamelen van stalen werden verspreid over heel Vlaanderen en over de vier seizoenen. Voor de pasgeborene moeder koppels werden 255 stalen verzameld en voor de jong volwassen mannen en vrouwen (20-40 jaar) 204 stalen. Ervaringen uit het vorige Steunpunt hebben ons geleerd dat het veldwerk (rekrutering van de deelnemers, staalname, etc. ) omwille van de praktische haalbaarheid beter verloopt wanneer wordt gewerkt met een multistage sampling procedure. Deze procedure bestaat uit 3 stappen. De 1ste stap is een stratificatie volgens de provincie. Per provincie en leeftijdsgroep werd het aantal stalen bepaald evenredig met het aantal inwoners in de provincie op De 2de stap van de procedure is de selectie van primaire sampling units (PSU). De sampling units of PSU s waarmee werd gewerkt waren kraamklinieken voor de pasgeborene-moeder koppels. Er werden twee PSU s (kraamklinieken) geselecteerd per provincie. Per provincie werden alle PSU s opgelijst. De grootte van de PSU s was evenredig met de kans op selectie. De tweede PSU mocht niet in dezelfde stad liggen als de eerste PSU, en de PSU s mochten niet op minder dan 20 km afstand van elkaar liggen. Voor de selectie van volwassen mannen en vrouwen werd geopteerd om via de vijf verschillende provinciebesturen te werken. In de 3de stap van de procedure werden binnen elke PSU de potentiële deelnemers op toevalsbasis geselecteerd. 3 Vlaams humaan biomonitoringsprogramma : resultatenrapport deel referentiebiomonitoring (2010). 3
18 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden Voor deze groepen/clusters werd de staalname vervolgens, per provincie, verdeeld over de vier seizoenen. Globaal werd een gelijke verdeling over de vier seizoenen nagestreefd PASGEBORENE MOEDER KOPPELS Voor de selectie van pasgeborene-moeder koppels werd gewerkt via kraamklinieken. Voorwaarden voor inclusie moeders waren: - Ten minste tien jaar in Vlaanderen wonen; - Toestemming geven (toestemmingsformulier): dit betekent bereid zijn om zowel een staal navelstrengbloed, bloed en een haarlok af te staan, een uitgebreide vragenlijst in te vullen in de week na de bevalling en gedurende twee jaar vragenlijsten in te vullen over de neurologische ontwikkeling van het kind; - Nederlandstalige vragenlijst kunnen invullen (met vragen over de zwangerschap/ gezondheid/ sociale parameters/ woonomgeving/ levensstijl/ roken/ alcohol/ voeding en perceptie over milieu en gezondheid). Het streefdoel was om 250 deelnemende moeders te rekruteren met een volledig dossier: minstens 50 ml navelstrengbloed, een ingevulde vragenlijst, 20 ml bloed van de moeder, 150 mg haar van de moeder en de bereidheid om gedurende twee jaar mee te werken aan de opvolgstudie over de neurologische ontwikkeling van hun kind. De veldwerkers noteerden in de kraamkliniek een aantal gegevens over het kind: gewicht, lengte, hoofdomtrek, zwangerschapsduur, complicaties tijdens de zwangerschap, aangeboren afwijkingen, hypospadias, cryptorchidie en resultaten van het standaard neurologisch onderzoek. Later werden de gegevens van de centra voor opsporing van metabole ziekten (TSH (hielprik)) opgevraagd. Bij Kind en Gezin werden gegevens i.v.m. groei en ontwikkeling in de maanden na de geboorte opgevraagd JONG VOLWASSEN MANNEN EN VROUWEN De doelpopulatie bestond uit jonge mannen en vrouwen van jaar. Het steekproefkader was een lijst van de werknemers van de verschillende Vlaamse provinciebesturen die in de juiste leeftijdscategorie vallen. Voorwaarden voor inclusie deelnemers: - Geboortedatum tussen 1/1/1968 en 31/12/1988; - Ten minste 10 jaar wonen in Vlaanderen; - Toestemming gegeven hebben (getekend informed consent), d.w.z. bereid zijn om bloed en urine te leveren en een uitgebreide vragenlijst in te vullen; - Nederlandstalige vragenlijsten kunnen invullen. Alle personeelsleden binnen de juiste leeftijdscategorie werden aangeschreven. Uit de toestemmingsformulieren werd een steekproef getrokken. De bedoeling was om in totaal 200 volwassenen te rekruteren. De potentiële deelnemers ontvangen een folder en een geïnformeerd toestemmingsformulier met uitleg. Het toestemmingsformulier vermeldt welke analyses op bloed en urine zouden worden uitgevoerd. Ook vroegen we de deelnemers om een algemene vragenlijst over levensstijl/ ziekten/ beroepsblootstellingen en voeding in te vullen. 4
19 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden 2.2. BIOMERKERS BIOMERKERS VAN BLOOTSTELLING In de moeder-kind cohorte werden polluenten gemeten in navelstrengbloed, in perifeer bloed van de moeder (enkel zware metalen) en in haar van de moeder (kwik). Bij de volwassenen werden de meeste metingen uitgevoerd in urine. Er werd tevens een extra bloedstaal gevraagd dat vooral bestemd is voor latere analyses (biobank), maar waarop in de huidige campagne reeds perfluormetingen werden uitgevoerd. Urinaire merkers worden getest in twee eenheden: als concentratie (µg/l) en als creatinine-gecorrigeerde eenheid (µg/g creatinine). Creatinine wordt gebruikt om te corrigeren voor de verdunningsgraad van spot urine. Stalen met een creatinineconcentratie <30 mg/dl en >300 mg/dl worden verwijderd, aangezien te geconcentreerd of te verdund staal (WHO, 1996). Voor polluenten in serum die vetgerelateerd zijn, worden de waardes eveneens getest in twee eenheden: per hoeveelheid serum (ng/l) en per hoeveelheid bloedvet (ng/g bloedvet) EFFECTMERKERS De effectmerkers zijn een combinatie van toxicologische metingen (biomerkers van effect), vragenlijstgegevens over gezondheidsklachten en data die beschikbaar zijn vanuit andere medische registratiesystemen (het medisch dossier van de kraamkliniek en het dossier van Kind en Gezin bij de pasgeborenen. 5
20 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden Tabel 3: Overzicht van biomerkers van blootstelling en effectmerkers bij de pasgeborene moeder koppels en de jong volwassen mannen en vrouwen Deelstudie Pasgeborenen / moeders Volwassenen (20-40 jaar) Blootstellingsmerkers Effectmerkers Navelstrengbloed: - zware metalen (Pb, Cd, Mn, Cu, Tl, As) - persistente gechloreerde polluenten (PCB s, p,p -DDE, HCB, Calux) - persistente gebromeerde polluenten (PBDE s, HBCD, TBBPA) - perfluorderivaten (PFOS, PFOA) Bloed van de moeder: - zware metalen (Pb, Cd, Mn, Cu, Tl, As) Haar van de moeder: - zware metalen (Hg, MeHg) Pasgeborene Groei en ontwikkeling: - zwangerschapsduur, lengte, gewicht, schedelomtrek - schildklierhormonen (TSH, ft3, ft4) - metabole hormonen (insuline, leptine) - geslachtshormonen (testosteron, oestradiol, SHBG, LH, FSH) Moeder Fertiliteit: - vruchtbaarheidsbehandeling, tijd tot zwangerschap, miskraam (vragenlijst) Immunologie: - astma en allergie (vragenlijst) Urine: - zware metalen (Cd, As, TRA) - PAK s (1-hydroxypyreen) - benzeen (t,t-muconzuur) - weekmakers (ftalaten) - pesticiden (derivaten van organofosfaatpesticiden, 2,5-DCP) - tabakrook (cotinine) - parabenen (HBA) Bloed: - perfluorderivaten (PFOS, PFOA) Cardiovasculair: - bloedplaatjesaggregatie Fertiliteit: - vruchtbaarheidsbehandeling, tijd tot zwangerschap, miskraam (vragenlijst) - inhibine B enkel mannen Immunologie: - astma en allergie (vragenlijst) 6
21 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden 2.3. BLOOTSTELLING-EFFECT RELATIES Een blootstelling-effect relatie geeft de samenhang tussen een effectmerker (het effect) en een blootstellingsmerker weer. Voor het onderzoeken van de relatie van biomerkers van blootstelling met effectmerkers wordt gecorrigeerd voor confounders en mogelijke invloedsfactoren (covariaten) die bekomen werden via de vragenlijsten. Een confounder is een factor die gerelateerd is aan de te onderzoeken blootstelling en ook aan de uitkomst (het effect). Een covariaat is een factor die mogelijk verklarend is voor de bestudeerde uitkomst (het effect). Een covariaat kan van direct belang zijn of het kan ook een confounding of interacting variabele zijn PASGEBORENE MOEDER KOPPELS In Tabel 4 wordt een overzicht gegeven van de effectmerkers en de bijhorende confounders bij de pasgeborenen en hun moeders. De selectie van de confounders gebeurde op basis van literatuuronderzoek en discussies tijdens het veldwerkcomité. Het effect miskraam wordt weggelaten uit de analyses van de blootstelling-effect relaties, aangezien de leeftijd op het moment van de miskraam een belangrijke confounder is. Vermits we geen leeftijd van miskraam kunnen invullen voor de moeders die nooit een miskraam gehad hebben, vallen deze moeders weg en blijven er dus niet voldoende moeders over voor de analyse van blootstelling-effect relaties. Tabel 4: Geselecteerde confounders voor de effectmerkers van de pasgeborene-moeder koppels EFFECTMERKER EFFECTMERKERS PASGEBORENEN Groei en ontwikkeling Prematuur (exclusie meerlingen) SGA (exclusie meerlingen) Geboortegewicht (exclusie meerlingen) CONFOUNDERS Leeftijd moeder Roken tijdens zwangerschap Leeftijd moeder Lengte moeder BMI moeder Roken tijdens zwangerschap Pariteit Geslacht kind Zwangerschapsduur Leeftijd moeder Lengte moeder BMI moeder Roken tijdens zwangerschap Pariteit Geslacht kind 7
22 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden Geboortelengte (exclusie meerlingen) Hoofdomtrek (exclusie meerlingen) Zwangerschapsduur (exclusie meerlingen) Biomerkers van effect Schildklierhormonen (TSH, FT3, FT4) Geslachtshormonen (SHBG, LH, FSH, testosteron, oestradiol) Metabole hormonen (leptine en insuline) EFFECTMERKERS MOEDERS Immunologie Astma (huidig ooit dokter) Hooikoorts (ooit dokter) Eczeem Allergie (algemeen huid dieren) Fertiliteit Zwangerschapsstimulatie (algemeen hormonaal) Time-to-pregnancy (huidige langste) Zwangerschapsduur Leeftijd moeder Lengte moeder Lengte vader Roken tijdens zwangerschap Pariteit Geslacht kind Zwangerschapsduur Leeftijd moeder Roken tijdens zwangerschap Pariteit Geslacht kind Leeftijd moeder Roken tijdens zwangerschap Zwangerschapsduur Aard bevalling SGA Zwangerschapsduur Geslacht kind Zwangerschapsduur Geslacht kind BMI moeder Ooit gerookt Familiaal voorkomen Ooit gerookt Familiaal voorkomen Ooit gerookt Familiaal voorkomen Ooit gerookt Familiaal voorkomen Leeftijd moeder Ooit gerookt Leeftijd moeder (huidige langste) Ooit gerookt Tabel 5 geeft een overzicht van de verbanden tussen de blootstellingsmerkers en de effectmerkers (bij de moeders en de pasgeborenen) die zullen onderzocht worden. 8
23 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden Tabel 5: Onderzochte blootstelling-effect relaties bij de pasgeborene-moeder koppels B L O O T S T E L L I N G NAVELSTRENGBLOED BLOED MOEDER HAAR MOEDER Zware metalen (Pb, Cd, Mn, Cu, Tl, As) Persistente gechloreerde polluenten (PCB s, p,p -DDE, HCB, Calux) Persistente gebromeerde polluenten (PBDE s, HBCD, TBBPA) Perfluorderivaten (PFOS, PFOA) Zware metalen (Pb, Cd, Mn, Cu, Tl, As) Zware metalen (Hg, MeHg) Groei en ontwikkeling X PASGEBORENEN Schildklierhormonen Geslachtshormonen EFFECT Metabole hormonen MOEDERS Astma en Fertiliteit allergie X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 9
24 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden JONG VOLWASSEN MANNEN EN VROUWEN In Tabel 6 wordt een overzicht gegeven van de effectmerkers bij de jong volwassen mannen en vrouwen en de overeenkomstige confounders, geselecteerd op basis van literatuuronderzoek en discussies tijdens het veldwerkcomité. Het effect miskraam wordt weggelaten uit de analyses van de blootstelling-effect relaties, aangezien de leeftijd op het moment van de miskraam een belangrijke confounder is. Vermits we geen leeftijd van miskraam kunnen invullen voor de vrouwen die nooit een miskraam gehad hebben, vallen deze vrouwen weg. Tabel 6: Geselecteerde confounders voor de effectmerkers van de volwassenen EFFECT Immunologie Astma (huidig ooit dokter) Hooikoorts (ooit dokter) Eczeem Allergie (algemeen huid dieren) Fertiliteit Zwangerschapsstimulatie (algemeen hormonaal) (vrouwen) Vruchtbaarheid mannen (algemeen IVF/ICSI spermakwaliteit) (mannen) Time-to-pregnancy (laatste langste) (vrouwen) Inhibine B (mannen) Cardiovasculair Plaatjesfunctie (PFA) CONFOUNDERS Rokenstatus Familiaal voorkomen Rokenstatus Familiaal voorkomen Rokenstatus Familiaal voorkomen Rokenstatus Familiaal voorkomen Leeftijd Rokenstatus Leeftijd Rokenstatus Leeftijd (huidige langste) Rokenstatus Leeftijd BMI Rokenstatus Leeftijd Rokenstatus Geslacht BMI Tabel 7 geeft een overzicht van de verbanden tussen de blootstellingsmerkers en de effectmerkers die zullen onderzocht worden bij de volwassenen. 10
25 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden Tabel 7: Onderzochte blootstelling-effect relaties bij de volwassenen B L O O T S T E L L I N G URINE BLOED Zware metalen (Cd, As, TRA) PAK s (1-hydroxypyreen) Benzeen (t,t -muconzuur) Weekmakers (ftalaten) Pesticiden (organofosfaatpesticiden, 2,5- dichlorobenzeen) Tabaksrook (cotinine) Parabenen (HBA) Perfluorderivaten (PFOS, PFOA) EFFECT Immunologie Fertiliteit Cardiovasculair X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 11
26 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden 2.4. STATISTISCHE ANALYSE VOORBEREIDEN VAN HET DATABESTAND De waarde van de effectmerkers en blootstellingsmerkers die aan een exclusiecriterium voldoen worden op een ontbrekende waarde gezet en dus niet meegenomen in de statistische analyses. Zo worden bijvoorbeeld de meerlingen zwangerschappen niet meegenomen in de verwerkingen van de zwangerschapsduur (zie Tabel 4). De blootstellingsmerkers bepaald in te sterk verdunde of te geconcentreerde urine (creatinine-concentratie <30 mg/dl en >300 mg/dl) worden niet gebruikt. Waarden voor de blootstellingsmerkers die ver buiten het gebied van waargenomen waarden vallen, worden niet meegenomen in de verwerkingen. Op basis van een paar observaties is het niet mogelijk om betrouwbare uitspraken te doen over de relatie tussen blootstellingsmerker en effectmerker in dit gebied van blootstelling SCHAAL VAN VERWERKING De continue effectmerkers worden conform de literatuur verwerkt. Dit betekent dat de biomerkers van effect (bv. hormoonverstoring) op de natuurlijk getransformeerde schaal (ln) verwerkt worden. De gezondheidseffecten (lengte, ) worden niet getransformeerd. De blootstellingsmerkers worden op twee manieren verwerkt. De blootstelling-effect relaties worden onderzocht met de blootstellingsmerker op de (1) oorspronkelijke schaal en (2) na ln-transformatie. De ln-transformatie is een niet lineaire transformatie. Dit betekent dat extreme waarden - door de transformatie - dichter bij de puntenwolk gebracht worden. Niet lineaire blootstelling-effect relaties op de oorspronkelijke schaal, zijn mogelijk lineair voor de ln-getransformeerde blootstelling. De blootstellingsmerkers bepaald in urine worden uitgedrukt per volume-eenheid en per gram creatinine. Blootstellingsmerkers gemeten in serum die vetgerelateerd zijn, worden verwerkt per volume-eenheid en per gram bloedvet WAARDEN BOVEN OF ONDER DE DETECTIE- OF KWANTIFICATIELIMIET Indien het percentage deelnemers, met een waarde voor de blootstellingsmerker onder de LOD/LOQ 4, te hoog is (ongeveer 50% of meer) worden niet de eigenlijke waarden gebruikt in de statistische verwerkingen maar enkel of de waarde <LOD/LOQ of >LOD/LOQ is. De blootstellingsmerker wordt met andere woorden binair verwerkt, met name gedetecteerd versus niet-gedetecteerd. Indien (bijna) alle deelnemers een waarde onder de LOD/LOQ hebben (98-100%), wordt de blootstellingsmerker niet meegenomen in de verwerkingen STATISTISCHE REGRESSIEMODELLEN Regressietechnieken worden gebruikt om de relatie tussen de effectmerker en de biomerker van blootstelling te onderzoeken. Meervoudige regressietechnieken laten toe deze relatie te onderzoeken na correctie voor meerdere verklarende parameters/confounders. Voor de continue 4 Sommige laboratoria gebruiken de LOD als de kleinste gerapporteerde waarde, andere de LOQ. 12
27 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden effectmerkers (biomerkers en gezondheidseffecten) wordt gebruik gemaakt van regressiemodellen. Voor de binaire merkers worden logistische regressiemodellen gebruikt. lineaire Enkelvoudige regressie In een eerste fase van de verwerkingen worden regressiemodellen met slechts één parameter als verklarende parameter gefit (enkelvoudige regressies). Lineaire regressie voor de continue effectmerkers Regressieanalyse is een techniek die gebruikt wordt om het verband te bestuderen tussen een respons stochastische veranderlijke Y en een regressor veranderlijke (onafhankelijke veranderlijke of verklarende parameter of covariaat) x. In de blootstelling-effect relaties is Y het effect (biomerker van effect of gezondheidseffect) en x is de biomerker van blootstelling. Het verband dat bestudeerd wordt, is een functioneel verband. Dit wil zeggen dat het verband vastgelegd wordt door een wiskundige functie f(x). Deze functie beschrijft hoe de gemiddelde response varieert met x: E(Y x ) = f(x) De meest eenvoudig situatie is deze waarbij f een lineaire functie is: f(x)= α + βx. Dus E(Y x ) = α + βx De waarden van α en β worden geschat door middel van het criterium der kleinste kwadraten. Deze methode berust er op dat men hiermee de meest nauwkeurige te verwachte verandering van de responsvariabele Y kan schatten, bij een zekere constante waarde van de onafhankelijke x-variabele. Indien we veronderstellen dat de ε i ~N(0,σ 2 ), met andere woorden dat de storingstermen normaal verdeeld zijn met gemiddelde 0 en met dezelfde variantie, dan kunnen betrouwbaarheidsintervallen voor β opgesteld worden; en kunnen hypothesen getoetst worden. - Is β = 0 dan is sprake van een monotone horizontale lijn, evenwijdig met de X-as. Er is dus geen verband tussen X en Y. - Is β < 0 dan is sprake van een omgekeerd evenredig (dalend) X,Y verband. - Is β > 0 dan is sprake van een evenredig (stijgend) X,Y verband. Logistische regressie voor de binaire effectmerkers Indien de response binair is werkt men met kansverhoudingen, die meestal met het Engelse woord odds wordt aangeduid. De odds is de verhouding tussen de fracties bij twee mogelijke uitkomsten. Als p de kans op de eerste uitkomst (bv. astma hebben) is, dan is 1 p de kans op de tweede uitkomst (geen astma hebben) en is de ODDS = p/(1 p). Bij logistische regressie zijn we geïnteresseerd in het modelleren van de kans p in termen van de verklarende variabele x. We zouden dit kunnen proberen met de relatie p = α + βx. Helaas is dit geen goed model. Zolang β 0 geven zeer hoge of lage waarden van x voor α + βx een waarde die niet in overeenstemming is met het gegeven dat 0 p 1. De bij logistische regressie gekozen oplossing voor dit probleem is het transformeren van de kansverhouding p/(1 p) met behulp van de 13
28 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden natuurlijke logaritme. We gebruiken voor deze transformatie de term logaritmische kansverhouding of log odds. Deze modelleren we als een lineaire functie van de verklarende variabele: Log[p/(1 p)] = α + βx De helling in dit logistische regressiemodel is het verschil tussen de log(odds) voor een eenheid toename in x (dus bijvoorbeeld het verschil tussen de log(odds) van x en x+1). De interpretatie van de resultaten in termen van de helling van de regressielijn is moeilijk. Gewoonlijk wordt een transformatie toegepast die de situatie verduidelijkt. Met enige algebra kan worden aangetoond dat OR = ODDS x+1 / ODDS x = e β. De transformatie e β maakt de logaritme ongedaan en transformeert de helling van de regressielijn tot een odds ratio. Dit betekent dat de kansverhouding voor x+1 kan worden berekend door de kansverhouding voor x met de odds ratio te vermenigvuldigen. Meervoudige regressie De interpretatie van deze eenvoudige regressie modellen moet uiterst voorzichtig gebeuren. Verscheidene onafhankelijke variabelen kunnen immers gelijktijdig een invloed uitoefenen op de effectmerker. Statistisch significante relaties tussen een blootstellingsmerker en een effectmerker kunnen mogelijk verklaard worden door een derde parameter die met beide merkers samenhangt. Meervoudige regressietechnieken zullen aangewend worden om dit te onderzoeken. Bij meervoudige (multipele) regressie komt er meer dan één onafhankelijke variabele in het model voor. Met meervoudige regressie heeft men dus de mogelijkheid om het effect van één onafhankelijke variabele (blootstellingsmerker) op een afhankelijke variabele Y (effectmerker) te bestuderen, terwijl men de overige variabelen (zoals rookgedrag, geslacht, ) gefixeerd (constant) houdt. De algemene vergelijking voor de meervoudige regressie luidt: E(Y x ) = α + β 1 x 1 + β 2 x 2 + β 3 x 3 voor lineaire regressie log(p/(1 p) = α + β 1 x 1 + β 2 x 2 + β 3 x 3 voor logistische regressie β 1 geeft het effect van X 1 op Y (op p indien logistische regressie), na correctie voor X 2 en X 3. Selectie van een goed model Verklarende parameters Zoals reeds aangehaald kunnen tal van factoren waaronder leeftijd, geslacht, levensstijlfactoren, beroep, sociaaleconomische status,... een invloed hebben op de gezondheidseffecten en op de gemeten interne blootstellingsmerkers. Uiteraard is het niet mogelijk om de relatie tussen de merkers en alle opgemeten/bevraagde parameters te bestuderen. Voorafgaand aan de verwerkingen werd voor elke merker gespecificeerd welke onafhankelijke variabelen nog in het model opgenomen diende te worden. Deze keuze is gebaseerd op literatuuronderzoek en discussies tijdens de veldwerkcomitévergaderingen. Risicofactoren zoals roken, geslacht, leeftijd,. kunnen de blootstelling-effect relatie vertekenen, en worden daarom verstorende of confounding variabelen genoemd. Bij de studie van de blootstelling-effect relaties moet rekening gehouden worden met deze confounding factoren. Een confounder heeft de volgende kenmerken: - een confounder is een bekende en belangrijke risicofactor voor de effectmerker; - een confounder is geassocieerd met de blootstelling; 14
29 HOOFDSTUK 2 Materiaal & methoden - een confounder wordt niet beïnvloed door de blootstelling of door de effectmerker (geen intermediaire stap in het oorzakelijk pad). Men kan niet testen of een verklarende parameter een confounder is, enerzijds omwille van statistisch vermogen en anderzijds omdat confounding een systematische (niet random) fout is. De verklarende parameters spelen niet allemaal dezelfde rol in de verwerkingen. De belangrijkste risicofactoren (confounders) opgelijst in Tabel 4 en Tabel 6 werden consequent in de statistische modellen verrekend, onafhankelijk van hun significantieniveau. Voor elke effectmerker wordt de volgende procedure gevolgd: STAP 1: enkelvoudige regressies - Voor elke verklarende parameter wordt een enkelvoudig regressiemodel gefit. Alle verklarende parameters significant op het 20 procent significantieniveau gaan verder naar stap 2. - Voor elke blootstellingsmerker wordt de relatie met de effectmerker onderzocht zonder te corrigeren voor confounders en/of verklarende parameters. Enkel indien de blootstellingsmerker significant is op het 20 procent significantieniveau wordt de blootstellingsmerker meegenomen in stap 2. Op die manier wordt het aantal te onderzoeken blootstelling-effect relaties in de meervoudige regressie te beperkt. De kans dat een blootstelling een significant effect heeft (p<0,05) in een meervoudig regressiemodel is klein als de blootstelling-effect relatie in het enkelvoudig model niet sterk is (bv. p>0,20). STAP 2: meervoudige regressies - Voor elke effectmerker wordt vervolgens een model gebouwd waar het effect van de blootstellingsmerker onderzocht wordt na correctie voor de confounders. - Voor elke effectmerker wordt verder een zo zuinig mogelijk model gebouwd op basis van de verklarende parameters (uit STAP 1) door middel van een stapsgewijze selectieprocedure (zie selectie van een goed model). De confounders blijven echter steeds in het model. Enkel de significant verklarende parameters (p<0,05) blijven in het model. Vervolgens wordt aan het vereenvoudigde model de blootstellingsmerker toegevoegd. De significantie van de blootstellingsmerker wordt bestudeerd in dit model. Selectie van een goed model Uit de verzameling van kandidaat verklarende parameters (covariaten) willen we een deelverzameling kiezen die het beste de variabiliteit in de uitkomstparameter verklaart. Helaas is er geen eenduidig antwoord op de vraag wat de beste deelverzameling is. Er zijn verschillende criteria en die leiden niet noodzakelijk tot dezelfde conclusie. We opteren voor gebruik van automatische selectieprocedures. De stapsgewijze procedure zal toegepast worden. De methode waarbij alle mogelijke regressiemodellen vergeleken worden (bijv. de R-square of Cp,...) is omwille van het groot aantal verklarende parameters en het groot aantal te onderzoeken blootstelling-effect relaties niet aangewezen. 15
RESULTATENRAPPORT PASGEBORENEN
VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 RESULTATENRAPPORT PASGEBORENEN Samenvatting Kadering De derde cyclus van het humaanbiomonitoringsnetwerk wordt uitgevoerd in het kader van het Steunpunt Milieu
Nadere informatieVLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN
VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN Ann Colles, Bert Morrens, Liesbeth Bruckers, Greet Schoeters en Ilse
Nadere informatieDessel, Mol & Retie. Uw regio, uw gezondheid, uw baby.
Uw regio, uw gezondheid, uw baby. Dessel, Mol & Retie U vindt het goed wonen in Dessel, Mol en Retie? Maar met een baby op komst stelt u zich toch soms vragen over de kwaliteit van ons milieu? Wilt u de
Nadere informatieVoorwoord. Voorwoord
Voorwoord 2 Voorwoord Voorwoord Dit rapport bevat de eerste resultaten van de tweede cyclus van het Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma (2007 2011), luik referentiebiomonitoring. Dit biomonitoringsprogramma
Nadere informatieHumane biomonitoring Genk-Zuid
Humane biomonitoring Genk-Zuid Steunpunt Milieu en Gezondheid www.milieu-en-gezondheid.be Situering studie Onderzoeksteam: steunpunt Milieu en Gezondheid: consortium i.o.v. Vlaamse overheid Onderzoeksopzet:
Nadere informatieBiomerkers van blootstelling. Analyse van covariabelen
Biomerkers van blootstelling Analyse van covariabelen De analyse van covariabelen heeft 2 doelstellingen: 1. Significante covariabelen selecteren om na te gaan welke factoren bijdragen tot de variabiliteit
Nadere informatieBiomerkers van effect. Analyse van covariabelen
Biomerkers van effect Analyse van covariabelen De analyse van confounders heeft tot doel om de gebieden te vergelijken na correctie voor confounders én covariabelen. Selectie van covariabelen In het analyseplan
Nadere informatieVLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA
VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Vlaamse referentiepopulatie 2007-2011 Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid de aanwezigheid van vervuilende
Nadere informatieStatistisch Analyse Plan: deelstudie pasgeborenen
Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Milieu & Gezondheid (2002-2006) Monitoring voor actie Statistisch Analyse Plan: deelstudie pasgeborenen Het Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma wordt uitgevoerd
Nadere informatieVLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA
VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Humane biomonitoring bij jongeren in de regio Menen Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid of wonen nabij
Nadere informatieVLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA
VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Humane biomonitoring bij jongeren in Genk-Zuid Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid of wonen nabij
Nadere informatieDEMOCOPHES ONDERZOEK. persoonlijke resultaten
DEMOCOPHES ONDERZOEK persoonlijke resultaten Geachte Mevrouw, Wij danken u en uw kind voor uw deelname aan de studie DEMOCOPHES 1. Hierbij bezorgen wij u uw persoonlijke resultaten. De bedoeling van het
Nadere informatieHumane biomonitoring GENK-ZUID Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN
Humane biomonitoring GENK-ZUID 2016 2018 Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN 1 Wat is de humane biomonitoring Genk-Zuid 2016/2018? Waarom deden we dit onderzoek?
Nadere informatieHumane biomonitoring Genk-Zuid
Humane biomonitoring Genk-Zuid Steunpunt Milieu en Gezondheid Infomoment stadsschouwburg Genk 29 september 2011 www.milieu-en-gezondheid.be 1 Situering studie Team: steunpunt Milieu en Gezondheid in opdracht
Nadere informatie3xG studie. Milieu gezondheid in Dessel Mol Retie
3xG studie Milieu gezondheid in Dessel Mol Retie Toelichting STORA 9 april 2013 Bert Morrens Universiteit Antwerpen Melissa Paulussen Provinciaal Instituut Hygiëne Elly Den Hond VITO Inhoud Kadering 3xG
Nadere informatieBiomerkers van effect bij het kind gebiedsvergelijking. Ruwe gegevens (niet gecorrigeerd voor confounders)
Biomerkers van effect bij het kind svergelijking Ruwe gegevens (niet gecorrigeerd voor confounders) De statistische analyse van de gegevens gebeurt op verschillende wijze, al naargelang het gaat om een
Nadere informatieDe eerste resultaten. Een milieu-gezondheidsprofiel voor Dessel, Mol en Retie. Uw regio, uw gezondheid, uw baby
De eerste resultaten Een milieu-gezondheidsprofiel voor Deze brochure vat de eerste resultaten van de 3xG-studie samen. Van 150 moeders en pasgeboren baby s uit werden urine, bloed, navelstrengbloed en
Nadere informatieVLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA 2007-2011
VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA 2007-2011 Resultatenrapport Resultaten van het onderzoek bij jongeren in de regio Menen Foto: Daniel Herlent januari 2012 in opdracht van de Vlaamse overheid Vlaams
Nadere informatieDRAAIBOEK BIOMONITORING meting van referentiewaarden in drie leeftijdsgroepen. STEUNPUNT Milieu & Gezondheid 2007-2011
DRAAIBOEK BIOMONITORING meting van referentiewaarden in drie leeftijdsgroepen STEUNPUNT Milieu & Gezondheid 2007-2011 Coördinator biomonitoring: Prof. dr. Greet Schoeters Expertisecentrum Milieutoxicologie
Nadere informatieHumane biomonitoring Gentse kanaalzone
Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Resultaten bij jongeren 27 januari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid 1 situering Onderzoeksteam = Steunpunt Milieu en Gezondheid Beleidsrelevant onderzoek, in opdracht
Nadere informatieVLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2007-2011
Foto: Stad Genk VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2007-2011 Resultatenrapport Resultaten van het onderzoek bij jongeren in Genk-Zuid september 2011 Foto: Stad Genk in opdracht van de Vlaamse overheid
Nadere informatieHumane biomonitoring Meten in de mens. Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen
Humane biomonitoring Meten in de mens Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen Inhoud Vlaamse humane biomonitoring Steunpunt milieu en gezondheid eerste generatie: resultaten Steunpunt
Nadere informatieVlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007 2011. Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen
1 Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007 2011 Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen Oktober 2012 Nik Van Larebeke, Isabelle Sioen, Elly Den Hond, Vera Nelen, Els Van de Mieroop, Tim Nawrot, Liesbeth
Nadere informatieHOOFDSTUK VII REGRESSIE ANALYSE
HOOFDSTUK VII REGRESSIE ANALYSE 1 DOEL VAN REGRESSIE ANALYSE De relatie te bestuderen tussen een response variabele en een verzameling verklarende variabelen 1. LINEAIRE REGRESSIE Veronderstel dat gegevens
Nadere informatieVan kennis naar beleid: interpretatie, participatie en actie
Van kennis naar beleid: interpretatie, participatie en actie Dr. Ir. Karen Van Campenhout Vlaams Planbureau voor Omgeving Departement Omgeving DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR & ENERGIE DEPARTEMENT RUIMTE
Nadere informatie15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie
15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie Dr. Ir. Karen Van Campenhout DEPARTEMENT DEPARTEMENT Vlaams Planbureau Omgeving VLAANDEREN LEEFMILIEU, NATUUR & ENERGIE voor RUIMTE Departement
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting 178 Samenvatting Samenvatting Hoofdstuk 1. Ouder worden is geassocieerd met een toenemend verlies van spiermassa (sarcopenie) en spierkracht, hetgeen kan bijdragen aan lichamelijke achteruitgang
Nadere informatieDEMOCOPHES Meten van vervuilende stoffen in kinderen en moeders BELGISCHE RESULTATEN
DEMOCOPHES Meten van vervuilende stoffen in kinderen en moeders BELGISCHE RESULTATEN Gudrun Koppen - VITO Technische Coördinatie DEMOCOPHES Belgisch niveau Partners: 1 INHOUD Resultatenbrief Deelnemers
Nadere informatieSELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV
SELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV 2016-2021 ACHTERGROND SELECTIE BIOMERKERS Thema s Tijdstrends (FLEHSI 2002-2017, N=200) Gezond wonen (N=600) Gezonde voeding (N=600) Ruimtegebruik,
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting nederlandse samenvatting De groei en de ontwikkeling van diverse orgaansystemen en regelmechanismen in de foetus tijdens de periode in de baarmoeder worden verstoord door vroeggeboorte.
Nadere informatieSAMENVATTING RESULTATENRAPPORT
HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 LUIK REFERENTIEBIOMONITORING JONGEREN SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT Samenvatting Kadering De derde cyclus van het humaan biomonitoringsmeetnetwerk wordt uitgevoerd
Nadere informatieBiomerkers van effect bij de moeder gebiedsvergelijking. Gecorrigeerde gegevens (gecorrigeerd voor confounders)
Biomerkers van effect bij de moeder gebiedsvergelijking Gecorrigeerde gegevens (gecorrigeerd voor confounders) Voor elke effect merkers werden confounders gedefiniëerd op basis van de literatuur (zie analyseplan).
Nadere informatieVlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Eindrapport dosis-effect relaties adolescenten
Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 20072011 Eindrapport dosiseffect relaties adolescenten Kim Croes, Jan Vrijens, Liesbeth Bruckers, Eva Govarts, Willy Baeyens, Nicolas Van Larebeke November 2012 Inhoudsopgave
Nadere informatieSteunpunt Milieu en Gezondheid
1 Steunpunt Milieu en Gezondheid, 2007-2011 Kadering Uitgebreide samenvatting Het industriegebied Genk-Zuid werd als eerste prioriteit geselecteerd in de hot spot selectieprocedure van het Steunpunt 2007-2011.
Nadere informatieComplexe blootstellingen in Vlaanderen visie vanuit het beleid Karen Van Campenhout VPO 21 mei 2019
Complexe blootstellingen in Vlaanderen visie vanuit het beleid Karen Van Campenhout VPO 21 mei 2019 Leiegardens 2014, Your Estate Solution Departement Omgeving Departement Omgeving is op 1 april 2017 ontstaan
Nadere informatieHormoon verstorende stoffen
Hormoon verstorende stoffen Dr. Vera Nelen, Directeur PIH Antwerpen Woordvoerder Steunpunt milieu en gezondheid 1-10/20/2014 Inhoud Wat zijn hormonen, Waarom zijn ze belangrijk Hormoonverstorende stoffen,
Nadere informatieHumane biomonitoring regio Menen
Humane biomonitoring regio Menen Steunpunt Milieu en Gezondheid (i.o.v. Vlaamse overheid) Persconferentie 17 januari 2012 www.milieu-en-gezondheid.be 1 Situering studie Opzet: 200 jongeren (14-15jaar)
Nadere informatieHet staal en deze vragenlijst zullen volgens afspraak, later bij u thuis opgehaald worden.
Toestemmingsformulier tot deelname aan het onderzoek naar persistente organische stoffen (POPs) in moedermelk gecoördineerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) Studie uitgevoerd in samenwerking
Nadere informatieReproductie-toxische effecten van blootstelling aan pesticiden in de glastuinbouw Reini Bretveld Nel Roeleveld
Reproductie-toxische effecten van blootstelling aan pesticiden in de glastuinbouw Reini Bretveld Nel Roeleveld Afdeling Epidemiologie en Biostatistiek Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen
Nadere informatieAntwerpen, postdatum. Beste mevrouw XXX,
Antwerpen, postdatum Beste mevrouw XXX, Je hebt meegewerkt aan het onderzoek naar persistente organische polluenten (POP s) in moedermelk gecoördineerd door de Wereldgezondheidsorganisatie, waarvoor dank.
Nadere informatiesituering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie ( ) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie ( )
situering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie (2001-06) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie (2007-11) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 3 e generatie (2012-15) 1 situering
Nadere informatieHumane biomonitoring Gentse kanaalzone. Resultaten bij jongeren 28 januari februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid
Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Resultaten bij jongeren 28 januari 2015 5 februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid 1 situering Onderzoeksteam = Steunpunt Milieu en Gezondheid Beleidsrelevant
Nadere informatieVlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Milieu en Gezondheid SAMENVATTING
Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Milieu en Gezondheid 2002-2006 SAMENVATTING Achtergrond De impact van milieuvervuiling wordt gewoonlijk opgevolgd door meting van polluenten in lucht, water, bodem
Nadere informatieEffecten van pesticiden
Effecten van pesticiden op vruchtbaarheid en zwangerschap Nel Roeleveld reproductie epidemioloog Afdeling Epidemiologie, Biostatistiek en HTA Universitair Medisch Centrum St Radboud Nijmegen Onderzoek
Nadere informatieBlootstelling per gebied overzicht van resultaten
Blootstelling per gebied overzicht van resultaten In onderstaande tabellen worden de gebiedsverschillen samengevat. Tabel 1: Gemiddelde (95% betrouwbaarheidsinterval) blootstelling per gebied. Deze tabel
Nadere informatieBiomonitoring bij jongeren
Biomonitoring bij jongeren Onderzoek naar milieu en gezondheid in de Gentse kanaalzone Groepsresultaten In deze brochure vind je de belangrijkste resultaten van de humane biomonitoring uitgevoerd in de
Nadere informatieJongeren in onderzoek naar milieu en gezondheid
Jongeren in onderzoek naar milieu en gezondheid De Vlaamse Humane Biomonitoring Bert Morrens Universiteit Antwerpen KEKI Research on Stage 16 oktober 2018 Inhoud presentatie 1. Steunpunt Milieu en Gezondheid
Nadere informatieOnderzoeksplan Gentse Kanaalzone
Onderzoeksplan Gentse Kanaalzone Steunpunt Milieu en Gezondheid 2012-2015 Inhoud Factsheet: Humane Biomonitoring Gentse Kanaalzone 2 Onderzoeksvragen 3 Doelgroep 4 Onderzoeksgebied 4 Biomerkerselectie
Nadere informatieFetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING
Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk
Nadere informatieSociale ongelijkheid in de humane biomonitoring
Sociale ongelijkheid in de humane biomonitoring Bert Morrens Universiteit Antwerpen Symposium Onderzoek milieu & gezondheid - anno 2017 - focus Vlaanderen 21 september 2017 Uitgangspunt: Environmental
Nadere informatiePreventie van wiegendood bij zuigelingen
Preventie van wiegendood bij zuigelingen Edith Hesse Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 57 71
Nadere informatieCHAPTER 12. Samenvatting
CHAPTER 12 Samenvatting Samenvatting 177 In hoofdstuk 1 wordt een toegenomen overleving gerapporteerd van zeer vroeggeboren kinderen, gerelateerd aan enkele nieuwe interventies in de perinatologie. Uitkomsten
Nadere informatieDEMOCOPHES : Europees pilootproject van humane biomonitoring
DEMOCOPHES : Europees pilootproject van humane biomonitoring Samenvatting van de Belgische resultaten Yuri Arcurs - Fotolia.fr DEMOCOPHES Demonstration of a study to coordinate and perform human biomonitoring
Nadere informatieSamenvatting. Het Terneuzen Geboortecohort. Detectie en Preventie van Overgewicht en Cardiometabool Risico vanaf de Geboorte
Het Terneuzen Geboortecohort Detectie en Preventie van Overgewicht en Cardiometabool Risico vanaf de Geboorte In Hoofdstuk 1 worden de achtergrond, relevantie, gebruikte definities en concepten, en de
Nadere informatieOnderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie
Samenvatting Gehoor en de relatie met psychosociale gezondheid, werkgerelateerde variabelen en zorggebruik. De Nationale Longitudinale Studie naar Horen Slechthorendheid is een veelvoorkomende chronische
Nadere informatie4. Resultaten. 4.1 Levensverwachting naar geslacht en opleidingsniveau
4. Het doel van deze studie is de verschillen in gezondheidsverwachting naar een socio-economisch gradiënt, met name naar het hoogst bereikte diploma, te beschrijven. Specifieke gegevens in enkel mortaliteit
Nadere informatieBinnenmilieu en luchtwegklachten bij jonge kinderen; analyse van gegevens uit een prospectief cohort onderzoek in de regio Westelijke Mijnstreek
Binnenmilieu en luchtwegklachten bij jonge kinderen; analyse van gegevens uit een prospectief cohort onderzoek in de regio Westelijke Mijnstreek Paola Esser, Milieugezondsheidkundige, afdeling SIM Evelien
Nadere informatieBelangrijkste conclusies
Belangrijkste conclusies 199 jongeren die wonen in de nabijheid van de industriezone Grensland in Menen en Wevelgem waren bereid om deel te nemen aan een biomonitoringsonderzoek tussen mei 2010 en februari
Nadere informatieMeting van PFOA in serum van omwonenden Chemours. Duiding van de uitkomsten. Joke Herremans RIVM
Meting van PFOA in serum van omwonenden Chemours Duiding van de uitkomsten Joke Herremans RIVM 14-9-2017 Teflon in de pan PFOA in de ban REACH restrictie Geen productie, gebruik en in de handel brengen
Nadere informatieEen gezonde start? Cohorte 0-jarigen. Cohorte 0-jarigen: Aspecten van de gezondheid en groei van een Vlaamse geboortecohorte
Cohorte 0-jarigen Een gezonde start? Aspecten van de gezondheid en groei van een Vlaamse geboortecohorte Cécile Guérin - Mathieu Roelants Prof. dr. Karel Hoppenbrouwers Studiedag SWVG Leuven, 2 december
Nadere informatieRESULTATENRAPPORT VOLWASSENEN
VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 RESULTATENRAPPORT VOLWASSENEN Samenvatting Kadering De derde cyclus van het humaan biomonitoringsmeetnetwerk wordt uitgevoerd in het kader van het Steunpunt
Nadere informatieSamenvatting. Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties
Samenvatting Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties Samenvatting 116 In de huid van het menselijk lichaam wordt, bij blootstelling aan zonlicht,
Nadere informatieResultaten voor Brussels Gewest Ongevallen Gezondheidsenquête, België, 1997
6.10.1. Inleiding De term ongeval kan gedefinieerd worden als 'elk onverwacht en plots voorval dat schade berokkent of gevaar oplevert (dood, blessures,...) of als ' een voorval dat onafhankelijk van de
Nadere informatieSamenvat v t at in t g 129
129 Onderzoek naar handvoorkeur van de mens bestaat al eeuwen. Het is nog steeds niet precies bekend wat precies de oorzaak is van het gebruik van de linker dan wel de rechter hand. De krachtigste aanwijzingen
Nadere informatieResultaten voor België Ongevallen Gezondheidsenquête, België, 1997
6.10.1. Inleiding De term ongeval kan gedefinieerd worden als 'elk onverwacht en plots voorval dat schade berokkent of gevaar oplevert (dood, blessures,...) of als ' een voorval dat onafhankelijk van de
Nadere informatieRobuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid
Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid Dr.ir. P.W. Heijnen Faculteit Techniek, Bestuur en Management Technische Universiteit Delft 22 april 2010 1 1 Introductie De
Nadere informatieSamenvatting. Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie
Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie Overgewicht is een snel groeiend wereldwijd probleem en is geassocieerd
Nadere informatieSectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling "Gezondheid"
Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling "Gezondheid" SCSZG/15/232 BERAADSLAGING NR. 15/089 VAN 15 DECEMBER 2015 BETREFFENDE DE MEDEDELING VAN NIET-GECODEERDE PERSOONSGEGEVENS
Nadere informatieSAMENVATTING SAMENVATTING
HbA 1c ontstaat door de versuikering van hemoglobine, het belangrijkste bestanddeel van rode bloedcellen. In het bloed bindt een glucosemolecuul (niet-enzymatisch) met een aminozuur van de β-keten van
Nadere informatieUitdagingen Chemische Analyses
Uitdagingen Chemische Analyses Koen De Cremer WIV-ISP Afdeling Biomonitoring Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Elsene Partners: 1 Uitdagingen Zijn de labo-analyses betrouwbaar en vergelijkbaar?
Nadere informatieHoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3
Samenvatting S 146 In vitro fertilizatie (IVF) is in de loop van de jaren wereldwijd uitgegroeid tot een routine procedure binnen de voortplantingsgeneeskunde voor koppels met vruchtbaarheidsproblemen.
Nadere informatieChapter 10. Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting 1 Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrondinformatie van de relatie tussen intrauteriene groeivertraging, waarvan het lage geboortegewicht een uiting kan zijn, en de gevolgen in de
Nadere informatieResultaten voor Vlaamse Gemeenschap Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieSAMENVATTING RESULTATENRAPPORT
HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 LUIK GENTSE KANAALZONE SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT resultaten Gentse kanaalzone Steunpunt Milieu en Gezondheid (2012-2015) 27 januari 2015 2 In dit rapport worden
Nadere informatieHierna wordt kort ingegaan op de opeenvolgende taken uitgevoerd tijdens het project.
SAMENVATTING Het huidige rapport bestudeert het verband tussen gebiedsdekkende gemodelleerde atmosferische milieudata en biomonitoringsdata. Er werd uitgegaan van: (i) Individuele blootstellings- of effectmerkers
Nadere informatieNederlandse samenvatting
138 Uitstel van ouderschap De positie van de vrouw in de westerse maatschappij is de laatste tientallen jaren fundamenteel veranderd. Vrouwen zijn hoger opgeleid dan vroeger en werken vaker buitenshuis.
Nadere informatie(hoofdstuk 2) vatting Samen
The Multiple Environmental and Genetic Assessment of risk factors for venous thrombosis (MEGA studie) is een groot patiënt-controle onderzoek naar risicofactoren voor veneuze trombose. In deze studie zijn
Nadere informatieInformatiebrief voor de patiënte of haar wettelijke vertegenwoordiger.
Informatiebrief voor de patiënte of haar wettelijke vertegenwoordiger. Geachte Mevrouw, U kreeg deze informatiebrief van uw gynaecoloog omdat u recent, tijdens uw zwangerschap of bevalling, een ernstige
Nadere informatieSamenvatting. Vragen over vroege blootstelling aan stoffen
Samenvatting Vragen over vroege blootstelling aan stoffen In onze leefomgeving komt een groot aantal stoffen voor waaraan wij dagelijks worden blootgesteld. Om gezondheidsschade zoveel mogelijk te voorkomen
Nadere informatie124 Dit proefschrift gaat over de oorzaken van vroeg folliculair verhoogde FSHspiegels bij vrouwen met een regelmatige cyclus. In de Introductie (hoof
Samenvatting 124 Dit proefschrift gaat over de oorzaken van vroeg folliculair verhoogde FSHspiegels bij vrouwen met een regelmatige cyclus. In de Introductie (hoofdstuk 1) wordt de reproductieve veroudering
Nadere informatieSectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid»
Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» SCSZ/09/106 AANBEVELING NR 09/04 VAN 15 SEPTEMBER 2009 MET BETREKKING TOT DE MEDEDELING VAN ANONIEME GEGEVENS BETREFFENDE
Nadere informatieVeel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke
107 Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed bekend. Onderzoek naar welke medicijnen gebruikt worden
Nadere informatieSummary & Samenvatting. Samenvatting
Samenvatting De meeste studies na rampen richten zich op de psychische problemen van getroffenen zoals post-traumatische stress stoornis (PTSS), depressie en angst. Naast deze gezondheidsgevolgen van psychische
Nadere informatieResultaten voor Brussels Gewest Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieInleiding Geachte heer/mevrouw,
Proefpersoneninformatie voor deelname aan medisch-wetenschappelijk onderzoek De werking van het afweersysteem bij eiceldonatie zwangerschappen DONatie van Oocyten in Reproductie (DONOR); klinische en immunologische
Nadere informatieLeefstijl en preventie
Leefstijl en preventie Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu. . Inhoudstafel Inhoudstafel... 59 Bestudeerde indicatoren... 61 1. Voedingsgewoonten.... 61 3. Gebruik
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Achtergrond In 2016 werden in Nederland 169.136 kinderen geboren; hiervan werden 11.622 kinderen prematuur ofwel te vroeg geboren (na minder dan 37 weken zwangerschap) en 2.295 extreem prematuur (na minder
Nadere informatieVlaams Humaan Biomonitoringsprogramma
Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Hoorzitting C-LEE Vlaams parlement 23 mei 2017 Dr. Vera Nelen, PIH Prof. dr. Tim Nawrot, UHasselt Prof. dr. Greet Schoeters, VITO Prof. dr. Ilse Loots, UA Humane biomonitoring
Nadere informatieAssociatie tussen milieublootstelling en fertiliteit: een case-control studie bij subfertiele mannen en een interim analyse bij subfertiele vrouwen.
Verspreiding: Algemeen Eindrapport Associatie tussen milieublootstelling en fertiliteit: een case-control studie bij subfertiele mannen en een interim analyse bij subfertiele vrouwen. denhonde Elly Den
Nadere informatieDisclosure belangen spreker
Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder
Nadere informatieInformatiebrief voor de patiënte of haar wettelijke vertegenwoordiger.
Informatiebrief voor de patiënte of haar wettelijke vertegenwoordiger. Geachte Mevrouw, U kreeg deze informatiebrief van uw gynaecoloog omdat u recent, tijdens uw zwangerschap of bevalling, een ernstige
Nadere informatie6.7.1.1. Inleiding. Bespreking 5.3.7.1.2. pagina 1
6.7.1.1. Inleiding Algemeen wordt erkend dat de prenatale consultaties een fundamentele rol spelen inzake de gezondheid van de moeder en het toekomstige kind, maar de rol van respectievelijk de huisarts,
Nadere informatieSectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid»
Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» SCSZ/09/084 AANBEVELING NR. 09/03 VAN 28 JULI 2009 MET BETREKKING TOT DE MEDEDELING VAN PERSOONSGEGEVENS BETREFFENDE
Nadere informatieHoofdstuk 3 hoofdstuk 4
126 Uit talrijke studies blijkt dat blootstelling aan luchtverontreiniging veroorzaakt door verkeer leidt tot schade aan de gezondheid van hart, bloedvaten en luchtwegen. In de meeste van deze studies
Nadere informatieInformatiefolder. Zwangerschap en kinderwens
Informatiefolder en kinderwens Inhoudsopgave Algemeen 3 Kinderwens 3 Foliumzuur s- en ovulatietesten 5 Geneesmiddelen 6 Bostvoeding Medicatiebegeleiding Algemeen De vrouw maakt tijdens haar leven een aantal
Nadere informatie11. Multipele Regressie en Correlatie
11. Multipele Regressie en Correlatie Meervoudig regressie model Nu gaan we kijken naar een relatie tussen een responsvariabele en meerdere verklarende variabelen. Een bivariate regressielijn ziet er in
Nadere informatieExamen Statistische Modellen en Data-analyse. Derde Bachelor Wiskunde. 14 januari 2008
Examen Statistische Modellen en Data-analyse Derde Bachelor Wiskunde 14 januari 2008 Vraag 1 1. Stel dat ɛ N 3 (0, σ 2 I 3 ) en dat Y 0 N(0, σ 2 0) onafhankelijk is van ɛ = (ɛ 1, ɛ 2, ɛ 3 ). Definieer
Nadere informatieResultaten voor België Cardiovasculaire preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieZwangerschap bij de psychiatrische patient. Cijfers telefoondienst TIS. TIS kenniscentrum. vragen/exposities SSRI s 20-11-2015
Zwangerschap bij de psychiatrische patient Bernke te Winkel Wetenschappelijk medewerker Teratologie Informatie Service TIS kenniscentrum Cijfers telefoondienst TIS Informatie geven Website (en boek) -
Nadere informatieSelectie van materniteiten en bevallingen. Hoe werden deelnemers geselecteerd en gerecruteerd?
Selectie van materniteiten en bevallingen Hoe werden deelnemers geselecteerd en gerecruteerd? 1. Doelgroep De doelgroep van deze studie waren 1600 pasgeborenen gerecruteerd uit de acht bovenvermelde aandachtsgebieden,
Nadere informatie