Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007 2011. Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen"

Transcriptie

1 1 Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen Oktober 2012 Nik Van Larebeke, Isabelle Sioen, Elly Den Hond, Vera Nelen, Els Van de Mieroop, Tim Nawrot, Liesbeth Bruckers, Greet Schoeters Waarnemers: Caroline Teughels, Hana Chovanova 1

2 2 Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen Samenvatting Doelstelling 1. Aanpak 1.1 Haalbaarheid 1.2 Ethisch dossier 1.3 Individuele vragenlijsten 1.4 Analyse van de vragenlijstgegevens 2. Resultaten 2.1 Haalbaarheid gebruik beschikbare gecentraliseerde gegevens Kankerregister Toestemmingen 2.2 Resultaten van de individuele bevragingen Responsanalyse Beschrijving van de studiepopulatie en gehanteerde parameters Studie populatie Parameters van blootstelling en van biologische effecten Gezondheids van de onderzoekspopulatie Gehanteerde parameters Aantallen personen die bepaalde ziekteen vermelden Veranderingen in gewicht en lengte Blootstellings effect relaties Methode Verschillen in gewicht geassocieerd aan blootstellingen Verschillen in blootstelling en genotoxische parameters in functie van subjectief gevoel van gezondheid Odds ratio's voor de kans op subjectieve gezondheid in functie van inwendige blootstelling Kans op ziekteen in functie van inwendige blootstelling Osteoporosis Kanker Diabetes Aandoeningen die op atheromatose berusten Arteriële hypertensie Longaandoeningen Neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium Depressie Overzicht van de gezondheidseffecten per agens of blootstelling Dioxine achtige activiteit Hexachlorobenzeen DDE Cadmium Merker PCBs PCB Lood Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAKs), gemeten via 1 hydroxypyreen in urine 2

3 Pesticiden Verkeer Complexe blootstelllingen Associaties tussen regio van residentie en gezondheids 3. Discussie. 4.Conclusie Aanbevelingen Bijlagen Bijlage 1: Bondige beschrijving opvolgstudie volwassenen Error! Bookmark not defined. Bijlage 2:Brief met info deelnemers Bijlage 3: Dossier ethische commissie Bijlage 4:Informed consent Bijlage 5. Vragenlijst Bijlage 6: Advies Ethische Commissie. Bijlage 7: Aanvraag aan het Kankerregister Bijlage 8: Advies Raadgevend Comité_ Literatuur 3

4 4 Samenvatting In deze studie werd nagegaan op welke wijze informatie kan bekomen worden over deelnemers van een afgesloten biomonitoringsprogramma,om op prospectieve wijze de relatie tussen milieufactoren en de evoluerende gezondheid te onderzoeken. Enerzijds werd binnen deze studie nagegaan hoe gegevens van bestaande databanken en registers kunnen bekomen worden om ze te linken met biomonitoringsgegevens. Er bestaat immers heel wat interessante persoonsgebonden informatie over gezondheid en sociodemografische aspecten in centrale databestanden. Anderzijdswerden deelnemers van de eerste Vlaams Humane Biomonitoringscampagne terug aangeschreven en bevraagd. Er werden geen extra biologische stalen verzameld. In het bijzonder werd een dossier ingediend bij het nationaal kankerregister met de vraag op anonieme wijze, via versleuteling (het toepassen van codes die toelaten blootstellingsgegevens in verband te brengen met een eventuele diagnose van kanker maar op zulke wijze dat de identiteit van de persoon in kwestie verborgen blijft voor de onderzoekers, zie punt 2.1 ), informatie te verkrijgen m.b.t. het voorkomen van kanker (type kanker, leeftijd bij de diagnose) bij personen die hebben deelgenomen aan een biomonitoringsonderzoek. Het kankerregister heeft op deze vraag een principiëel positief antwoord gegeven, maar benadrukt dat een machtigingsaanvraag voor het gebruik van het rijksregisternummer moet ingediend worden bij het Sectoraal Comité Rijksregister. De bevraging bij de deelnemers werd door vele personen beantwoord (65,6%) en heeft tot tal van belangwekkende en betekenisvolle resultaten geleid. Ondanks het relatief beperkt aantal personen betrokken bij deze studie en een vrij beperkt aantal gevallen van ziekte of van met ziekte verwante en, blijkt dat de inwendige blootstelling aan meerdere polluenten geassocieerd is met verschillen in kans op ziekte. Significante associaties worden echter zelden waargenomen voor parameters die slechts betrekking hebben op een momentopname van de inwendige blootstelling (zoals de benzeenmetaboliet TT muconzuur in de urine, concentratie van cadmium in het bloed, concentratie van de PAKs metaboliet 1 hydroxypyreen in de urine. Associaties tussen dergelijke parameters van recente blootstelling en parameters van onmiddellijke biologische effecten zoals de hoeveelheid DNA breuken of de hoeveelheid oxidatieve of alkylatie DNA schade werden daarentegen reeds verschillende malen waargenomen in de Vlaamse biomonitoringsstudies. In de meeste gevallen verhoogt de blootstelling de kans op ziekte, maar in enkele gevallen verlaagt de kans. Dit wordt vooral waargenomen voor merker PCBs en DDE. Onder de in onze biomonitoring gemeten agentia zijn dioxine achtige activiteit, hexachlorobenzeen en cadmium de belangrijkste gezondheidsschadende agentia. Blootstelling aan deze agentia blijkt in de Vlaamse bevolking duidelijk geassocieerd te zijn aan een stijging van zware pathologie. Het is uiteraard zo dat blootstelling aan sommige belangrijke agentia zoals fijn stof en lawaai niet als zodanig in onze biomonitoringsstudies werd meegenomen. De bevindingen in deze opvolgstudie zijn ook consistent met de notie dat diabetes en hypertensie in de hand gewerkt wordt door endocriene verstoring, en dat dioxine achtige stoffen, hexachlorobenzeen en DDE hormoonverstorende stoffen zijn. Ondanks het feit dat we niet over rechtstreekse metingen van blootstelling aan verkeer konden beschikken, maar enkel over een score berustend op een summiere bevraging, zijn er ook substantiële aanwijzingen in de studie voor het feit dat blootstelling aan verkeer op betekenisvolle wijze gezondheidsschadend is. Omdat een blootstellings antwoord curve altijd minder stijl is wanneer de precisie van de blootstellingsgegevens geringer is, valt te verwachten dat we hier met een onderschatting van het werkelijk effect van blootstelling aan verkeer te maken hebben. 4

5 5 Opvallend ook is dat er zeer grote verschillen bestaan tussen mannen en vrouwen inzake associaties tussen gezondheidsparameters en blootstellingen. Deze grote verschillen zijn consistent met de waargenomen contrasten inzake genexpressie in functie van inwendige blootstellingen. Studies inzake gezondheidseffecten van polluenten dienen alleszins ook analyses op mannen en vrouwen afzonderlijk te omvatten. 5

6 6 Doelstelling In deze studie (zie bijlage 1: Bondige beschrijving)werd nagegaan op welke wijze informatie kan bekomen worden over deelnemers van een afgesloten biomonitoringsprogramma. De studie geldt als een pilootstudie en beoogde de haalbaarheid na te gaan om een lange termijn opvolging te doen van deelnemers aan biomonitoringsonderzoek. Tevens was het de bedoeling om procedures en werkwijzen aan te bevelen om in de toekomst gegevens uit bestaande databanken en registers vlot te kunnen bekomen en te gebruiken. Ethiek en aandacht voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer zijn belangrijke aandachtspunten in deze studies. De studieopzet werd dan ook voorgelegd aan een ethische commissie. Er werden twee cohortes geselecteerd voor deze pilootstudie. De eerste cohorte zijn de 1583 volwassenen die deelnamen aan het biomonitoringsprogramma tussen september 2004 en juni 2005, en die toen tussen 50 en 65 jaar oud waren. Zij werden gerekruteerd uit 8 aandachtsgebieden. Biomerkers van blootstelling en vroeg effect werden gemeten. Het verband tussen de blootstelling, vroege effectmerkers en gezondheidsschade is nog niet volledig duidelijk en kan door blijvende opvolging verder worden onderzocht. De deelnemers werden nog niet eerder gecontacteerd in de tussenperiode van 6 jaar. De doelstelling van deze opvolgstudie was om in deze cohorte de predictiviteit na te gaan van de biomonitoringsmetingen tussen 50 en 65 jaar en de haalbaarheid na te gaan om de biomonitoringsgegevens te koppelen met geregistreerde gezondheidsdata bijvoorbeeld uit het kankerregister. Via deze pilootstudie werd de bereidheid van deze doelgroep nagegaan om gegevens aan te leveren over hun gezondheid en werd nagegaan welke werkwijze moet gehanteerd worden om de gegevens te bekomen uit centrale databaken met respect van privacy en conform met ethische richtlijnen. De andere cohorte zijn de 1196 moeders en hun pasgeborenen die op systematische wijze werden gerekruteerd tussen september 2002 en december 2003 in acht aandachtsgebieden in Vlaanderen om vroegtijdig gezondheidseffecten van milieupollutie op te sporen. De resultaten van deze opvolgstudie worden in een ander rapport beschreven. 6

7 7 1. Aanpak 1.1 Haalbaarheid Om de haalbaarheid na te gaan van het verwerven en toepassen van gecentraliseerde gegevens omtrent de prevalentie van kanker werd er contact opgenomen met het kankerregister. Er werd geëvalueerd: welke informatie kan verkregen worden uit deze gegevensbestanden, welke toestemmingen nodig zijn om deze informatie te bekomen zowel van de deelnemers, als van de ethische commissie en de privacy commissie, en op welke wijze de centraal opgeslagen informatie kan bekomen worden. 1.2 Ethisch dossier Het dossier (zie bijlage 3) werd op 10 juni 2011 goedgekeurd door de ethische commissie (UA11 43) (zie bijlage 6). In haar commentaar gaf de ethische commissie aan dat er nog onduidelijkheid is of dit soort studie over bevolkingsgezondheid valt onder preventie en dus onder de bevoegdheid van de Vlaamse regering of onder de wet van 7 mei 2004 (wet inzake experimenten op de menselijke persoon). Indien dit laatste het geval zou zijn, wordt de studie beschouwd als een multicentrische studie en moet dan voldoen aan een aantal specifike eisen inzake verzekering en rapportering. De EC vraagt advies bij raadgevend comité bioethiek en bij FAGG(Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten). Zelf voorlopig geen actie nodig. De studie mag van start gaan. 1.3 Individuele vragenlijsten Eerst werd een selectie van relevante gezondheidseindpunten gemaakt. De bedoeling was na te gaan of er een verband is tussen de gemeten biomerkerwaarden 7 jaar eerder (tijdens de eerste humane biomonitoringscampagne) en volgende gezondheidseindpunten: (1) osteoporose en osteopenie, (2) diabetes, (3) hart en vaatziekten, (4) kanker en leukemie, (5) longziekten, (6) nierziekten, en (7) ziekten van het zenuwstelsel (o.a. Alzheimer en Parkinson). Ook het gebruik van specifieke medicatie voor de genoemde ziekten werd bevraagd. Daarnaast werden de belangrijke confounders en covariaten geïdentificeerd en mee bevraagd (o.a. rookgedrag, alcoholgebruik en lichaamsbeweging). Zie bijlage2 voor de informatiebrief toegestuurd aan de deelnemers, bijlage 4 voor het toestemmingsformulier en bjilage 5 voor de volledige vragenlijst gebruikt in dit onderzoek. 1.4 Analyse van de vragenlijstgegevens De gegevens van de opvolgstudie werden op individueel niveau gekoppeld aan de waarden van de blootstellingmerkers gemeten in de eerste campagne en deze data werden gebruikt voor statistische analyses. Hierbij werd de hypothese getest of er een verband is tussen de gemeten biomerkerwaarden 7 jaar eerder (tijdens de eerste humane biomonitoringscampagne) en de 7

8 8 bevraagde gezondheidseindpunten. De resultaten van deze analyses worden in dit rapport beschreven. 8

9 9 2. Resultaten 2.1. Haalbaarheid gebruik beschikbare gecentraliseerde gegevens Kankerregister Er werd contact opgenomen met het kankerregister en een aanvraag werd ingediend voor het bekomen van kankergegevens van deelnemers van de studie. In bijlage 7 vindt men de aanvraag en in bijlage 8, in antwoord op de aanvraag, het advies van het Raadgevend comité van het kankerregister Voorstel voor anonieme werking: PIH geeft namen en codenummers door aan het kankerregister De gegevens voor deze individuen worden opgezocht door het kankerregister De codenummer met de gegevens uit het register, alsook de codenummer met de blootstellingsgegevens worden doorgegeven aan een derde partij (Liesbeth Bruckers?), die de gegevens linkt en de statistische analyses uitvoert. Deze persoon heeft geen namen of identiteitsgegevens van de studiepopulatie. Toestemmingen Deelnemers: Toestemming om bijkomende gegevens op te vragen werd niet gevraagd in het oorspronkelijketoestemmingsformulier. De deelnemers worden gecontacteerd met de vraag of we gegevens mogen opvragen Volgende mogelijkheden werden voorgelegd via het informed consent: Ik neem deel aan de studie en mijn gegevens mogen opgevraagd worden bij het kankerregisterik vul de vragenlijst in horend bij dit onderzoek o ik vul de elektronische versie in en stuur het informed consent terug met de post o ik vul de papieren versie in en stuur deze samen met het informed consent terug met de post Suggestie voor aanpak in nieuwe studies In de toekomst Het zou belangrijk zijn om in toekomstige studies aan de deelnemers te vragen of we kunnen beschikken over hun rijksregisternummer en of we dit mogen gebruiken om informatie op te vragen bij officiële databanken. Wanneer we over het rijksregisternummer beschikken van een deelnemer, dan kunnen andere gegevens opgevraagd worden vb adres na verhuizing, informatie over overlijden, of informatie aanwezig in CORVE. 9

10 Resultaten van de individuele bevraging Responsanalyse Er werden 1574 brieven verstuurd. Hiervan keerden er 74 terug omwille van verhuis en van 16 personen werd gemeld dat ze overleden waren. Van de 1484 resterende brieven, kwamen er 973 ingevuld terug (838 op papier en 135 elektronisch). Dit betekent een response rate van 65,6% Beschrijving van de studiepopulatie en gehanteerde parameters Studie populatie De studiepopulatie die werd aangeschreven is beschreven in het rapport, Steunpunt , over de biomonitoring van volwassenen. De 973 personen, waarvan 469 mannen en 504 vrouwen, die op de bevraging hebben geantwoord hadden, op het ogenblik van de bloedafname tijdens de biomonitoringscampagne, een gemiddelde leeftijd van 57.5 jaar. Op het ogenblik van de bevraging voor de opvolgstudie waren ze ongeveer zes en een half jaar jaar ouder. Onderstaande tabel 1 (zie punt ) beschrijft een aantal eigenschappen van de deelnemers Parameters van blootstelling en van biologische effecten Als parameters van inwendige blootstelling werden een aantal parameters uit de biomonitoringstudie aangewend: dioxine achtige activiteit in pg TEQ/g en in pg TEQ/g serum; serum concentratie van merker PCBs (138, 153, 180) in ng/g, van hexachlorobenzeen (HCB) in ng/g, en van de DDT metaboliet DDE in ng/g ; concentraties cadmium in bloed in µg/l en van lood in bloed in µg/l ; urinaire concentraties van ttmuconzuur in urine in µg/g creatinine en van 1 hydroxypyreen in ng/g creatinine. Ook werden een aantal parameters van complexe inwendige blootstelling berekend op basis van de z waarden van de inwendige blootstelling aan individuele polluenten. De uitwendige blootstelling aan pesticiden aangewend in deze opvolgstudie is deze die bij de biomonitoring ingeschat werd (per gemeente van woonplaats) op basis van het aantal kg pesticiden gebruikt per vierkante kilometer. De score (geen eenheden) voor individuele blootstelling aan verkeer aangewend in deze opvolgstudie is deze die bij de biomonitoring berekend werd op basis van de bevraging. Tabel 1 Waarnemingen uit de biomonitoringscapagne die betrekking hebben op de 973 personen die deelnamen aan de opvolgstudie (in onderstaande tabel moet duidelijker aangegeven worden welke parameters gemeten zijn tijdens de biomonitoringscampagne en welke tijdens de opvolgstudie) Parameter n Geometrisch Mediaan P10 P90 gemiddelde Leeftijd (ten tijde van het biomonitoringonderzoek) ,35 57,765 51,70 62,77 Gewicht kg ,96 74,006 58,506 92,00 Lengte cm ,20 168,00 157,00 178,00 10

11 11 Lenden omtrek cm ,74 92,50 77,00 107,50 Bmi kg/m² ,45 26,32 22,20 31,64 beweging in minuten per week ,00 0,00 650,00 Aantal glazen alcohol/week 973 5,00 0,00 20,00 Cholesterol mg/dl ,64 220,00 174,00 275,00 Totaal L mg/dl ,16 579,00 467,00 769,50 Dioxine achtige activiteit pgteq/grvet ,67 23,66 5,45 47,07 Dioxine achtige activiteit pgteq/grserum 904 0,102 0,121 0,030 0,238 SOM_PCB ng/g vet ,25 343,40 212,46 527,13 PCB118 ng/vet ,99 11,91 48,22 HCB ng/g vet ,10 54,58 28,63 113,54 pp_dde ng/g vet ,87 485,75 146, ,73 Cd µg/l 972 0,419 0,460 0,160 1,080 Urinair Cadmium µg/l 973 0,624 0,615 0,322 1,250 Pb µg/l ,16 37,92 20,18 75,88 Ttmca µg/g creatinine 857 0,0759 0,0780 0,0180 0,322 Hydroxypyreen ng/g creatinine (gidsstof voor 969 0,138 0,134 0,033 0,602 blootstelling aan PAKs) Aantal cellen met micronuclei per ,35 2,60 13,25 Cellen Aantal micronuclei per 1000 cellenl 480 7,15 2,75 14,55 Pesticiden kg/km 2 (per gemeente) ,09 44,55 13,20 366,09 verkeer deelname score 973 7,80 3,00 16,80 verkeer residentieel score 973 5,61 8,60 0,60 24,40 verkeer totaalscore ,20 8,10 38,50 Index voor globale blootstelling (op basis van z waarden) aan dioxine achtige activiteit, 973 0,302 1,853 2,051 hexachlorobenzeen en cadlium (urinair cadmium) Gezondheids van de onderzoekspopulatie Gehanteerde parameters In dit rapport worden volgende binomiale (ja nee) parameters gehanteerd : 11

12 12 Zeer goede gezondheid: Persoon voelt zich in zeer goede gezondheid: heeft geantwoord dat zijn/haar algemene gezondheids "zeer goed" is. Minder dan goede gezondheid: Persoon voelt zich in minder dan goede gezondheid: heeft geantwoord dat zijn/haar algemene gezondheids "redelijk", "slecht" of "zeer slecht" is. Osteoporose ooit: Persoon heeft op de vraag "lijdt of hebt U geleden aan osteoporose" geantwoord met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer". Osteoporose of verwante : Persoon heeft ooit osteoporose gehad, heeft na de leeftijd van 50 jaar een beenbreuk opgelopen, zijn/haar gestalte is met 3 cm of meer afgenomen of zij/hij heeft anti osteoporose medicatie genomen. Diabetes ooit: Persoon heeft op de vraag "Lijdt U of hebt U geleden aan diabetes" geantwoord met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer". Diabetes of verwante : Persoon heeft ooit diabetes gehad, kreeg te horen dat hij/zij teveel suiker in het bloed had, heeft last van slecht genezende wondjes op benen of voeten, of neemt anti diabetes medicatie. Kanker ooit: Persoon heeft op de vraag "Lijdt U of hebt U geleden aan één of andere vorm van kanker" geantwoord met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer". Bostkanker: Dame heeft aangeduid dat ze aan borstkanker lijdt of geleden heeft. Hartinfarct: Persoon heeft op de vraag "Hebt U ooit een hartinfarct gehad?" geantwoord met "ja". Hersencirculatie: Persoon heeft op de vraag "Hebt U een probleem met de bloedvoorziening in de hersenen gehad (cerebrovasculair accident, voorbijgaande ischemie)?" geantwoord met "ja". Hypertensie: Persoon heeft op de vraag "Lijdt U of hebt U de laatste 10 jaar geleden aan een te hoge bloeddruk?" geantwoord met "ja". Atheroma:Persoon heeft hartinfarct of probleem met hersencirculatie gehad of heeft op de vraag "hebt u soms pijn in de borstkas bij een inspanning?" geantwoord met "ja". Astma: persoon heeft de laatste tien jaar een astma aanval gehad of medicatie tegen astma genomen. Longaandoening of verwante : Persoon heeft op de vraag "Lijdt u of hebt u geleden aan chronisch obstructief longlijden (chronische bronchitis, chronisch hoesten, slijm opgeven, kortademig zijn)?" geantwoord met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer", persoon heeft de laatste tien jaar een astma aanval gehad of medicatie tegen astma genomen, persoon heeft de laatste tien jaar frequent last gehad van hoesten, persoon heeft ooit in 1 jaar tijd meer dan drie periodes van infecties van de luchtwegen doorgemaakt of neemt medicatie voor longziekten. Nierziekte of verwante : Persoon lijdt of heeft geleden aan een chronische nierziekte, of hem/haar werd medegedeeld dat zijn/haar nieren niet goed werken of neemt medicatie voor een nierziekte. Parkinson of mogelijk voorstadium: Persoon lijdt aan de ziekte van Parkinson, of heeft de indruk dat hij/zij meer beeft dan 5 jaar geleden, of vertoont asymmetrisch beven. Neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium:persoon lijdt aan de ziekte van Parkinson of Alzheimer, of heeft de indruk dat hij/zij meer beeft dan 5 jaar geleden, of vertoont asymmetrisch beven, of heeft de indruk dat zijn/haar geheugen de laatste 5 jaar betekenisvol verzwakt is, of antwoordt dat zijn/haar dagelijkse of professionele activiteiten worden verstoord door een geheugenstoornis, of antwoordt op de vraag "Klaagt uw partner over uw geheugen?" met "ja". Depressie:: Persoon lijdt of heeft geleden aan een depressie of heeft op de vraag "Heeft U in de laatste tien jaar een episode van meer dan 1 week doorgemaakt tijdens dewelke U het gevoel had aan niets plezier te beleven?" geantwoord met "ja".. 12

13 Beschrijvende data over de ziektebeelden Onderstaande tabel 2 geeft voor elk van deze parameters weer voor hoeveel personen de parameter positief was. Tabel 2. Aantal mannen en vrouwen positief voor een ziekte of gezondheidsparameter Parameter Aantal mannen (%) (n=469) Aantal vrouwen (%) (n=504) positief voor de parameter positief voor de parameter Zeer goede gezondheid 89 (19.0) 94 (18.7) Minder dan goede gezondheid 87 (18.6) 115 (22.8) Osteoporose ooit 7 (1.5) 76 (15.1) Osteoporose of verwante 83 (17.7) 178 (35.3) Diabetes ooit 30 (6.4) 29 (5.8) Diabetes of verwante 62 (13.2) 55 (10.9) Kanker ooit 34 (7.2) 65 (12.9) Bostkanker 1 (0.2) 36 (7.1) Hartinfarct 27 (5.8) 10 (2.0) Hersencirculatie 18 (3.8) 17 (3.4) Hypertensie 162 (34.5) 172 (34.1) Atheroma 71 (15.1) 62 (12.3) Astma 11 (2.3) 25 (5.0) Longaandoening of verwante 95 (20.3) 105 (20.8) Nierziekte of verwante 13 (2.8) 20 (4.0) Parkinson of mogelijk 22 (4.7) 23 (4.6) voorstadium Neurodegeneratieve ziekte of 101 (21.5) 118 (23.4) mogelijk voorstadium Depressie 95 (20.3) 127 (25.2) Veranderingen in gewicht en lengte De berekende gewichtsverschillen (dus gewicht opgegeven tijdens de bevraging min gewicht gemeten tijdens de biomonitoring) stemt slechts gedeeltelijk overeen met de tijdens de bevraging opgegeven vermagering of verdikking in kilogram (zie onderstaande figuren 1 en 2). Verdikking en positief gewichtsverschil vertonen een associatie met een r 2 =0.25, terwijl vermagering en negatief gewichtsverschil een associatie vertonen met een r 2 =0.47Het gebrek aan overeenstemming kan voor een (klein?) deel te wijten zijn aan het feit dat de periode gedekt door de bevraging (5 jaar) niet volledig overeenstemt met de periode tussen biomonitoring en bevraging. Het verschil tussen de lengte opgegeven tijdens de bevraging en de lengte gemeten tijdens de biomonitoring stemt meestal niet overeen met de tijdens de bevraging opgegeven vermindering van de lichaamslengte (r 2 =0.01). 13

14 14 22 \,,, Opvolgstudie volwassenen ingekorte versie v1 236v*973c verdikt = 4,8997+0,4081*x; 0,95 Conf.Int verdikt Gewicht verschil:verdikt: r 2 = 0,2513; r = 0,5013; Gewicht p = 0,0000; verschily = 4, ,4081*x Figuur 1. In abcis: gewichtsverschil (gewicht opgegeven tijdens de bevraging min gewicht gemeten tijdens de biomonitoring); in ordinaat: aantal kg verdikt opgegeven in de bevraging eind

15 15 \,,, Opv olgstudie v olwassenen ingekorte v ersie v 1 236v *973c 35 v ermagerd = 4,3938-0,6895*x; 0,95 Conf.Int vermagerd Gewicht v erschil:v ermagerd: r 2 = 0,4651; r = -0,6820; Gewicht verschil p = 0,0000; y = 4,3938-0,6895*x Figuur 2. In abcis: gewichtsverschil (gewicht opgegeven tijdens de bevraging min gewicht gemeten tijdens de biomonitoring); in ordinaat: aantal kg vermagerd opgegeven in de bevraging eind Blootstellings effect relaties Methode Studie van evolutie van gewicht: enerzijds werd rekening gehouden met het aantal Kg vermagerd of verdikt zoals opgegeven in de bevraging, anderzijds werd het gewichtsverschil berekend tussen het in de bevraging opgegeven gewicht en het gemeten gewicht tijdens de biomonitoring, dus bevraagd (huidig) gewicht min gemeten gewicht 6 jaar eerder. Voorbereiding gegevens: Ontbrekende waarden in verkeer vervangen door mediaan Ontbrekende waarden in verdikt of vermagerd vervangen door nul Ontbrekende waarden in pathologieën vervangen door nul Ontbrekende waarden in totale vetconsumptie (ten tijde van de biomonitoringstudie) vervangen door mediaan Ontbrekende waarden in passief roken vervangen door nul Ontbrekende waarden in actief roken (jaren, aantal sigaretten per week) vervangen door nul In de blootstellings effect studies werden ook parameters voor externe blootstelling aan pesticiden en aan verkeer aangewend. De externe blootstelling aan pesticiden betreft het verbruik 15

16 16 per gemeente, in gewichtseenheden, van pesticiden. De externe blootstelling aan verkeer (deelname aan het verkeer, residentiële blootstelling aan verkeer, en totale blootstelling aan verkeer) betreft een score die, voor iedere deelnemer afzonderlijk, werd berekend voor de biomonitoringstudie van het Steunpunt Lineaire regressies tussen twee variabelen, multipele regressies (ANCOVA) en logistische regressies werden uitgevoerd met Statistica 7.1 o f 8.0. In de logistische regressies met covariaten werd naast een model met alle covariaten, ook een model gebruikt dat alleen die covariaten in rekening brengt die, in het model met alle covariaten, een p waarde van ten hoogste 0.25 halen. Als rekentabel werd Statview gebruikt. In tabel 3 wordt aangegeven, voor elke paramater gebruikt als afhankelijke variabele, welke variabelen als confounders of covariaten werden aangewend. Tabel 3. Gezondheidsparameters Multipele regressie: Nummer databank Verstorende factoren (nummers databank) Verdikt 152 Geslacht (3), leeftijd (2), sigaretten per week(159) Vermagerd 153 Gewicht gewicht 203 Lengte 2005 lengte Geslacht (3), leeftijd (2), sigaretten per week (159) Geslacht (3), leeftijd (2), sigaretten per week (159) Logistische regressie Zeer goede gezondheid 220 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken(160) Minder dan goede gezondheid N=202 Osteoporose ooit N=83 Osteoporose of verwante N=261 Diabetes ooit N=59 Diabetes of verwante 221 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 225 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 209 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 226 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 210 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken Covariaten(nummers databank) Beweging (224), opleiding (31) Beweging (224), opleiding (31) Beweging (224), opleiding (31) BMI (7), beweging 224, opleiding 31, alcohol 24, BMI 7, beweging 224, opleiding 31, alcohol 24, BMI 7, opleiding 31 BMI 7, opleiding 31, BMI 7, beweging 224, opleiding 31 BMI 7, beweging 224, opleiding 31, 16

17 17 N=117 (160) Kanker ooit N= Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) Borstkanker 207 leeftijd (2), aantal jaren roken (160) Hypertensie N= 334 Atheroma N=133 Longaandoening verwante N=200 Astma N=36 of Nierziekte of verwante N=33 Parkinson of mogelijk voorstadium N=45 Neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium N=219 Depressie N= Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken ( Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) (160) 213 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 214 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 215 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 216 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 218 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) 229 Geslacht (3), leeftijd (2), aantal jaren roken (160) BMI 7, beweging 224, opleiding 31, alcohol 24 BMI 7, beweging 224, opleiding 31, alcohol 24 BMI 7, beweging 224, opleiding 31, alcohol 24 BMI 7, opleiding 31,, cholesterol 39 opleiding 31 familiaal astma 236 opleiding 31, familiaal astma 236 opleiding 31 beweging 224, opleiding 31, alcohol 24 BMI 7 opleiding 31, beweging 224, alcohol 24, BMI 7 BMI 7, beweging 224, opleiding 31, alcohol Verschillen in gewicht geassocieerd aan blootstellingen In lineaire regressie zonder correctie voor confounders werd voor volgende blootstellingsparameters een significante associatie met gewichtsverschil gevonden: Positieve associatie met merker PCBs per gram vet en met bloedlood. Negatieve met blootstelling aan pesticiden (cijfers per gemeente) In multipele regressie na correctie voor confounders: zie tabel 4. Deze associaties werden echter niet terug gevonden met de parameters "verdikt of "vermagerd" als afhankelijke variabelen. 17

18 18 Tabel 4. Associaties tussen blootstelling en wijziging van gewicht in de tijd Afhankelijke variabele Gewicht 2011 min gewicht 2005 Gewicht 2011 min gewicht 2005 Gewicht 2011 min gewicht 2005 Gewicht 2011 min gewicht 2005 Gewicht 2011 min gewicht 2005 Gewicht 2011 min gewicht 2005 Blootstelling Model Gewichtsverschil in Kg (95%c.i.) voor een verdubbeling van de blootstelling p Merker PCBs inwendige Verst. +0,72 (+1,33 /+0,53 ) 0.02 blootstelling ng/gvet Fact. Merker PCBs inwendige Cov. +,79 (1,398/+,185) 0,010 blootstelling ng/gvet 0.79 Bloedlood µg/l Verst. +0,53 (+0,98 /+0,08) 0,02 Fact. Bloedlood µg/l Cov. +0,55 (+1,00/+,09) 0,018 Pesticiden (externe blootstelling per gemeente) Pesticiden (externe blootstelling per gemeente) Verst. Fact ( 0,36/+0,00) 0,058 Cov.,17 (,36/+,01) 0, Verschillen in blootstelling en genotoxische parameters in functie van subjectief gevoel van gezondheid Personen die zich zeer gezond voelden in 2011 bleken in 2005 lagere bloedconcentraties aan hexachlorobenzeen (p<0.05) gehad te hebben, en lagere urinaire cadmiumconcentraties (=0.087). Ook bleken zij in 2005 lager waarden te hebben voor het aantal perifere bloedcellen met micronuclei en voor het aantal micronuclei per 1000 cellen (Tabel 5). Personen die in 2011 hun gezondheids als minder dan goed beoordeelden bleken hogere urinaire cadmiumconcentraties gehad te hebben in 2005, maar daarentegen lagere DDE waarden. Slechts enkele blootstellingsparameters werden betrokken bij dit soort analyses (Tabel 5) Odds ratio's voor de kans op subjectieve gezondheid in functie van inwendige blootstelling Tabel 6 toont de betreffende gegevens voor mannen en vrouwen samen. Personen die, in 2005, hogere hexachlorobenzeen concentraties in het bloed hadden en personen die hogere urinaire cadmiumconcentraties vertoonden hadden enigszins minder kans om zich (eind 2011) subjectief in zeer goede gezondheid te voelen. Personen die, in 2005, hogere urinaire cadmiumconcentraties vertoonden hadden significant meer kans om zich (eind 2011) in een minder dan goede gezondheids te voelen. Daarentegen hadden personen, die in 2005, hogere merker PCB waarden in vertoonden, significant minder kans om zich (eind 2011) in een minder dan goede gezondheids te voelen. Mannen die, in 2005, hogere urinaire cadmiumconcentraties vertoonden hebben significant meer kans om zich (eind 2011) in een minder dan goede gezondheids te voelen (Tabel 7). Merkwaardig is dat mannen, maar niet vrouwen, die in 2005, hogere DDE waarden in vertoonden, significant minder kans hadden om zich (eind 2011) in een minder dan goede gezondheids te voelen (Tabel 7). Er werden geen significante verbanden waargenomen voor vrouwen. 18

19 19 Tabel 5. Verschillen in blootstellingsparameters of parameters voor genetische schade in functie van subjectieve beoordeling van de gezondheids. Polluent Zeer goede gezondheid: ja (95%CI) a Hexachlorobenzeen ng /g Urinair Cadmium µg/g creatinine Zeer goede gezondheid: nee (95%CI) a 52,3 (48,7/ 56,1) b 56,9 (54,9/ 58,9) b 0,036 0,58 (0,55/0,63) c 0,63 (0,61/ 0,61) c 0,087 p Parameter voor genetische schade Aantal cellen met micronuclei per 1000 gebinucleeerde cellen Aantal micronuclei per 1000 gebinucleeerde cellen 5,25 (4,66/ 5,92) c 6,21 (5,86/ 6,59) c 0,013 5,54 (4,85/ 6,34) c 6,71 (6,28/ 7,17) c 0,012 Polluent Minder dan goede Minder dan goede gezondheid: ja gezondheid: nee Urinair Cadmium µg/g 0,67 (0,62/ 0,72) c 0,60 (0,58/ 0,63) c 0,011 creatinine DDE ng /g 424 (372/ 484) b 501 (469/ 536) b 0,027 a De cijfers in de tabellen zijn geometrische gemiddelden gevolgd door interval b Na correctie voor geslacht, leeftijd, aantal sigaretten per week en BMI c Na correctie voor geslacht, leeftijd en aantal cigaretten per week het 95% confidentie 19

20 20 Tabel 6. Odds ratio's voor subjectieve gezondheid in functie van blootstellingen of genetische schade (Mannen en vrouwen samen) Gezondheids of ziekte Niet "Zeer goed gezond" Niet "Zeer goed gezond" Niet "Zeer goed gezond" Niet "Zeer goed gezond" Niet "Zeer goed gezond" Blootstelling of Model a Odds ratio Odds ratio p parameter voor voor voor genetische schade verdubbeling van blootstelling verdubbeling van blootstelling 95%CI HCB ng/g verst / HCB ng/g cov 1,10,86/ 1,407 0,44 Urinair cadmium verst / µg/g creatinine Urinair cadmium cov 1,247,985/1,578 0,066 µg/g creatinine Aantal cellen met verst 1,360 1,046/1,768 0,022 micronuclei per 1000 gebinucleeerde cellen Niet "Zeer goed Aantal cellen met cov 1,296,994/ 1,688 0,055 gezond" micronuclei per 1000 gebinucleeerde cellen Niet "Zeer goed Aantal micronuclei verst 1,308 1,043/1,640 0,020 gezond" per 1000 gebinucleeerde cellen Niet "Zeer goed Aantal micronuclei cov 1,241 0,986/ 1,562 0,065 gezond" per 1000 gebinucleeerde cellen Minder dan goede Urinair Cadmium verst 1,287 1,035/1,602 0,024 gezondheid µg/g creatinine Minder dan goede Urinair Cadmium cov 1,322 1,051/1,662 0,017 gezondheid µg/g creatinine Minder dan goede Merker PCBs ng/g verst 0,740 0,550/0,995 0,046 gezondheid Minder dan goede Merker PCBs ng/g cov 0,796,583/1,088 0,15 gezondheid a verst.: alleen verstorende factoren werden in het model opgenomen; cov.: naast verstorende factoren werden ook bijkomende covariaten in het model opgenomen 20

21 21 Tabel 7. Odds ratio's voor subjectieve gezondheid bij mannen in functie van blootstellingen Gezondheids of ziekte Blootstelling of parameter voor genetische schade Model a Odds ratio voor verdubbeling van blootstelling Odds ratio voor verdubbeling van blootstelling 95%CI Minder dan goede Urinair Cadmium verst 1,55 1,08/ 2,21 0,018 gezondheid µg/g creatinine Minder dan goede Urinair Cadmium cov 1,552 1,075/2,240 0,019 gezondheid µg/g creatinine Minder dan goede DDE ng/g verst 0,83 0,69/0, gezondheid Minder dan goede DDE ng/g cov,771,638/,931 0,0070 gezondheid a verst.: alleen verstorende factoren werden in het model opgenomen; cov.: naast verstorende factoren werden ook bijkomende covariaten in het model opgenomen p Kans op ziekteen in functie van inwendige blootstelling Behalve enkelvoudige inwendige blootstellingen en complexe milieublootstellingen (zoals bijvoorbeeld verkeer) werden, op mechanistische basis, ook enkele samengestelde parameters van inwendige blootstelling bestudeerd Osteoporose Osteoporose Voor mannen en vrouwen samen is er een trend naar gestegen risico op osteoporose met de gecombineerde blootstelling aan cadmium, PAKs, benzeen, merker PCBs en PCB118 (p=0.11); deze trend werd significant na bijkomende correctie voor covariaten (Tabel 8d). Voor vrouwen is deze associatie significant zowel na correctie voor verstorende factoren (p=0.044) als na bijkomende correctie voor covariaten (p=0.0095) (Tabel 8d). Een hogere totale blootstelling aan verkeer is geassocieerd aan een trend naar een hoger risico op osteoporose (p=0.077)(tabel 9). Deze laatste trend blijft bestaan na bijkomende correctie voor hoeveelheid lichaamsbeweging. Osteoporose of verwante Gecombineerde blootstelling aan cadmium, PAKs, benzeen, merker PCBs en PCB118 is geassocieerd aan een trend naar een hoger risico op "osteoporose of verwante en" (p=0.10); deze trend werd significant na bijkomende correctie voor covariaten (Tabel 8d). Vrouwen die in 2005 een hogere urinaire cadmiumconcentratie hadden bleken in 2011 enigszins meer "osteoporose of verwante en", gehad te hebben (p= 0.085) (Tabel 10). De parameter voor complex blootstelling "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet en urinair cadmium µg/g creatinine" vertoonde een significante positieve associatie met het risico op "osteoporose of verwante " bij vrouwen apart en bij mannen en vrouwen samen (Tabel 8d) Kanker Personen die een hogere dioxine achtige activiteit vertoonden in het perifere bloed in 2005 bleken in 2011 significant meer frequent kanker gehad te hebben (Tabel 9). Voor mannen 21

22 22 afzonderlijk was dit niet statistisch significant, voor vrouwen wel (Tabel 10). Voor borstkanker bij vrouwen (36 gevallen) werden geen statistisch significante associaties genoteerd. Er valt op te merken dat het aantal gevallen van kanker bij de mannen slechts 34 bedroeg tegenover 65 bij de vrouwen, wat het bereiken van statistische significantie uiteraard meer bemoeilijkte bij mannen dan bij vrouwen. Dit verschil in kankerincidentie in deze onderzoekspopulatie heeft te maken met het verschil in leeftijdsprofiel van enkele veel voorkomende types van kanker: zo komt borstkanker gemiddeld op jongere leeftijd voor dan prostaatkanker Diabetes Een hogere inwendige blootstelling aan dioxine achtige stoffen, aan PCB118 of aan hexachlorobenzeen bleek geassocieerd aan een significante stijging van het risico op diabetes bij mannen en vrouwen samen (Tabel 9). Ook hogere blootstelling aan DDE was significant geassocieerd aan diabetes bij mannen (Tabel 11), maar niet bij vrouwen. Ook deelname aan verkeer (tijdens verplaatsingen) en totale blootstelling aan verkeer bleken significant geassocieerd aan diabetes bij mannen (tabel 11) en bij mannen en vrouwen samen (Tabel 9), maar niet bij vrouwen apart. Merkwaardig is dat, bij mannen, dioxineachtige activiteit en concentratie van PCB118, een gidsstof voor dioxine achtige PCBs, beide duidelijk geassocieerd zijn met het risico op diabetes (Tabel 11), terwijl dit niet of alleszins veel minder het geval is voor merker PCBs. Bij mannen en vrouwen samen (Tabel 8b) en bij mannen apart bleek blootstelling aan organochloorderivaten significant geassocieerd aan diabetes (Tabel 8b). De parameter voor complex blootstelling "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet en urinair cadmium µg/g creatinine" vertoonde een significante positieve associatie met het risico op diabetes bij mannen en vrouwen apart (statistische significantie niet bereikt na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 8b) en bij mannen en vrouwen samen (Tabel 8b). Voor de parameter "Diabetes of verwante " werden gelijkaardige associaties waargenomen Aandoeningen die op atheromatose berusten Inwendige blootstelling aan dioxine achtige activiteit, gemeten in 2005, vertoont een zwakke trend naar associatie met hogere risico's op aandoeningen die op atheromatose berusten. Na bijkomende correctie voor covariaten vezwakt deze trend aanzienlijk. Deze trend is enkel waarneembaar bij mannen (Tabel 11). Bij mannen bleek "Atheroma" ook significant geassocieerd aan de gecombineerde blootstelling aan dioxine achtige activiteit, hexachlorobenzeen en cadmium (Tabel 8a), maar na bijkomende correctie voor covariaten vezwakt deze associatie aanzienlijk. Inwendige blootstelling aan DDE en PCB's, gemeten in 2005, vertoont een trend naar associatie met lagere risico's op aandoeningen die op atheromatose berusten bij mannen en vrouwen samen (Tabel 9). Mannen die in 2005 een hogere inwendige blootstelling aan DDE vertoonden blijken een lagere kans op ziekteen te hebben die hoofdzakelijk berusten op de vorming van atheroomplaten (Tabel 11). Dit is vooral duidelijk in een model waarin, behalve voor de verstorende factoren leeftijd en roken, bijkomend ook gecorrigeerd wordt voor sociale klasse, BMI en bloedcholesterol gehalte (gemeten in 2005). Dat DDE mannen lijkt te beschermen tegen atheromateuse aandoeningen zou mogelijk verband kunnen houden met de gekende antiandrogene werking van DDE. Ook merker PCBs blijken een negatieve associatie met de kans op atheroomplaten gerelateerde aandoeningen te vertonen (Tabel 11). Dit is evenwel niet het geval voor alle organochloorverbindingen. HCB (geassocieerd met hogere testosteron waarden en versnelde groei bij mannelijke adolescenten) vertoont geen negatieve associatie met atheromatose gerelateerde aandoeningen. In een model waarbij naast de leeftijd, roken, sociale 22

23 23 klasse, BMI en bloedcholesterol zowel de serum concentraties van HCB en DDE opgenomen zijn is HCB eerder zwak positief geassocieerd met atheromatose gerelateerde aandoeningen bij mannen (Tabel 11). De parameter voor complex blootstelling "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet en urinair cadmium µg/g creatinine" vertoonde een significante positieve associatie met het risico op atheroma bij mannen (Tabel 8a). Bij mannen werd een significante positieve associatie gevonden tussen externe blootstelling aan pesticiden en kans op aandoeningen gebaseerd op atheromatose (Tabel 11) Arteriële hypertensie Personen die hogere concentraties van organochloorverbindingen (tabel 8c), in het bijzonder van HCB en DDE en in termen van dioxine activiteit (tabel 9), vertoonden in het perifere bloed in 2005 bleken in 2011 significant meer frequent aan hypertensie te lijden. De associaties met HCB en DDE waren duidelijk zwakker en niet meer significant na bijkomende correctie voor covariaten (Tabel 9). Een dergelijke associatie werd niet waargenomen m.b.t. merker PCBs. Urinaire concentratie van cadmium bleek een significante positieve associatie te vertonen met hypertensie (Tabel 9). Totale blootstelling aan verkeer en residentiële blootstelling aan verkeer, zoals bevraagd in 2005, vertoonden een zwakke maar significante positieve associatie met hypertensie (tabel 9), maar dit was niet het geval voor deelname aan het verkeer. De parameter voor complex blootstelling "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet en urinair cadmium µg/g creatinine" vertoonde een significante positieve associatie met het risico op hypertensie (Tabel 8c). De positieve associatie met hypertensie van dioxine achtige activiteit was enigszins sterker bij mannen dan bij vrouwen, deze van HCB en DDE was veel sterker bij mannen dan bij vrouwen (tabellen 10 en 11). De positieve associatie met hypertensie van de "Som van Z waarden van organochloorverbindingen" was veel sterker bij mannen dan bij vrouwen (Tabel 8c). Ook de positieve associatie met hypertensie van inwendige blootstelling aan cadmium (urinair cadmium) was duidelijk sterker bij mannen dan bij vrouwen (tabellen 10 en 11), maar bereikte enkel voor de hele populatie statistische significantie (tabel 9). De positieve associatie met residentiëel en totaal verkeer was ongeveer van gelijke sterkte bij mannen en vrouwen, maar bereikte enkel voor de gehele populatie statistische significantie (tabellen 9, 10 en 11) Longaandoeningen Bij mannen en vrouwen samen werd een significante positieve associatie tussen totale blootstelling aan verkeer (bevraagd in 2005) en longaandoeningen waargenomen (tabel9). Deze associatie is significant en sterker bij vrouwen dan bij mannen (Tabel 10). Zowel astma als "Longaandoening of verwante " vertoonden, bij mannen en vrouwen samen een significante en sterke negatieve associatie met merker PCB"Longaandoening of verwante " vertoondeen minder sterke negatieve associatie met DDE en met externe blootstelling aan pesticiden (Tabel 9) en met gecombineerde inwendige blootstelling aan organochloorverbindingen (Tabel 8e). Bij vrouwen afzonderlijk waren de negatieve associaties met pesticiden en PCBs significant, en met PCBs zelfs sterk (Tabel 10). Bij mannen apart werden geen significante negatieve associaties met "Longaandoening of verwante " waargenomen (Tabel 11). 23

24 Neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium Voor mannen en vrouwen samen vertoonde enkel de "som van Z waarden voor urinair cadmium µg/g creatinine en 1 hydroxypyreen ng/g creatinine" een trend tot positieve associatie met de kans op "neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium" (p=0.064) (tabel 8f). Bij mannen werd enkel een zwakke trend tot positieve associatie met bloedlood waargenomen (p= 0.067) (tabel 11). Bij vrouwen een zwakke trend tot positieve associatie met dioxine achtige activiteit (p=0.080) (tabel 10), een significante negatieve associatie met HCB (p=0.025) (tabel 10), een significante positieve associatie met de "Som van de z waarden voor cadmium, tt muconzuur, 1 hydroxypyreen concentraties in urine en voor serum concentraties van PCBs en PCB118" (p=0.021) (Tabel 8f), een zwakke trend tot positieve associatie met de "Som van Z waarden van urinair cadmium/g creatinine en 1 hydroxypyreen /g creatinine" (p=0.086) (tabel 8f). In een model waarin naast de verstorende factoren leeftijd en roken ook de covariaten sociale klasse, lichaamsbeweging, alcoholconsumptie en BMI worden meegenomen vind men geen enkele trend bij de mannen. Bij de vrouwen evenwel vind men in een dergelijk model een significante positieve associaties tussen de kans op "neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium" en dioxineachtige activiteit (p=0.041) (tabel 10) en de "Som van de z waarden voor cadmium, tt muconzuur, 1 hydroxypyreen concentraties in urine en voor serum concentraties van PCBs en PCB118" (p=0.026) alsmede een trend tot positieve associatie met de "Som van Z waarden van urinair cadmium/g creatinine en 1 hydroxypyreen /g creatinine" (p=0.095) (tabel 8f) en een trend tot negatieve associatie met HCB (p=0.058) (tabel 10). Gezien er een zekere correlatie bestaat tussen dioxine activiteit en serum concentratie van HCB werden beide samen in het model met confounders en covariaten gebracht. In dit laatste model bij vrouwen bleek dioxine achtige activiteit een significante positieve relatie te hebben met de kans op "neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium" (p= 0.012) en HCB een significante negatieve relatie (p=0.035) (tabel 10) Depressie Mannen die in 2005 een hogere inwendige blootstellling aan PCBs (Tabel 11) of DDE (Tabel 11) vertoonden bleken in 2011 een lagere kans op depressie gehad te hebben in de laatste tien jaar. Deze negatieve associaties bleven bestaan en bleken zelfs enigszins sterker na bijkomende correctie voor covariaten. Ook mannen die in 2005 een hogere deelname aan verkeer hebben vermeld bleken in 2011 een lagere kans op depressie gehad te hebben in de laatste tien jaar (Tabel 11). Het valt niet uit te sluiten dat deze lagere kans op depressie eerder te wijten is aan een andere (sociale?) factor die samenhangt met een hogere deelname aan verkeer. Vrouwen die in 2005 een hogere inwendige blootstelling hadden in termen van de "Som van de z waarden voor cadmium, tt muconzuur, 1 hydroxypyreen concentraties in urine en voor serum concentraties van PCBs en PCB118" bleken in 2011 een hogere kans op depressie gehad te hebben in de laatste tien jaar (Tabel 8f). Deze associatie bleef significant na correctie voor covariaten (Tabel 8f). 24

25 Overzicht van de gezondheidseffecten per agens of blootstelling Dioxine achtige activiteit Personen(mannen plus vrouwen) die in 2005 een hogere mate van dioxine achtige activiteit in het bloed hadden vertoonden in 2011 een significant hogere kans op kanker, op diabetes, op "Diabetes of verwante ", en op hypertensie (Tabel 9). Ook werd een trend naar hogere kans op atheromateuze aandoeningen vastgesteld, die echter sterk verzwakte na bijkomende correctie voor covariaten (tabel 9). Inzake diabetes, "Diabetes of verwante ", en hypertensie werdenwaarnemingen in dezelfde zin gevonden voor mannen (Tabel 11) en vrouwen(tabel 10) apart. Voor vrouwen apart was de positieve associatie tussen dioxine achtige activiteit in het bloed en kans op kanker significant, ook na correctie voor bijkomende covariaten (Tabel 10). Vrouwen die in 2005 een hogere mate van dioxine achtige activiteit in het bloed hadden vertoonden in 2011 een significant hogere kans op "Neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium"(tabel 10) Hexachlorobenzeen Personen (mannen plus vrouwen) die zich eind 2011 niet in zeer goede gezondheid voelden hadden in 2005 gemiddeld een significant hogere HCB concentratie in het bloedserum (Tabel 5). Personen die in 2005 een hogere HCB concentratie in bloedserum vertoonden hadden enigszins minder kans om zich eind 2011 in goede gezondheid te voelen (Tabel 6), hadden significant meer kans om aan diabetes te lijden, hadden significant meer kans om aan diabetes of een verwante te lijden (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten) en hadden significant meer kans om aan hypertensie te lijden (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 9). Vrouwen die in 2005 een hogere HCB concentratie in bloedserum vertoonden hadden in 2011 een significant hogere kans op diabetes (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten), hadden significant meer kans om aan diabetes of een verwante te lijden (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten), vertoonden een trend naar een hogere kans op hypertensie, maar een significant lagere kans op een neurodegeneratieve ziekte of een mogelijk voorstadium daarvan (p= na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 10). Mannen die in 2005 een hogere HCB concentratie in bloedserum vertoonden hadden in 2011 een significant gestegen kans op diabetes (p=0.051 na bijkomende correctie voor covariaten), een significant gestegen kans op diabetes of een verwante (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten) en een significant gestegen kans op hypertensie (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 11). De positieve associatie tussen HCB en hypertensie was sterker bij mannen dan bij vrouwen DDE Personen(mannen plus vrouwen) die in 2005 een hogere DDE concentratie in het bloed hadden vertoonden in 2011 een trend naar een hogere kans op diabetes en een significant hogere kans op "Diabetes of verwante " (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten), een significant hogere kans op hypertensie (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten), maar daarentegen een trend naar verlaagde kans op 25

VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN

VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN Ann Colles, Bert Morrens, Liesbeth Bruckers, Greet Schoeters en Ilse

Nadere informatie

Humane biomonitoring Genk-Zuid

Humane biomonitoring Genk-Zuid Humane biomonitoring Genk-Zuid Steunpunt Milieu en Gezondheid www.milieu-en-gezondheid.be Situering studie Onderzoeksteam: steunpunt Milieu en Gezondheid: consortium i.o.v. Vlaamse overheid Onderzoeksopzet:

Nadere informatie

Biomerkers van blootstelling. Analyse van covariabelen

Biomerkers van blootstelling. Analyse van covariabelen Biomerkers van blootstelling Analyse van covariabelen De analyse van covariabelen heeft 2 doelstellingen: 1. Significante covariabelen selecteren om na te gaan welke factoren bijdragen tot de variabiliteit

Nadere informatie

Humane biomonitoring Genk-Zuid

Humane biomonitoring Genk-Zuid Humane biomonitoring Genk-Zuid Steunpunt Milieu en Gezondheid Infomoment stadsschouwburg Genk 29 september 2011 www.milieu-en-gezondheid.be 1 Situering studie Team: steunpunt Milieu en Gezondheid in opdracht

Nadere informatie

Humane biomonitoring Meten in de mens. Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen

Humane biomonitoring Meten in de mens. Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen Humane biomonitoring Meten in de mens Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen Inhoud Vlaamse humane biomonitoring Steunpunt milieu en gezondheid eerste generatie: resultaten Steunpunt

Nadere informatie

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid»

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» SCSZ/09/106 AANBEVELING NR 09/04 VAN 15 SEPTEMBER 2009 MET BETREKKING TOT DE MEDEDELING VAN ANONIEME GEGEVENS BETREFFENDE

Nadere informatie

Waarom kunnen omgevingsfactoren een belangrijk risico op kanker inhouden?

Waarom kunnen omgevingsfactoren een belangrijk risico op kanker inhouden? Waarom kunnen omgevingsfactoren een belangrijk risico op kanker inhouden? 1.Mechanistische inzichten in belang van lage dosissen 1.1Carcinogenese berust op accumulatie van mutaties 1.2 Dosis-antwoord voor

Nadere informatie

Kent u de cijfers van uw hart?

Kent u de cijfers van uw hart? Kent u de cijfers van uw hart? CHOLESTEROL? GEWICHT/ BUIKOMTREK? UW? BLOEDDRUK? SUIKERGEHALTE? V.U.: Dr Freddy Van de Casseye - Elyzeese-Veldenstraat 63-1050 Brussel Belgische Cardiologische Liga www.cardiologischeliga.be

Nadere informatie

Humane biomonitoring GENK-ZUID Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN

Humane biomonitoring GENK-ZUID Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN Humane biomonitoring GENK-ZUID 2016 2018 Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN 1 Wat is de humane biomonitoring Genk-Zuid 2016/2018? Waarom deden we dit onderzoek?

Nadere informatie

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Resultaten bij jongeren 27 januari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid 1 situering Onderzoeksteam = Steunpunt Milieu en Gezondheid Beleidsrelevant onderzoek, in opdracht

Nadere informatie

gegevens van de mannen die aan het begin van het onderzoek nog geen HVZ en geen diabetes hadden.

gegevens van de mannen die aan het begin van het onderzoek nog geen HVZ en geen diabetes hadden. Samenvatting In hoofdstuk 1 hebben we het belang en het doel van het onderzoek in dit proefschrift beschreven. Wereldwijd vormen hart- en vaatziekten (HVZ) de belangrijkste oorzaak van sterfte. Volgens

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Humane biomonitoring bij jongeren in Genk-Zuid Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid of wonen nabij

Nadere informatie

Bespreking 5.2.2.2. page 1

Bespreking 5.2.2.2. page 1 Ziekten en langdurige aandoeningen (verder kortweg aandoeningen genoemd) brengen specifieke gevolgen met zich mee voor de gezondheidsbeleving, het dagelijks functioneren en het gebruik van de gezondheidszorg.

Nadere informatie

Bespreking pagina 1

Bespreking pagina 1 Ziekten en langdurige aandoeningen (verder kortweg aandoeningen genoemd) brengen specifieke gevolgen met zich mee voor de gezondheidsbeleving, het dagelijks functioneren en het gebruik van de gezondheidszorg.

Nadere informatie

situering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie ( ) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie ( )

situering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie ( ) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie ( ) situering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie (2001-06) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie (2007-11) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 3 e generatie (2012-15) 1 situering

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Vlaamse referentiepopulatie 2007-2011 Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid de aanwezigheid van vervuilende

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA HOGE BLOEDDRUK. psamtik@fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN

BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA HOGE BLOEDDRUK. psamtik@fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA HOGE BLOEDDRUK psamtik@fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN Globaal Cardiovasculair Risico Sommige gedragingen in ons dagelijks leven vergroten de kans dat we vroeg of laat problemen

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Cardiovasculaire Beoordeling na Hypertensieve Afwijkingen van de Zwangerschap Hypertensieve zwangerschapscomplicaties rondom de uitgerekende datum zijn veelvoorkomende complicaties.

Nadere informatie

Resultaten voor Brussels Gewest Chronische Ziekten Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor Brussels Gewest Chronische Ziekten Gezondheidsenquête, België, 1997 Ziekten en langdurige aandoeningen (verder kortweg aandoeningen genoemd) brengen specifieke gevolgen met zich mee voor de gezondheidsbeleving, het dagelijks functioneren en het gebruik van de gezondheidszorg.

Nadere informatie

Dessel, Mol & Retie. Uw regio, uw gezondheid, uw baby.

Dessel, Mol & Retie. Uw regio, uw gezondheid, uw baby. Uw regio, uw gezondheid, uw baby. Dessel, Mol & Retie U vindt het goed wonen in Dessel, Mol en Retie? Maar met een baby op komst stelt u zich toch soms vragen over de kwaliteit van ons milieu? Wilt u de

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Samenvatting 11 Samenvatting Bloedarmoede, vaak aangeduid als anemie, is een veelbesproken onderwerp in de medische literatuur. Clinici en onderzoekers buigen zich al vele jaren over de oorzaken en gevolgen

Nadere informatie

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid»

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» SCSZ/09/084 AANBEVELING NR. 09/03 VAN 28 JULI 2009 MET BETREKKING TOT DE MEDEDELING VAN PERSOONSGEGEVENS BETREFFENDE

Nadere informatie

Blootstelling per gebied overzicht van resultaten

Blootstelling per gebied overzicht van resultaten Blootstelling per gebied overzicht van resultaten In onderstaande tabellen worden de gebiedsverschillen samengevat. Tabel 1: Gemiddelde (95% betrouwbaarheidsinterval) blootstelling per gebied. Deze tabel

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Humane biomonitoring bij jongeren in de regio Menen Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid of wonen nabij

Nadere informatie

Summary & Samenvatting. Samenvatting

Summary & Samenvatting. Samenvatting Samenvatting De meeste studies na rampen richten zich op de psychische problemen van getroffenen zoals post-traumatische stress stoornis (PTSS), depressie en angst. Naast deze gezondheidsgevolgen van psychische

Nadere informatie

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011 Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011 Resultatenrapport: opvolgstudie pasgeborenen Isabelle Sioen, Elly Den Hond, Vera Nelen, Els Van de Mieroop, Nik Van Larebeke, Greet Schoeters Waarnemers:

Nadere informatie

1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström

1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström 1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström Dr. S.A.M. van de Schans, S. Oerlemans, MSc. en prof. dr. J.W.W. Coebergh Inleiding Epidemiologie is de wetenschap die eenvoudig gezegd

Nadere informatie

Samenvatting. Het Terneuzen Geboortecohort. Detectie en Preventie van Overgewicht en Cardiometabool Risico vanaf de Geboorte

Samenvatting. Het Terneuzen Geboortecohort. Detectie en Preventie van Overgewicht en Cardiometabool Risico vanaf de Geboorte Het Terneuzen Geboortecohort Detectie en Preventie van Overgewicht en Cardiometabool Risico vanaf de Geboorte In Hoofdstuk 1 worden de achtergrond, relevantie, gebruikte definities en concepten, en de

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting. (summary in Dutch)

Nederlandse samenvatting. (summary in Dutch) (summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur

Nadere informatie

EVOLUTIE VAN DE PREVALENTIE EN DE KOSTPRIJS VAN CHRONISCHE ZIEKTES

EVOLUTIE VAN DE PREVALENTIE EN DE KOSTPRIJS VAN CHRONISCHE ZIEKTES VERTEGENWOORDIGING & STUDIES EVOLUTIE VAN DE PREVALENTIE EN DE KOSTPRIJS VAN CHRONISCHE ZIEKTES Eind 2013 hebben de Onafhankelijke Ziekenfondsen een analyse gemaakt van de concentratie van de uitgaven

Nadere informatie

BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA ZWAARLIJVIGHEID. Blaine Stiger - FOTOLIA DUIDELIJKE ANTWOORDEN

BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA ZWAARLIJVIGHEID. Blaine Stiger - FOTOLIA DUIDELIJKE ANTWOORDEN BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA ZWAARLIJVIGHEID Blaine Stiger - FOTOLIA DUIDELIJKE ANTWOORDEN Globaal Cardiovasculair Risico Sommige gedragingen in ons dagelijks leven vergroten de kans dat we vroeg of laat

Nadere informatie

Socio-economische ongelijkheden in gezondheid in het Vlaams Gewest

Socio-economische ongelijkheden in gezondheid in het Vlaams Gewest Socio-economische ongelijkheden in gezondheid in het Vlaams Gewest Analyse indicatoren Gezond leven Analyse van de gezondheidsenquête in opdracht van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Door Sabine

Nadere informatie

Hoofdstuk 3 hoofdstuk 4

Hoofdstuk 3 hoofdstuk 4 126 Uit talrijke studies blijkt dat blootstelling aan luchtverontreiniging veroorzaakt door verkeer leidt tot schade aan de gezondheid van hart, bloedvaten en luchtwegen. In de meeste van deze studies

Nadere informatie

Meting van PFOA in serum van omwonenden Chemours. Duiding van de uitkomsten. Joke Herremans RIVM

Meting van PFOA in serum van omwonenden Chemours. Duiding van de uitkomsten. Joke Herremans RIVM Meting van PFOA in serum van omwonenden Chemours Duiding van de uitkomsten Joke Herremans RIVM 14-9-2017 Teflon in de pan PFOA in de ban REACH restrictie Geen productie, gebruik en in de handel brengen

Nadere informatie

DEMOCOPHES ONDERZOEK. persoonlijke resultaten

DEMOCOPHES ONDERZOEK. persoonlijke resultaten DEMOCOPHES ONDERZOEK persoonlijke resultaten Geachte Mevrouw, Wij danken u en uw kind voor uw deelname aan de studie DEMOCOPHES 1. Hierbij bezorgen wij u uw persoonlijke resultaten. De bedoeling van het

Nadere informatie

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997 6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,

Nadere informatie

ACHIL: evaluatie van de zorgtrajecten diabetes mellitus type 2 en chronische nierinsufficiëntie

ACHIL: evaluatie van de zorgtrajecten diabetes mellitus type 2 en chronische nierinsufficiëntie ACHIL: evaluatie van de zorgtrajecten diabetes mellitus type 2 en chronische nierinsufficiëntie Achil Phase 1 (2009-2013). Ambulatory Care Health Information Laboratory Feedback rapport Lokale Multidisciplinaire

Nadere informatie

Biomerkers van effect. Analyse van covariabelen

Biomerkers van effect. Analyse van covariabelen Biomerkers van effect Analyse van covariabelen De analyse van confounders heeft tot doel om de gebieden te vergelijken na correctie voor confounders én covariabelen. Selectie van covariabelen In het analyseplan

Nadere informatie

Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten

Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten In dit proefschrift werd de relatie tussen depressie en het risico voor hart- en vaatziekten onderzocht in een groep

Nadere informatie

SAMENVATTING. MVW_proefschrift_170x240_17042013.indd 172

SAMENVATTING. MVW_proefschrift_170x240_17042013.indd 172 SAMENVATTING MVW_proefschrift_170x240_17042013.indd 172 ALIFE@WORK DE EFFECTEN VAN EEN LEEFSTIJLPROGRAMMA MET BEGELEIDING OP AFSTAND VOOR GEWICHTSCONTROLE BIJ WERKNEMERS ACHTERGROND Overgewicht, waarvan

Nadere informatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie Samenvatting Gehoor en de relatie met psychosociale gezondheid, werkgerelateerde variabelen en zorggebruik. De Nationale Longitudinale Studie naar Horen Slechthorendheid is een veelvoorkomende chronische

Nadere informatie

Hierna wordt kort ingegaan op de opeenvolgende taken uitgevoerd tijdens het project.

Hierna wordt kort ingegaan op de opeenvolgende taken uitgevoerd tijdens het project. SAMENVATTING Het huidige rapport bestudeert het verband tussen gebiedsdekkende gemodelleerde atmosferische milieudata en biomonitoringsdata. Er werd uitgegaan van: (i) Individuele blootstellings- of effectmerkers

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Het aantal mensen met een gestoorde nierfunctie is de afgelopen decennia sterk toegenomen. Dit betekent dat er steeds meer mensen moeten dialyseren of een niertransplantatie moeten

Nadere informatie

Evaluatie van het project Mantelluisteren academiejaar 2012-2013

Evaluatie van het project Mantelluisteren academiejaar 2012-2013 Evaluatie van het project Mantelluisteren academiejaar 212-21 In academiejaar 212-21 namen 5 mantelzorgers en 5 studenten 1 ste bachelor verpleegkunde (Howest, Brugge) deel aan het project Mantelluisten.

Nadere informatie

Chemisch toxicologische eigenschappen van acrylonitril en medische aspecten van een blootstelling

Chemisch toxicologische eigenschappen van acrylonitril en medische aspecten van een blootstelling Chemisch toxicologische eigenschappen van acrylonitril en medische aspecten van een blootstelling Prof. Dr. Benoit Nemery KU Leuven Prof. Dr. Christophe Stove UGent Acrylonitril: chemische eigenschappen

Nadere informatie

(hoofdstuk 2) vatting Samen

(hoofdstuk 2) vatting Samen The Multiple Environmental and Genetic Assessment of risk factors for venous thrombosis (MEGA studie) is een groot patiënt-controle onderzoek naar risicofactoren voor veneuze trombose. In deze studie zijn

Nadere informatie

Resultaten voor Brussels Gewest Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor Brussels Gewest Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997 6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nicotine en alcohol kunnen de placenta passeren en zo het risico op nadelige uitkomsten voor het ongeboren kind verhogen. Stoppen met roken en alcoholgebruik tijdens de zwangerschap lijkt vanzelfsprekend,

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin onderzocht is waar individuele verschillen vandaan komen in welbevinden (WB) en gerelateerde menselijke eigenschappen, zoals

Nadere informatie

Feedback rapport per huisarts

Feedback rapport per huisarts ACHIL: evaluatie van de zorgtrajecten diabetes mellitus type 2 en chronische nierinsufficiëntie Achil Phase 1 (2009-2013). Ambulatory Care Health Information Laboratory Feedback rapport per huisarts Dataverzameling

Nadere informatie

4. Resultaten. 4.1 Levensverwachting naar geslacht en opleidingsniveau

4. Resultaten. 4.1 Levensverwachting naar geslacht en opleidingsniveau 4. Het doel van deze studie is de verschillen in gezondheidsverwachting naar een socio-economisch gradiënt, met name naar het hoogst bereikte diploma, te beschrijven. Specifieke gegevens in enkel mortaliteit

Nadere informatie

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Milieu en Gezondheid SAMENVATTING

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Milieu en Gezondheid SAMENVATTING Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Milieu en Gezondheid 2002-2006 SAMENVATTING Achtergrond De impact van milieuvervuiling wordt gewoonlijk opgevolgd door meting van polluenten in lucht, water, bodem

Nadere informatie

15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie

15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie 15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie Dr. Ir. Karen Van Campenhout DEPARTEMENT DEPARTEMENT Vlaams Planbureau Omgeving VLAANDEREN LEEFMILIEU, NATUUR & ENERGIE voor RUIMTE Departement

Nadere informatie

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk

Nadere informatie

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Logo SAG gezondheidscentrum Geachte mevrouw, mijnheer, Welkom in ons gezondheidscentrum! Om u officieel in te kunnen schrijven verzoeken wij u vriendelijk om dit formulier in te vullen, te ondertekenen

Nadere informatie

INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD. Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid

INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD. Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid VRIJE UNIVERSITEIT NERDERLANDS REGISTER TWEELINGEN INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid 2 Tweelingfamilieonderzoek

Nadere informatie

Informatiebrief voor de deelnemers

Informatiebrief voor de deelnemers Reumatologie Bijlage 4 pagina 1 van 5 Informatiebrief voor de deelnemers 1 Titel van het onderzoek: AS IN BEWEGING spondyloarthritis. - Registratie van de sportbeoefening bij patiënten met 2 Doel van het

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting 178 Samenvatting Samenvatting Hoofdstuk 1. Ouder worden is geassocieerd met een toenemend verlies van spiermassa (sarcopenie) en spierkracht, hetgeen kan bijdragen aan lichamelijke achteruitgang

Nadere informatie

Gelieve de ingevulde vragenlijst terug te mailen naar hannes.agache@energylab.be en lieven.dupont@uzleuven.be

Gelieve de ingevulde vragenlijst terug te mailen naar hannes.agache@energylab.be en lieven.dupont@uzleuven.be Geachte Mevrouw, Mijnheer Om geselecteerd te kunnen worden voor deelname aan Climbing for Life, willen wij u graag vragen ons wat verdere informatie te geven over uzelf en over uw gezondheidstoestand,

Nadere informatie

SELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV

SELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV SELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV 2016-2021 ACHTERGROND SELECTIE BIOMERKERS Thema s Tijdstrends (FLEHSI 2002-2017, N=200) Gezond wonen (N=600) Gezonde voeding (N=600) Ruimtegebruik,

Nadere informatie

17/04/2013. 1. Epidemiologische studies. Children should not be treated as miniature men and women Abraham Jacobi

17/04/2013. 1. Epidemiologische studies. Children should not be treated as miniature men and women Abraham Jacobi Aanpak en interpretatie van een epidemiologische studie Aanpak en interpretatie van een epidemiologische studie Katia Verhamme, MD, PhD Epidemioloog OLV Ziekenhuis-Aalst Erasmus MC Rotterdam 20 april 2013

Nadere informatie

matige alcohol consumptie gezondheid

matige alcohol consumptie gezondheid matige alcohol consumptie positief voor gezondheid R e s u l t a t e n v a n 3 j a a r w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k Matige en regelmatige alcoholconsumptie heeft overall een positief

Nadere informatie

Info spot. Diabetes en depressie. Inleiding. Oktober - november - december 2011

Info spot. Diabetes en depressie. Inleiding. Oktober - november - december 2011 Oktober - november - december 2011 Info spot Diabetes en depressie Inleiding Diabetes mellitus, ofwel suikerziekte, is een chronische stofwisselingsziekte die gekenmerkt wordt door een te hoog glucosegehalte

Nadere informatie

Voorwoord. Voorwoord

Voorwoord. Voorwoord Voorwoord 2 Voorwoord Voorwoord Dit rapport bevat de eerste resultaten van de tweede cyclus van het Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma (2007 2011), luik referentiebiomonitoring. Dit biomonitoringsprogramma

Nadere informatie

Samenvat v t at in t g 129

Samenvat v t at in t g 129 129 Onderzoek naar handvoorkeur van de mens bestaat al eeuwen. Het is nog steeds niet precies bekend wat precies de oorzaak is van het gebruik van de linker dan wel de rechter hand. De krachtigste aanwijzingen

Nadere informatie

SUMMARY. Samenvatting

SUMMARY. Samenvatting SUMMARY Samenvatting 165 166 SAMENVATTING Overgewicht en obesitas bij kinderen is een steeds groter wordend probleem. Eén van de gevolgen ervan is het ontstaan van hypertensie (een te hoge bloeddruk).

Nadere informatie

3xG studie. Milieu gezondheid in Dessel Mol Retie

3xG studie. Milieu gezondheid in Dessel Mol Retie 3xG studie Milieu gezondheid in Dessel Mol Retie Toelichting STORA 9 april 2013 Bert Morrens Universiteit Antwerpen Melissa Paulussen Provinciaal Instituut Hygiëne Elly Den Hond VITO Inhoud Kadering 3xG

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Welke agentia uit het milieu zijn kankerverwekkend? Prof.Dr.M.van Sprundel Universiteit Antwerpen Epidemiologie en Sociale Geneeskunde

Welke agentia uit het milieu zijn kankerverwekkend? Prof.Dr.M.van Sprundel Universiteit Antwerpen Epidemiologie en Sociale Geneeskunde Welke agentia uit het milieu zijn kankerverwekkend? Prof.Dr.M.van Sprundel Universiteit Antwerpen Epidemiologie en Sociale Geneeskunde Een beetje geschiedenis 18 eeuw : eerste gedocumenteerde studies naar

Nadere informatie

Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op woensdag 10 april 2013 14.00-17.00 uur

Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op woensdag 10 april 2013 14.00-17.00 uur Faculteit der Wiskunde en Informatica Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op woensdag 10 april 2013 14.00-17.00 uur Bij het tentamen mag alleen gebruik worden gemaakt van een zakrekenmachine. Het

Nadere informatie

Overgewicht en Obesitas op Curaçao

Overgewicht en Obesitas op Curaçao MINISTERIE VAN Gezondheid, Milieu & Natuur Volksgezondheid Instituut Curaçao Persbericht Overgewicht en Obesitas op Curaçao In totaal zijn 62,6% van de mannen en 67,3% van de vrouwen op Curaçao te zwaar,

Nadere informatie

Onderzoek naar luchtwegklachten bij omwonenden van veehouderijen

Onderzoek naar luchtwegklachten bij omwonenden van veehouderijen Onderzoek naar luchtwegklachten bij omwonenden van veehouderijen Floor Borlée, Joris IJzermans, Christel van Dijk, Dick Heederik, Lidwien Smit Institute for Risk Assessment Sciences (IRAS), Universiteit

Nadere informatie

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke 107 Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed bekend. Onderzoek naar welke medicijnen gebruikt worden

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 138 Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Een belangrijke functie van de nier is het uitscheiden van afvalstoffen via de urine. Grote hoeveelheden water en kleine stoffen

Nadere informatie

De relatie tussen de groente- en fruitconsumptie en sociaal economische status bij zwangere vrouwen. Nanda Gost en Manon Ritico Referaat, 7 juni 2013

De relatie tussen de groente- en fruitconsumptie en sociaal economische status bij zwangere vrouwen. Nanda Gost en Manon Ritico Referaat, 7 juni 2013 De relatie tussen de groente- en fruitconsumptie en sociaal economische status bij zwangere vrouwen Nanda Gost en Manon Ritico Referaat, 7 juni 2013 ONDERZOEKSDOEL Wat is de associatie tussen de groente-

Nadere informatie

Het staal en deze vragenlijst zullen volgens afspraak, later bij u thuis opgehaald worden.

Het staal en deze vragenlijst zullen volgens afspraak, later bij u thuis opgehaald worden. Toestemmingsformulier tot deelname aan het onderzoek naar persistente organische stoffen (POPs) in moedermelk gecoördineerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) Studie uitgevoerd in samenwerking

Nadere informatie

Vragenlijst voor de keuring van een stamcel-/lymfocytendonor.

Vragenlijst voor de keuring van een stamcel-/lymfocytendonor. Vragenlijst voor de keuring van een stamcel-/lymfocytendonor. Naam arts: Datum donorkeuring: Ruimte voor sticker donorgegevens Svp doorhalen wat niet van toepassing is. Algemene inventarisatie 1 Voelt

Nadere informatie

Wijzigingen in de Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter, voorgesteld door het Europees Geneesmiddelenbureau

Wijzigingen in de Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter, voorgesteld door het Europees Geneesmiddelenbureau BIJLAGE II Wijzigingen in de Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter, voorgesteld door het Europees Geneesmiddelenbureau Deze Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter zijn het resultaat

Nadere informatie

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen Dit proefschrift gaat over moeheid bij mensen die dit als belangrijkste klacht presenteren tijdens een bezoek aan de huisarts. In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp moeheid in de huisartspraktijk kort geïntroduceerd,

Nadere informatie

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone. Resultaten bij jongeren 28 januari februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone. Resultaten bij jongeren 28 januari februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Resultaten bij jongeren 28 januari 2015 5 februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid 1 situering Onderzoeksteam = Steunpunt Milieu en Gezondheid Beleidsrelevant

Nadere informatie

uw preventieplan op maat goed van start met de gezondheidsgids

uw preventieplan op maat goed van start met de gezondheidsgids uw preventieplan op maat goed van start met de gezondheidsgids Omdat voorkomen beter is dan genezen, hebben de huisartsen en gemeentebesturen van Malle en Zoersel - in samenwerking met LOGO Antwerpen Noord

Nadere informatie

161 Samenvatting L L sub01-bw-spaetgens - Processed on: Processed on:

161 Samenvatting L L sub01-bw-spaetgens - Processed on: Processed on: Samenvatting 161 162 Samenvatting 163 Samenvatting Jicht is een gewrichtsontsteking, ook wel artritis genoemd, en is wereldwijd de meest voorkomende reumatische aandoening. Jicht komt vaker voor bij mannen

Nadere informatie

B-vitaminen ter preventie van fracturen en de vermindering van het fysiek functioneren

B-vitaminen ter preventie van fracturen en de vermindering van het fysiek functioneren SAMENVATTING Samenvatting B-vitaminen ter preventie van fracturen en de vermindering van het fysiek functioneren Door de stijgende levensverwachting zal het aantal osteoporotische fracturen toenemen. Osteoporotische

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere

Nadere informatie

Ken je cardiovasculair risico!

Ken je cardiovasculair risico! UGP-FOLDER Ken je cardiovasculair risico! Wat zijn risicofactoren voor hart- en vaatziekten en welke risicofactoren zijn er? Risicofactoren voor hart- en vaatziekten zijn factoren die de kans op ziekten

Nadere informatie

Antwerpen, postdatum. Beste mevrouw XXX,

Antwerpen, postdatum. Beste mevrouw XXX, Antwerpen, postdatum Beste mevrouw XXX, Je hebt meegewerkt aan het onderzoek naar persistente organische polluenten (POP s) in moedermelk gecoördineerd door de Wereldgezondheidsorganisatie, waarvoor dank.

Nadere informatie

Naam + Voornaam :... Geslacht (M V) :... Straat + nr :... Postcode + Stad :... Land :... Geboortedatum :... Tel :... Mail :...

Naam + Voornaam :... Geslacht (M V) :... Straat + nr :... Postcode + Stad :... Land :... Geboortedatum :... Tel :... Mail :... p. 1 9 Second Opinion Aanvraagformulier contactgegevens Naam + Voornaam :... Geslacht (M V) :... Straat + nr :... Postcode + Stad :... Land :... Geboortedatum :... Tel :... Mail :... aanvraag voor : (aankruisen

Nadere informatie

Biomonitoring bij jongeren

Biomonitoring bij jongeren Biomonitoring bij jongeren Onderzoek naar milieu en gezondheid in de Gentse kanaalzone Groepsresultaten In deze brochure vind je de belangrijkste resultaten van de humane biomonitoring uitgevoerd in de

Nadere informatie

mlw stroom 2.2: Biostatistiek en Epidemiologie

mlw stroom 2.2: Biostatistiek en Epidemiologie mlw stroom 2.2: Biostatistiek en Epidemiologie Hoorcollege 1: Onderzoeksopzet en risikomaten Rosner 13.1-13.4 Capaciteitsgroep Methodologie en Statistiek tul / UM 10 januari 2006 Methodologie en Statistiek

Nadere informatie

Samenvatting. Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties

Samenvatting. Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties Samenvatting Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties Samenvatting 116 In de huid van het menselijk lichaam wordt, bij blootstelling aan zonlicht,

Nadere informatie

Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische

Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische Nederlandse samenvatting Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische farmacokinetische modellen Algemene inleiding Klinisch onderzoek

Nadere informatie

Biomerkers van effect bij de moeder gebiedsvergelijking. Gecorrigeerde gegevens (gecorrigeerd voor confounders)

Biomerkers van effect bij de moeder gebiedsvergelijking. Gecorrigeerde gegevens (gecorrigeerd voor confounders) Biomerkers van effect bij de moeder gebiedsvergelijking Gecorrigeerde gegevens (gecorrigeerd voor confounders) Voor elke effect merkers werden confounders gedefiniëerd op basis van de literatuur (zie analyseplan).

Nadere informatie

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Beperkingen Gezondheidsenquëte, België, 1997

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Beperkingen Gezondheidsenquëte, België, 1997 5.3.1. Inleiding. Er is een duidelijke verschuiving gekomen in het ervaren van de gezondheid door de bevolking. Dit is mede een gevolg van de relatie tussen de demografische en de epidemiologische transitie

Nadere informatie

Java Project on Periodontal Disease. Periodontal Condition in Relation to Vitamin C, Systemic Conditions and Tooth Loss Amaliya

Java Project on Periodontal Disease. Periodontal Condition in Relation to Vitamin C, Systemic Conditions and Tooth Loss Amaliya Java Project on Periodontal Disease. Periodontal Condition in Relation to Vitamin C, Systemic Conditions and Tooth Loss Amaliya Samenvatting en conclusie In vele studies is een verband aangetoond tussen

Nadere informatie

Humane biomonitoring regio Menen

Humane biomonitoring regio Menen Humane biomonitoring regio Menen Steunpunt Milieu en Gezondheid (i.o.v. Vlaamse overheid) Persconferentie 17 januari 2012 www.milieu-en-gezondheid.be 1 Situering studie Opzet: 200 jongeren (14-15jaar)

Nadere informatie

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011: Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011: Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen Verspreiding: Algemeen Eindrapport Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011: Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen Eva Govarts 1, Liesbeth Bruckers 2, Melissa

Nadere informatie

CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING

CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING Chapter 10 156 Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin de veranderingen in het vermogen van plasma om de uitstroom (efflux) van cholesterol uit cellen

Nadere informatie

Chronische Aandoeningen

Chronische Aandoeningen Chronische Aandoeningen Johan Van der Heyden Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 57 26 E-mail : johan.vanderheyden@iph.fgov.be

Nadere informatie

Nationaal geluksonderzoek. Deel 3: opvoeding en onderwijs

Nationaal geluksonderzoek. Deel 3: opvoeding en onderwijs Nationaal geluksonderzoek. Deel 3: opvoeding en onderwijs TECHNISCH RAPPORT 30 augustus 2018 Dit document is een technisch rapport van het onderzoek naar het verband tussen kenmerken van de jeugdjaren

Nadere informatie