maatschappelijke dienstverlening

Transcriptie

1 Monitoring & anticipatie Werkgelegenheid, opleidingen en arbeidsmarktbemiddeling in Brussel SECTOR maatschappelijke dienstverlening Actualiteit en perspectieven Met de steun van het Europees sociaal fonds

2 Monitoring en anticipatie WERKGELEGENHEID, OPLEIDING EN ARBEIDSMARKTBEMIDDELING IN BRUSSEL Sector maatschappelijke dienstverlening: Actualiteit en perspectieven Oktober 2015

3 Het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, een dienst binnen Actiris, is opgericht in 1995 en wordt gecofinancierd door het Europees Sociaal Fonds. Momenteel sluit het Observatorium aan bij het operationeel programma Doelstelling regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De taken van het Observatorium bestaan erin de evolutie van de werkgelegenheid en de werkloosheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te bestuderen. Via thematische analyses wordt onderzoek gedaan naar de mutaties en hervormingen die eigen zijn aan de arbeidsmarkt. Directrice-diensthoofd: Monica DE JONGE (nl) 02/ Verantwoordelijke: Stéphane THYS (fr) 02/ Medewerkers: Amandine BERTRAND (fr) 02/ Mourad DE VILLERS (fr) 02/ Marie DOZIN (fr) 02/ Jérôme FRANCOIS (fr) 02/ Sharon GECZYNSKI (fr) 02/ Guillaume JACOMET (fr) 02/ The Man LAÏ (fr) 02/ Sophie LEMAHIEU (fr) 02/ Emmanuelle POTTIER (fr) 02/ Khadija SENHADJI (fr) 02/ Bénédicte VAN EGEREN (fr) 02/ Sandy VAN RECHEM (nl) 02/ Secretariaat: Xavier BERCKMANS (fr) 02/ Lisa VANDEN BERGE (fr) 02/ Koningsstraat Brussel ( studies@actiris.be website Observatorium Verantwoordelijke uitgever: Grégor CHAPELLE, Directeur-generaal van Actiris, Brusselse gewestelijke dienst voor arbeidsbemiddeling MONITORING & ANTICIPATIE 2

4 Contactpersoon Bénédicte Van Egeren 02/ Eindredactie Juli 2015

5 INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL... 4 VOORWOORD... 5 DEEL 1: BESCHRIJVING VAN DE SECTOR... 6 DEEL 2: SOCIO-ECONOMISCHE ANALYSE Profiel van de ondernemingen uit de sector De arbeid in loondienst in de sector De werkaanbiedingen DEEL 3: ONTWIKKELINGEN Sociodemografische ontwikkelingen Socio-economische ontwikkelingen Maatschappelijke sociologische ontwikkelingen Technologische ontwikkelingen Reglementaire institutionele ontwikkelingen Evolutie van de concurrentiële situatie Welke toekomstscenario s? DEEL 4: CARTOGRAFIE VAN DE BEROEPEN Inventaris en beknopte definities van de beroepen uit de maatschappelijke dienstverlening Analyse van de vraag naar en het aanbod van arbeidskrachten Spanningen op de arbeidsmarkt DEEL 5: OPLEIDING VAN DE ARBEIDSRESERVE Het opleidingsaanbod via het onderwijs Het aanbod voortgezette opleidingen Vormingstraject vs. tekort aan arbeidskrachten BESLUIT BIBLIOGRAFIE... 48

6 VOORWOORD In het kader van de Brusselse New Deal (Pact voor een Duurzame Stedelijke Groei), thans Strategie 2025, hebben de sociale partners en de Brusselse regering aan het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, een dienst binnen Actiris, de leiding toevertrouwd over de werkzaamheden om een tool te creëren voor het monitoren van de beroepen en het anticiperen op de behoeften inzake werkgelegenheid, opleiding en onderwijs in de sectoren die als prioritair worden beschouwd in het Brusselse Gewest (maatregel 3.5, 5de voorwaarde tot welslagen, instrument 2). Om deze opdrachten tot een goed einde te brengen heeft het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid duurzame partnerships ontwikkeld met de verschillende bevoegde actoren in het gewest: BRUXELLES FORMATION, in het kader van de samenwerkingsakkoorden Actiris/BRUXELLES FORMATION, de VDAB en de FOREM voor het luik opleiding, de Commission Consultative Formation Emploi Enseignement (CCFEE) en het Brussels Nederlandstalig Comité voor Tewerkstelling en Opleiding (BNCTO) voor het luik onderwijs. Deze actoren hebben onder andere meegewerkt aan de realisatie van interviews en hebben een deel van de noodzakelijke gegevens voor de analyses bezorgd. Een eerste resultaat van deze werkzaamheden is de serie Monitoring en Anticipatie van het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid. Deze serie wil alle processen onderzoeken die ertoe leiden dat een sector en de beroepen van deze sector zich vernieuwen, blijven voortbestaan en zich hervormen. Ons onderzoek heeft onder meer betrekking op de kwalificatie en de onderhandelingen hierover, de kwaliteit van de aangeboden arbeidsplaatsen, de praktijken van de werkgevers inzake de organisatie van het werk en de vernieuwing van de arbeidskrachten, het verband tussen de opleiding van jongeren en het productiestelsel. De doelstelling bestaat erin overheids- en privéactoren denkpistes aan te bieden, opdat de beroepsopleiding en de activering van werkzoekenden niet de enige mogelijke oplossingen zouden zijn voor het tekort aan werkkrachten en de hoge werkloosheidsgraad. Op deze manier vullen zij de analyses van de knelpuntberoepen die het Observatorium heeft uitgevoerd aan, door nuances aan te brengen bij de redenen voor de vastgestelde rekruteringsmoeilijkheden. Grégor Chapelle Directeur-generaal

7 DEEL 1: BESCHRIJVING VAN DE SECTOR De sector van de gezondheidzorg en maatschappelijke dienstverlening wordt volgens de NACE-BELnomenclatuur van in drie subsectoren onderverdeeld. Het gaat hoofdzakelijk om medische en paramedische zorgverlening verstrekt in ziekenhuizen of andere gespecialiseerde instellingen 2, medische en sociale zorgen en activiteiten met huisvesting 3 en de maatschappelijke dienstverlening 4. Deze NACE-BEL-subsectoren definiëren de specifieke activiteiten die door een onderneming in hoofdberoep worden uitgeoefend. Deze sector creëert zeer veel tewerkstelling in het Brussels Gewest, en staat op de tweede plaats, na de overheidssector. Bovendien speelt de gezondheidssector een belangrijke rol in Brussel, aangezien de meerderheid van de tewerkgestelden Brusselaars zijn (60%). In vergelijking met alle sectoren werken er meer hooggeschoolden in deze sector. In sommige subsectoren vinden we echter ook laaggeschoolde profielen die ingevuld moeten worden (onder meer in de kinderopvang). De werkgelegenheid in deze sector, ten slotte, is in het verleden aanzienlijk gestegen. Het lijkt erop dat deze tendens de komende jaren zal aanhouden. De belangrijkste redenen hiervoor zijn de huidige en toekomstige demografische ontwikkelingen, de toenemende armoede, een stijging van bepaalde pathologieën en het nog steeds groeiende aantal vrouwen op de arbeidsmarkt. Deze focus richt zich hoofdzakelijk op de maatschappelijke dienstverlening 5. Wat er precies met maatschappelijke dienstverlening wordt bedoeld, is afhankelijk van het klasseersysteem waarnaar men verwijst (de politieke bevoegdheidsdomeinen, de studierichtingen, de paritaire comités enz.). Hier wordt de maatschappelijke dienstverlening gedefinieerd door de NACE-code van de onderneming. Het gaat om activiteiten met betrekking tot persoonsgebonden aangelegenheden die doorgaans aan de gemeenschappen zijn toegewezen (hulp aan personen met een handicap, het beleid rond maatschappelijke hulp, het beleid rond de derde leeftijd, de opvang en de integratie van migranten). Sommige poliklinische diensten (mentale gezondheidszorgen, hulpverlening voor verslaafden enz.) behoren tot de maatschappelijke dienstverlening, in tegenstelling tot ziekenhuiszorgen. Ook de socioprofessionele inschakeling (ISPI en Missions locales) valt onder de sector van de maatschappelijke dienstverlening, net als een beperkt aantal activiteiten uit het paritair comité van de socioculturele sector (o.a. de organisaties voor ontwikkelingssamenwerking). Voor de rest van deze tekst onthouden we dat de sector in twee subsectoren onderverdeeld kan worden: de medische maatschappelijke dienstverlening met huisvesting en de maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting, die elk ook in subsectoren onderverdeeld zijn (zie Bijlage I) 6. 1 We vermelden de volgende codes wanneer we de drie subsectoren volgens de NACE-BEL-nomenclatuur 2008 bespreken: 86, 87, 88. Deze codes behoren tot sector Q menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening. Deze sector omvat noch de administratieve activiteiten van de OCMW s, noch de administratie i.v.m. de verplichte sociale zekerheid (die deel uitmaken van de sector openbaar bestuur). 2 Menselijke gezondheidszorg (86) 3 Maatschappelijke dienstverlening met huisvesting (87) 4 Maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting (88) 5 Het gedeelte menselijke gezondheidszorg, gezondheidszorgen, dat tot NACE 86 behoort, zal in een volgende focus worden besproken. 6 Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, Maatschappelijke dienstverlening: De kwaliteit van de tewerkstelling onderzocht volgens loon en geslacht in Gekruiste blikken. Brussels armoederapport 2014, Brussel, 2015, p. 33. MONITORING & ANTICIPATIE 6

8 DEEL 2: SOCIO-ECONOMISCHE ANALYSE Het Brussels Gewest bezit enkele van de beste gezondheidsinstellingen, alsook een aantal gerenommeerde universitaire ziekenhuizen en gespecialiseerde instellingen. De gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening zijn een onontbeerlijke sector. Niet alleen omdat een groot deel van de bevolking ouder wordt en dus steeds meer deze diensten nodig heeft, maar ook omdat de behoefte aan instellingen en professionals stijgt wegens de demografische groei. De sector staat op de tweede plaats van alle sectoren die de meeste arbeidsplaatsen in Brussel tellen. De betrekkingen zijn bovendien niet delokaliseerbaar, waardoor ze voor heel wat werkgelegenheid voor de Brusselaars zorgen. Deze specifieke eigenschap is een troef voor de ontwikkeling van het gewestelijk tewerkstellingsbeleid. De vooruitgang van de nieuwe technologieën zorgt voor nieuwe uitdagingen op het vlak van tewerkstelling en opleiding, en dit zowel voor de voortgezette opleidingen als voor de opleidingen voor de opkomende beroepen van de sector. 1. Profiel van de ondernemingen uit de sector 1.1 Weinig nieuwe zelfstandigen (RSVZ) in de sector In de loop van 2012 zijn in België om en bij de personen met een nieuwe activiteit als zelfstandige gestart. De sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening (sector Q) is goed voor starters 7, of 3% van de nieuwe zelfstandigen. Het zijn voornamelijk huisartsen, specialisten en tandartsen die zich als zelfstandige vestigen in de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening. Het aandeel starters in deze sector ligt in het Brussels Gewest met 3% op hetzelfde niveau als voor heel België. Het gewicht van de Brusselse zelfstandigen in de sector gezondheidszorg bedraagt 14%. Het aandeel Brusselse zelfstandigen voor alle sectoren samen ligt op 16%. Ook al is het aantal faillissementen in deze sector niet erg talrijk in vergelijking met het aantal falingen waarmee Brussel en de andere gewesten geconfronteerd worden, ze komen wel degelijk voor. Zo werden in 2012 in het Brussels Gewest gevallen van failliet opgetekend. De sector van de menselijke gezondheidszorg en de maatschappelijke dienstverlening vertegenwoordigt hierin echter slechts 1%. Dit getal ligt iets hoger dan in de andere twee gewesten. 1.2 en veel kleine en middelgrote ondernemingen (RSZ) Brussel telt instellingen met bezoldigd personeel. De verdeling van de instellingen uit de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening (6% van het totale aantal Brusselse instellingen) volgens de subsectoren ziet er als volgt uit: 40% van de instellingen is actief in de gezondheidszorg; 7 Starter: persoon die met een activiteit als zelfstandige van start gaat. Stopper: persoon die een activiteit als zelfstandige stopzet. 7 SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

9 60% van de instellingen is actief in de maatschappelijke dienstverlening. Deze instellingen kunnen zowel universitaire ziekenhuizen zijn als bedrijven voor aangepast werk, zowel grote instellingen als micro-ondernemingen. Naargelang de instelling kunnen ook verschillen optreden op het vlak van kwalificatie en de vereiste scholingsgraad voor de betrekkingen. Ten slotte tekenen zich tevens geografische verschillen af. De meeste instellingen uit de openbare sector zijn actief in de maatschappelijke dienstverlening. Dit betekent niet noodzakelijk dat het om grote structuren met veel personeelsleden gaat 8. Wanneer we kijken naar de grootte van de instellingen in de sector van de gezondheidszorg, blijkt dat bijna drie vierde maximum 5 werknemers telt. 70% van de instellingen actief in de maatschappelijke dienstverlening stelt niet meer dan 20 personen te werk. 2. De arbeid in loondienst in de sector 2.1 Tweede grootste sector qua aantal arbeidsplaatsen op gewestelijk niveau De interne werkgelegenheid 9 in het Brussels Gewest bedraagt arbeidsplaatsen en telt vestigingen, wat neerkomt op 16,5% van de nationale werkgelegenheid. De Brusselse sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening maakt 10% uit van de gewestelijke werkgelegenheid (hetzij arbeidsplaatsen, loontrekkenden en zelfstandigen samen, en vestigingen). De sector bekleedt hiermee de tweede plaats in termen van werkgelegenheid in Brussel. In de andere gewesten is de sector nog iets belangrijker dan in Brussel: in Vlaanderen en Wallonië is dat 16% van de gewestelijke werkgelegenheid. De sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening kent niet zo n groot uitgaand pendelverkeer. De Brusselaars die in deze sector actief zijn, gaan bijna niet in de andere gewesten werken: 93% van de Brusselaars 10 in deze sector werken ook in Brussel, tegenover 83% voor alle sectoren samen. Het aantal Brusselaars dat in de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening in Brussel is tewerkgesteld, is relatief hoog. Hun aandeel in de werkgelegenheid in deze sector in Brussel is ongeveer 60% van de werknemers 11. Wat de tewerkstelling van de Brusselaars betreft, komt de sector van de gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening na de horeca en de bouwsector, maar vóór handel en onderwijs. Het (inkomende) pendelverkeer is in Brussel een wijd verspreid fenomeen, ook al vertonen de verschillende activiteitensectoren vrij uiteenlopende cijfers. De laatste drie jaar wordt gemiddeld 51% van de Brusselse arbeidsplaatsen door pendelaars ingenomen. Voor de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening in zijn geheel situeert zich dit op 41%. Dit aantal is ongeveer hetzelfde voor de subsectoren: het inkomend pendelverkeer bedraagt 42% voor de gezondheidszorg en 41% voor de maatschappelijke dienstverlening. 8 9 Verpleegkundigen en personeelsleden van verzorgingstehuizen werken vaker in de openbare sector dan de anderen. Interne werkgelegenheid: RSZ + RSVZ 10 7% van de Brusselaars werkt buiten het Brussels Gewest (3% gaat naar Vlaanderen en 4% naar Wallonië). 11 Volgens de gegevens van de FOD Economie (EAK). MONITORING & ANTICIPATIE 8

10 2.2 Overzicht van de arbeid in loondienst Momenteel vertegenwoordigt de sector van de menselijke gezondheidszorg en de maatschappelijke dienstverlening in Brussel 10% 12 van alle arbeidsplaatsen in loondienst (hetzij plaatsen). Binnen deze sector zijn de arbeidsplaatsen als volgt verdeeld: 53% van de het personeel werkt in de gezondheidszorg; 47% van de het personeel werkt in de maatschappelijke dienstverlening. In Brussel werken dus loontrekkenden in de maatschappelijke dienstverlening, die in zes subsectoren worden onderverdeeld De typische loontrekkenden uit de sector van de maatschappelijke dienstverlening De sector van de maatschappelijke dienstverlening in Brussel telt arbeidsplaatsen in loondienst, waarvan: - 3/4 door vrouwen wordt bekleed; - 2/5 tot de overheidssector behoort; - 1/4 als arbeider; - 1/5 door werknemers jonger dan 30 jaar wordt bekleed; - Bijna 1/2 door hooggeschoolde werknemers en 1/5 door laaggeschoolde werknemers wordt bekleed; - 2/3 door Brusselaars wordt bekleed. De loontrekkenden die in de sector van de maatschappelijke dienstverlening werken, kunnen in zes subsectoren worden onderverdeeld. Bijna de helft werkt in de subsector van de sociale interventie (46%) die een grote verscheidenheid aan activiteiten omvat (zie Bijlage I). De classificatie van de overige activiteiten verloopt volgens een logica die lange tijd aan de basis lag van de ontwikkeling van de sector: de activiteiten worden onderscheiden naargelang de doelgroep waarvoor ze zijn bedoeld. Vandaag lijkt deze classificatie te botsen met een evolutie van de interventiemodaliteiten van de sector van de maatschappelijke dienstverlening die zich toespitst op problemen en niet langer uitsluitend op doelgroepen (advies voor huishoudkunde, advies voor duurzame ontwikkeling, activiteiten in de wijken enz.) RSZ, 04/2012, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid. Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, Maatschappelijke dienstverlening: de kwaliteit van de tewerkstelling onderzocht volgens loon en geslacht, in Gekruiste blikken. Brussels armoederapport 2014, Brussel, 2015, p SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

11 Grafiek 1: Verdeling van de werknemers volgens de subsectoren van de maatschappelijke dienstverlening in Brussel in ,1 Rust- en verzorgingstehuis 4,1 Hulp aan gehandicapte personen 45,9 Rusthuis voor bejaarden 19,6 Jeugdhulp en opvang van volwassenen Gezinshulp 10,0 7,3 Sociale interventie Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken 2011/04, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid In Brussel vertegenwoordigen de vrouwen slechts 49% van de arbeid in loondienst. Het personeel dat in de sector van de maatschappelijke dienstverlening werkt, is wel hoofdzakelijk vrouwelijk. Vrouwen vertegenwoordigen 75% van de werknemers in de maatschappelijke dienstverlening, maar de vervrouwelijking varieert sterk van de ene subsector tot de andere. De meest vrouwelijke subsector is deze van de gezinshulp (91%) en de rusthuizen (80%). De sector van de jeugdzorg en de opvang van volwassenen is het meest gemengd, met 66% vrouwen. Tabel 1: Karakteristieken van de arbeid in loondienst in NACE 3 voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening % Vrouwen % Overheidssector % Arbeiders Maatschappelijke dienstverlening % 18 % 24 % 871 Rust- en verzorgingstehuizen 76 % 88 % 25 % 872 Hulp aan personen met een handicap 74 % 2 % 4 % 873 Rusthuizen voor ouderen 80 % 0 % 23 % 879 Jeugdzorg en opvang van volwassenen 66 % 14 % 9 % 881 Gezinshulp 91 % 10 % 46 % 889 Sociale interventie 70 % 14 % 25 % Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken 2011/04, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid De sector van de maatschappelijke dienstverlening bestaat voornamelijk uit kleine en middelgrote ondernemingen (maximum 250 werknemers). In Brussel behoort 36% van alle economische activiteit tot de overheidssector. Voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening is dat evenwel slechts 18%. De subsector van de rust- en verzorgingstehuizen (verpleegkundigen) is hierop een uitzondering, aangezien 88% tot de overheidssector behoort. 14 NACE-BEL: 87 en 88, nl. de maatschappelijke dienstverlening met huisvesting en de maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting. MONITORING & ANTICIPATIE 10

12 Slechts 20% van de tewerkstelling in het Brussels Gewest is nog weggelegd voor arbeiders. De sector van de maatschappelijke dienstverlening telt 24% arbeiders. In de subsector van de gezinshulp blijft het statuut van arbeider vrij belangrijk: 46% van de loontrekkenden is arbeider. De personen die in Brussel in de sector van de maatschappelijke dienstverlening in loondienst werken, zijn tussen 25 en 50 jaar oud (69%) 15. In de hele sector is slechts 12% van de werknemers ouder dan 55 jaar. De sector telt maar weinig werknemers jonger dan 30 jaar, namelijk 20%. Grafiek 2: Verdeling van de werkgelegenheid volgens leeftijd in het Brussels Gewest in 2012 (NACE 3) Totaal jonger 25 jaar jaar jaar jaar 50 jaar en ouder Bron: RSZ, berekeningen van het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Aan de basis van deze duidelijke verschillen naargelang de subsector, ligt de aard van het beroep. Sommige beroepen zijn fysiek en/of mentaal veeleisender dan anderen. In de subsector van de gezinshulp en de verpleegkunde, daalt het aantal werknemers hoofdzakelijk vanaf 55 jaar. In de rusthuizen zien we reeds vanaf 40 jaar een geleidelijke daling. Voor de arbeidsplaatsen in Brussel zijn over het algemeen hogere studies vereist. Wanneer we naar de totale werkgelegenheid kijken, blijkt duidelijk dat het opleidingsniveau in het Brussels Gewest veel hoger ligt dan in de andere twee gewesten. Dit geldt eveneens voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening Volgens de RSZ-statistieken, zonder PPO 2012/4. Bron: RSZ zonder PPO 2012/4, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid. 11 SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

13 Grafiek 3: Verdeling van de werkgelegenheid volgens opleidingsniveau 17 en gewest in BHG VG WG BHG VG WG Maatschappelijke dienstverlening Totale werkgelegenheid Laag Middelmatig Hoog Bron: FOD Economie ADSEI (EAK), berekeningen van het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Vlaanderen en Wallonië worden meer dan Brussel gekenmerkt door laag- en middengeschoolde arbeidsplaatsen. Voorts is het interessant om te wijzen op de verschillen binnen de sector van de maatschappelijke dienstverlening naargelang het gewest. Brussel telt twee keer meer hooggeschoolde dan laaggeschoolde werknemers. Vlaanderen en Wallonië beschikken daarentegen over veel middelmatig geschoolde werknemers De arbeidsomstandigheden van de typische loontrekkenden uit de sector van de maatschappelijke dienstverlening Van de arbeidsplaatsen in loondienst in de sector van de maatschappelijke dienstverlening zijn: - 9/10 voor onbepaalde duur; - bijna 1/2 deeltijds; - 1/3 met een brutoloon van minder dan 100 per dag. Voor alle sectoren samen betreffen 92% van de arbeidsovereenkomsten 19 in het Brussels Gewest een permanente tewerkstelling. Deze verhouding vinden we ook terug in de sector van de maatschappelijke dienstverlening. Hoewel vrouwen over het algemeen vaker een tijdelijke overeenkomst hebben, geldt dit niet voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening. Hier zijn zij licht ondervertegenwoordigd in vergelijking met de mannen (hetzij 8% tegenover 9%) De opleidingsniveaus zijn onderverdeeld in laag (maximum diploma basisonderwijs, lager secundair onderwijs of diploma behaald in het buitenland), middelmatig (maximum GHSO) en hoog (hoger universitair of niet-universitair onderwijs). Bron: FOD Economie ADSEI (EAK), berekeningen van het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid. In het Brussels Gewest, volgens de statistieken over de loontrekkenden van de FOD Economie (EAK), gemiddelde MONITORING & ANTICIPATIE 12

14 Hoewel arbeidsovereenkomst van onbepaalde duur in de maatschappelijke dienstverlening relatief vaak voorkomen [ ], is de werktijd wel gefragmenteerder 20. Het meest voorkomende arbeidsregime in Brussel is de voltijdse tewerkstelling (68%). Voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening, liggen de zaken echter iets anders. Het aantal werknemers met een voltijds arbeidsregime is ongeveer even groot als dat van deeltijdse werknemers 21. In de subsectoren van de rust- en verzorgingstehuizen en de hulp aan personen met een handicap, komt vaker deeltijdse arbeid voor. Hier gaat het namelijk over 60% van de werknemers in loondienst. De sector van de maatschappelijke dienstverlening is in dit opzicht specifiek. Dankzij het gebruik van deeltijdse arbeidsovereenkomsten, kan deze sector zeer flexibel omgaan met de organisatie van de diensten, onder meer voor de vervangingen wegens ziekte, langdurige afwezigheden, verlof enz. Het gebruik van uitzendkrachten blijkt zeer moeilijk te zijn voor deze sector, om wille van de vereisten op het vlak van kennis, beroepservaring enz. Voor deeltijdse werknemers is dat daarentegen geen probleem. Bovendien vormen zij gedeeltelijk een antwoord op bepaalde arbeidsvoorwaarden van de beroepen van deze sector, die fysiek en mentaal belastend zijn (zowel in instellingen met huisvesting, vooral met toezicht en nachtdienst, als in de gespecialiseerde instellingen). Tabel 2: Werktijd in NACE 3 voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening % Deeltijds % Deeltijds vrouwen % Deeltijds mannen Maatschappelijke dienstverlening % 53 % 30 % 871 Rust- en verzorgingstehuizen 58 % 60 % 48 % Hulp aan personen met een 872 handicap 61 % 64 % 52 % 873 Rusthuizen voor ouderen 48 % 51 % 40 % Jeugdzorg en opvang van 879 volwassenen 41 % 50 % 24 % 881 Gezinshulp 54 % 56 % 28 % 889 Sociale interventie 43 % 52 % 26 % Bron: RSZ behalve PPO, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Wanneer we de werktijd bekijken naargelang het geslacht van de werknemers, tekenen zich duidelijke verschillen naargelang de subsectoren af. In de medisch-maatschappelijke sectoren met huisvesting zijn de deeltijdse banen voor mannen en vrouwen niet zo verschillend { } We kunnen er gemakkelijk van uitgaan dat deeltijdse arbeid een regulerende rol vervult die de organisatie van het werk in cycli vereenvoudigd. In de sectoren zonder huisvesting (en, eigenaardig genoeg, ook in de sector met huisvesting van de jeugdbijstand en de opvang van volwassenen), is deeltijdse arbeid dan weer een vooral vrouwelijke aangelegenheid, die relatief marginaal blijft bij mannen 23. Eén vrouw op twee tegenover één man op vier werkt deeltijds. Deeltijdse arbeid lijkt hier vooral een vrouwelijke aangelegenheid, en niet voort te komen uit de vereisten van de arbeidsorganisatie. Wat de kwaliteit en de omstandigheden van de arbeid betreft, stellen we vast dat er binnen de sector van de maatschappelijke dienstverlening een notoir verschil bestaat op het vlak van verloning. In de 20 Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, Maatschappelijke dienstverlening: De kwaliteit van de tewerkstelling onderzocht volgens loon en geslacht in Gekruiste blikken. Brussels armoederapport 2014, Brussel, 2015, p Volgens de RSZ-statistieken, zonder PPO (provinciale en plaatselijke overheidsdiensten) 2011, werkt 53% voltijds. 22 NACE-BEL: 87 en 88, nl. de maatschappelijke dienstverlening met huisvesting en de maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting. 23 Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, Maatschappelijke dienstverlening: De kwaliteit van de tewerkstelling onderzocht volgens loon en geslacht in Gekruiste blikken. Brussels armoederapport 2014, Brussel, 2015, p SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

15 sector van de maatschappelijke dienstverlening met huisvesting (codes 871, 872 en 873) liggen de lonen iets hoger dan in de maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting (codes 881 en 882). Tabel 3: Verloning in NACE 3 voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening Minder dan 100 Van 100 tot 150 Van 150 tot 200 Meer dan 200 Maatschappelijke dienstverlening % 44 % 15 % 4 % 871 Rust- en verzorgingstehuizen 17 % 52 % 19 % 6 % Hulp aan personen met een 872 handicap 15 % 45 % 28 % 7 % 873 Rusthuizen voor bejaarden 20 % 56 % 14 % 3 % Jeugdzorg en opvang van 879 volwassenen 15 % 56 % 21 % 4 % 881 Gezinshulp 44 % 39 % 6 % 2 % 889 Sociale interventie 40 % 36 % 15 % 4 % Bron: RSZ behalve PPO, berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid In de sector van de maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting, bevinden de meeste werknemers zich in de middelste loonklasse, met een salaris tussen 100 en 150 per dag. De subsector van hulp aan personen met een handicap vertoont de meest gunstige inkomensverdeling. 35% van de loontrekkenden krijgt hier een loon van minstens 150 per dag. Voor de andere subsectoren bedraagt dit aandeel maximum 25%. In de sector van de medisch-maatschappelijke dienstverlening met huisvesting, tellen de subsectoren van de gezinshulp en de sociale interventie het hoogste percentage lonen lager dan 100 per dag. In de subsector sociale interventie vinden we het hoogste percentage lage lonen. Driekwart van de werknemers verdient hier tussen 70 en 90 per dag. 3. De werkaanbiedingen 10% van alle werkaanbiedingen van Actiris heeft betrekking op de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening. Dankzij de gegevens van de twee andere gewestelijke instellingen voor arbeidsbemiddeling (VDAB en Forem), kunnen we ons een idee vormen van alle werkaanbiedingen voor Brussel 25. In de loop van 2014 heeft de VDAB iets meer dan werkaanbiedingen voor de sector van de gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening in het Brussels Gewest behandeld. De cijfers van de Forem liggen met 150 werkaanbiedingen een stuk lager. Actiris zelf heeft meer dan werkaanbiedingen ontvangen. In totaal werden in 2014 voor Brussel dus bijna werkaanbiedingen in de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening geregistreerd. Voor het Brussels grootstedelijk gebied komt het aantal werkaanbiedingen van de VDAB in de buurt van Bij de Forem tellen we ongeveer 670 vacatures. Het totaal voor Brussel en de twee Brabantse provincies komt dus op zo n werkaanbiedingen. 24 NACE-BEL: 87 en 88, nl. de maatschappelijke dienstverlening met huisvesting en de maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting. 25 Net als de VDAB en de FOREM ontvangt en behandelt Actiris een bepaald aantal werkaanbiedingen. Deze werkaanbiedingen vertegenwoordigen echter verre van het totale aantal werkaanbiedingen op de arbeidsmarkt. MONITORING & ANTICIPATIE 14

16 DEEL 3: ONTWIKKELINGEN De sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening is aan veranderingen onderhevig, die onder meer verband houden met de demografische (vergrijzing, verjonging en groei van de bevolking), sociologische, wettelijke, economische en technologische ontwikkelingen. De sector ontwikkelt zich in hoofdzaak in functie van de bevolking en haar behoeften. 1. Sociodemografische ontwikkelingen In 2012 telde Brussel inwoners verdeeld over de 19 gemeentes van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 8% van de Brusselse bevolking is jonger dan vier jaar. Dit aandeel ligt hoger dan in de twee andere gewesten. Het aandeel 65-plussers is met 13% het laagste van het land. Deze verdeling van de bevolking naargelang de leeftijd heeft duidelijk invloed op de economische activiteiten van het gewest, en in dit geval op de activiteiten van de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening. Tabel 4: Verdeling van de bevolking volgens leeftijd en gewest (2012) Brussels Gewest Vlaams Gewest Waals Gewest België Jonger dan 4 jaar 8 % 6 % 6 % 6 % Jonger dan 20 jaar 25 % 22 % 24 % 23 % Ouder dan 65 jaar 13 % 19 % 17 % 17 % Ouder dan 80 jaar 5 % 5 % 5 % 5 % Bron: BISA, berekeningen van het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid De afhankelijkheidscoëfficiënt van ouderen meet de verhouding tussen de bevolking van 65 jaar en ouder en de bevolking tussen 15 en 64 jaar. Uit dit cijfer kunnen we één van de specifieke eigenschappen van het Brussels Gewest afleiden, namelijk dat de vergrijzing hier minder uitgesproken is dan elders. Tussen 1990 en 2008 nam de afhankelijkheidscoëfficiënt in het Brussels Gewest af (van 17% naar 14%) terwijl deze in Vlaanderen is gestegen (van 14% naar 18%). Ook in Wallonië is de bevolking, net als in Vlaanderen, de afgelopen twintig jaar verouderd, zij het iets minder spectaculair (stijging van de coëfficiënt van 15% naar 16%). 1.1 Terwijl België vergrijst De vergrijzing van de bevolking is onder meer een gevolg van de toegenomen levensverwachting en de daling van het vruchtbaarheidscijfer en is overal in Europa, dus ook bij ons in Vlaanderen en Wallonië, in meer of mindere mate voelbaar. De Belgische bevolking vergrijst van gemiddeld 41 jaar in 2012 tot 45 jaar in Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest blijft jonger dan de andere gewesten en de vergrijzing is meer uitgesproken in het Vlaams Gewest en de Duitstalige Gemeenschap, terwijl het Waals Gewest zich ergens tussenin bevindt Federaal Planbureau, Algemene Directie Statistiek en Economische informatie, Bevolkingsvooruitzichten , mei 2013, p SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

17 Grafiek 4: Evolutie van de gemiddelde leeftijd van de bevolking naargelang het gewest ( ) 42 41, ,4 40, , ,8 38,1 38,1 38, BHG VG WG BE Bron: FOD Economie (Dienst Bevolking), berekeningen Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Er bestaan twee soorten vergrijzing 27 : de vergrijzing van bovenaf (langere levensverwachting), en de vergrijzing van onderaf. Deze laatste houdt verband met het ouder worden van de babyboomers en de emigratie van jongeren. In de meeste Europese landen speelt de vergrijzing van bovenaf de grootste rol. De oorzaken van de huidige demografische veranderingen zijn de gestegen levensverwachting (deze is sinds 1960 gemiddeld met 8 jaar gestegen) en een aanhoudend laag geboortecijfer. Dit laatste fenomeen kan onder meer worden verklaard doordat ouders op latere leeftijd hun eerste kind krijgen (andere levensstijl), door een evolutie van de studiekeuzes en de langere duur van deze studies, door een moeilijkere en minder stabiele socioprofessionele inschakeling, door de huisvestingskosten enz. Volgens het Federaal Planbureau en de Algemene Directie Statistiek werd voor de periode in alle gewesten een daling van het vruchtbaarheidscijfer vastgesteld, die voornamelijk aan de hardnekkige economische crisis te wijten lijkt. De daling van de vruchtbaarheid is in het Brussels Gewest uitgesprokener dan elders en treft vooral personen met een buitenlandse nationaliteit. De vergrijzing van de bevolking staat tevens synoniem voor creatie van tewerkstelling. Hoe hoger het aantal oudere personen, hoe meer behoefte er immers ontstaat aan specifieke zorgen. Dat is de reden waarom de werkgelegenheid in de sector diensten aan personen zal toenemen. 1.2 verjongt Brussel Terwijl België, net als Europa in het algemeen, gekenmerkt wordt door een verouderende bevolking, blijft de gemiddelde leeftijd in Brussel in tegenstelling tot de twee andere gewesten dalen. De toename van actieve vrouwen (die reeds enkele jaren aan de gang is), een aanhoudend hoog geboortecijfer en het feit dat de meeste koppels verplicht zijn allebei voltijds te werken, versterken de behoeften aan personeel in bepaalde subsectoren van de maatschappelijke dienstverlening, zoals de sociale interventie. In het bijzonder de diensten gewijd aan jongeren krijgen steeds meer mensen over de 27 Pour la solidarité, Vieillissement actif et solidarité intergénérationnelle : constats, enjeux et perspectives., Brussel, maart 2011, p MONITORING & ANTICIPATIE 16

18 vloer. Bijgevolg moet het dienstenaanbod in de crèches, de jeugdzorg en de scholen worden aangepast en moet op deze reeds actieve ontwikkeling worden geanticipeerd. Hierbij spreken we niet eens over de noden van de eenoudergezinnen. Zoals we in het onderstaande punt vooruitzichten duidelijker zullen zien, lijkt het nu reeds belangrijk dat in Brussel de nadruk wordt gelegd op de oprichting van infrastructuren en de creatie van werkgelegenheid in de crèches en de scholen. Hoewel rusthuizen ook in Brussel hun nut hebben, is dit hier minder het geval dan in de andere gewesten. In Brussel bestaan immers meer mogelijkheden om thuis zijn oude dag door te brengen, waardoor er minder een beroep op diensten met huisvesting gedaan moet worden. Dit is onder meer het gevolg van de typische eigenschappen van een stad en de nabijheid van diensten (winkels, verzorging enz.). Ook al wordt de Brusselse bevolking jonger, de noden van de stad houden niet op bij diensten voor jongeren. Ook behoeften op het vlak van gezondheid, meer bepaald de mentale gezondheid, zullen zich doen voelen. Vooral personen op beroepsactieve leeftijd zullen hiermee te maken krijgen. Door stress en angst, die onder meer verband houden met de werksituatie en/of de socio-economische situatie, zal er meer behoefte ontstaan om vaker en regelmatiger professionals uit de gezondheidssector te raadplegen, met name in Brussel. 1.3 Demografische vooruitzichten en de toekomstige personeelsbehoeften in de sector Het ziet er niet naar uit dat de constante bevolkingsgroei sinds de jaren 90 tegen 2020 tot een einde zal komen, zelfs niet tegen Tot 2020 zal de bevolking onbetwistbaar blijven toenemen. Ook al zal de groei minder groot zijn ten opzichte van de toename gedurende het laatste decennium, deze blijft nog steeds aanzienlijk (11% voor Brussel). Tabel 5: Bevolkingsevolutie en vooruitzichten tegen 2020 Brussels Gewest Vlaams Gewest Waals Gewest België Evolutie % 6 % 6 % 7 % Verwachting % 5 % 5 % 5 % Bron: BISA, berekeningen van het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Naargelang de demografische ontwikkeling kunnen we de volgende sectorale impact op de arbeidsmarkt verwachten: verjonging van de bevolking: kinderopvang, buitenschoolse lessen en buitenschoolse opvang; vergrijzing van de bevolking: gezondheid, maatschappelijke dienstverlening en buurtdiensten. Deze ontwikkelingen zullen een doorslaggevende invloed uitoefenen op de subsectoren die nu al aanwervingsmoeilijkheden kennen. In haar Analyse des déterminants du chômage urbain et politique de rééquilibrage entre l offre et la demande de travail en Région de Bruxelles-Capitale tracht Marion Englert een kwantitatief overzicht te geven van de toekomstige tewerkstellingsbehoeften in de sectoren die zeer afhankelijk zijn van de demografische ontwikkelingen in het Brussels Gewest. Ze heeft het meer specifiek over de kwantitatieve personeelsbehoeften in de kinderopvangstructuren en het onderwijs, alsook in de rusthuizen voor ouderen. Voor onderhavige sectorale studie gebruiken we enkel de behoefteanalyse voor de kinderopvangstructuren en de rusthuizen voor ouderen. 17 SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

19 In de onderstaande tabel worden drie mogelijk scenario s voor de toekomstige ontwikkelingen samengevat. Het gaat om schattingen van het BISA, het Federaal Planbureau (FPB) en de FOD Economie (ADSEI) en de Association pour le Développement de la Recherche appliquée en Sciences sociales (ADRASS), die zijn overgenomen uit de Dulbea Working Paper 28. Tabel 6: Evolutie van het aantal te creëren arbeidsplaatsen tegen 2020 Bevolkingsevolutie Aantal te creëren arbeidsplaatsen naargelang het scenario Crèches en kinderdagverblijven Verzorgingstehuizen (ouderen) BISA FPB - ADSEI ADRASS Bron: DULBEA Dat de bevolking zal toenemen, ongeacht het scenario, valt niet te ontkennen. De omvang van de groei is echter telkens verschillend. Op basis van deze verwachtingen is het niettemin aan te raden om tegen 2020 tussen de en betrekkingen te creëren in de sectoren van de kinderopvang en de verzorgingstehuizen voor ouderen. 29 Het aantal personen dat gezondheidszorgen en maatschappelijke dienstverlening nodig heeft, stijgt aan beide kanten van de leeftijdspiramide: zowel bij bejaarden als bij jongeren (kinderen en adolescenten). Deze stijging zal onmiddellijk invloed hebben op bepaalde activiteiten uit de gezondheidssector (gezondheidszorgen en ziekenhuiskundige zorgen), maar ook uit de maatschappelijke dienstverlening (kinderverzorging, thuisopvang enz.). In Brussel zijn de noden met betrekking tot maatschappelijke dienstverlening groter. De behoeften op het vlak van menselijke gezondheidszorg vinden we vooral in de andere twee gewesten. Deze vaststelling is een rechtstreeks gevolg van het wisselende ritme waaraan de Belgische bevolking veroudert. Het KCE, Kenniscentrum Centre d Expertise, illustreert deze uiteenlopende toename aan de hand van het aantal bijkomende bedden (in de ziekenhuizen en de rust- en verzorgingshuizen) tegen De stijging is ongelijk verspreid over de provincies of delen van provincies. In enkele provincies treden er zeer sterke stijgingen op en in andere zijn er beperkte stijgingen van minder dan 25%. Anderzijds wordt een daling geprojecteerd voor Brussel 30. Het is moeilijk om zich eenduidig uit te spreken over de omvang van de ontwikkeling van de thuiszorg. De verwachte vergrijzing van de bevolking zal niet alleen het gebruik van residentiële zorg doen toenemen, maar zal ook aanzienlijke toenemende druk veroorzaken op de vraag naar thuiszorg. Aan beide uitdagingen zal moeilijk het hoofd geboden kunnen worden, zelfs zonder de bijkomende druk afkomstig vanwege de beleidswens patiënten langer thuis te laten blijven 31. Het aantal personen van 85 jaar of ouder zal slechts aanzienlijk beginnen toenemen na 2030, wanneer de eerste leden van de babyboomgeneratie die leeftijd zullen bereikt hebben. Personen in die leeftijdsgroep zijn de dominante gebruikers van LDZ (langdurige zorg) Englert M., Plasman R., Evaluation du nombre d emplois à créer à l horizon 2020 dans les secteurs fortement liés aux évolutions démographiques en Région de Bruxelles-Capitale, Working paper Dulbea, Research series, n RS, juni Deze uiteenlopende ramingen vragen evenwel enige voorzichtigheid bij het interpreteren van de demografische vooruitzichten in het algemeen. Van den Bosch K, Willemé P, Geerts J, Breda J, Peeters S, Van De Sande S, Vrijens F, Van de Voorde C, Stordeur S., Toekomstige behoefte aan residentiële ouderenzorg in België: projecties Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) KCE Reports 167B. Op cit. Van den Bosch K, Willemé P, Geerts J, Breda J, Peeters S, Van De Sande S, Vrijens F, Van de Voorde C, Stordeur S., Toekomstige behoefte aan residentiële ouderenzorg in België: projecties Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) KCE Reports 167B. MONITORING & ANTICIPATIE 18

20 Samengevat blijkt uit dit demografische luik dat de vergrijzing en de verjonging een onontkenbare impact op de sector van de menselijke gezondheidszorg en de maatschappelijke dienstverlening hebben. Het belangrijkste gevolg is een grotere behoefte aan personeel, met een dienstenaanbod dat momenteel onvoldoende is, vooral op het vlak van kinderopvang. Ook met betrekking tot de zorg voor ouderen is er een behoefte aan personeel, maar in mindere mate, of toch in het Brussels Gewest, als we de vooruitzichten van het ADRASS mogen geloven. 2. Socio-economische ontwikkelingen Hoewel de sector van de gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening hoofdzakelijk evolueert op het ritme van de demografische ontwikkelingen en de noden van de bevolking, laat ook de economische crisis zijn sporen na. De gangbare opvatting dat de sector niet te lijden zou hebben van de meest recente conjuncturele spanningen, klopt niet 33. Enerzijds stelt de bevolking bepaalde gezondheidszorgen uit tot later. Volgens de gezondheidsenquête via interview (HIS) is het percentage uitgestelde verzorging om financiële redenen hoog: 14% van de Belgische bevolking geeft aan verzorging uit te stellen omwille van financiële redenen. Dit percentage is zelfs 26% in Brussel 34. Binnen de familie zelf wordt een informeel systeem op touw gezet voor de verzorging van zijn naasten, ter vervanging van sommige betalende diensten. Het gaat hierbij vooral om taken die thuis uitgevoerd kunnen worden (gezinshulp, thuishulp, ziekenoppas enz.). Dankzij deze alternatieve oplossingen hoeft er niet meer, of alleszins in mindere mate, een beroep op bepaalde diensten gedaan te worden, en kan de gebruiker zo de kosten drukken. 2.1 De economische vooruitzichten voor de sector volgens het BISA en het FPB Ondanks de verslapping van de economische bedrijvigheid, die sinds 2011 werd opgetekend en zich in 2012 heeft voortgezet, is de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening één van de weinige sectoren die op een duidelijke manier heeft bijgedragen tot de economische groei in Brussel. De groeiperspectieven voor de gezondheidssector voor de periode bedragen bovendien 2%, terwijl alle gewestelijke activiteiten samen tegen 2018 met slechts 1% zullen toenemen. Doordat de ontwikkeling van de gezondheidssector en de maatschappelijke dienstverlening afhankelijk is van overheidsfinanciering, blijft als enige vraag of dit een rem of eerder een stimulans voor de toekomstige werkgelegenheid in de sector zal zijn. 3. Maatschappelijke sociologische ontwikkelingen We stellen steeds vaker het concept defamiliarisering vast, of het overgangsproces tussen de invulling van sociale noden door familieleden naar een invulling door instellingen en externe personen In het gedeelte met betrekking tot de werkgelegenheid hebben we gezien dat deze in zeker mate door de economische crisis werd getroffen. RIZIV, Performantie van huisartsgeneeskunde. Een check-up., Brussel, 2013, p. 11. BISA, Economische activiteit in Brussel: welke evolutie op middellange termijn, Focus 1, december Pour la solidarité, Services de proximité & nouvelles technologies : une union prometteuse pour l économie plurielle, Brussel, september 2012, p SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

21 Dit fenomeen kan onder meer verklaard worden door het groeiend belang van de deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt. Ook de geografische mobiliteit speelt een rol. Deze mobiliteit wordt steeds frequenter en zorgt voor een geografische afstand tussen familieleden, die van tijdelijke aard of definitief kan zijn. De steun van de familie en de alternatieven die de familie biedt voor de kinderopvang worden hier rechtstreeks door beïnvloed. Er wordt dus steeds vaker een beroep op alternatieve diensten gedaan om dit probleem op te lossen. Deze vaststelling geldt voornamelijk voor de middenklassen en/of hogere klassen (braindrain). Zich losmaken van bepaalde familiale taken heeft ook invloed op de frequentie waarmee men een beroep doet op kinderopvang en op diensten aan personen of nabijheidsdiensten. Natuurlijk blijven bepaalde factoren, zoals het economische aspect, een doorslaggevende rol hebben bij de beslissing om van deze diensten gebruik te maken. Ook al worden sommige diensten door de overheid gesubsidieerd, ook het inkomen bepaalt mee of er een beroep op dit soort bijstand of op een organisatie wordt gedaan in plaats van de familie in te schakelen. Het gaat met andere woorden om formele zorgen tegenover informele zorgen (door familie en/of vrienden). De destabilisering en verarming van een deel van de bevolking kunnen verklaren waarom er vaker gebruik van bepaalde maatschappelijke diensten wordt gemaakt. De moeilijkheden die deze mensen ondervinden (economische, sociale, psychologische en culturele problemen) zijn hiervoor de belangrijkste redenen. Het kortere verblijf in het ziekenhuis en de wens om zo lang mogelijk thuis te blijven, betekenen dat er vaker en meer gebruik gemaakt wordt van buurtdiensten en/of thuishulp. Ten slotte proberen sommige personen te vermijden om een beroep op deze diensten te doen om religieuze, culturele en/of taalkundige redenen. De dienstverlening moet dus ook worden aangepast aan de vele veranderingen van de gebruikers ervan, alsook aan de verschillen die we in de praktijk zullen tegenkomen. De al dan niet heterogene samenstelling van een bepaald gebied zou de vraag en het aanbod van diensten in de sector gevoelig kunnen doen veranderen. 4. Technologische ontwikkelingen Technologie maakt nieuwe ontwikkelingen mogelijk. We kunnen deze in twee groepen opdelen: technologie die de vraag naar werknemers in de sector van de menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening stimuleert; technologie die in de plaats van de werknemers komt. Of met andere woorden, technologie die de ontwikkeling en verbetering van de dienstverlening mogelijk maakt zonder de werkgelegenheid in de sector te beïnvloeden (diagnosetools) versus technologie die de werknemers geleidelijk aan vervangt (ICT, bewakings- en beveiligingsmateriaal enz.). Het gebruik van nieuwe technologie verschilt bovendien naargelang de sector waarvoor ze zijn bedoeld: de gezondheidssector of de sector van de maatschappelijke dienstverlening (onder meer de buurtdiensten). MONITORING & ANTICIPATIE 20

22 De technologische evoluties voor de gezondheidssector maken de volgende elementen mogelijk: betere beheersinstrumenten, betere opvolging van de activiteiten en dus de continuïteit van de prestaties: via het online dossier (informatieoverdracht tussen de verschillende actoren in de gezondheidsketen); technologische vernieuwing in termen van onderzoek en ontwikkeling (onder meer in de farmaceutische sector) en de opkomst van nieuwe materialen, wat heeft geleid tot de aankoop en het gebruik van steeds geavanceerdere apparatuur (technologieën ter ondersteuning van de diagnose). Deze nieuwe technologieën bleven niet zonder gevolgen voor de werknemers uit de sector. Het materiaal wordt niet alleen performanter, het wordt ook steeds complexer in het gebruik, waardoor begeleiding en voortgezette opleidingen nodig kunnen zijn. Bovendien moet het personeel de nodige flexibiliteit aan de dag leggen om zich aan te passen en nieuwe vaardigheden te kunnen aanleren. Bepaalde beroepen worden altijd maar gespecialiseerder, met name doordat er een grotere technische en technologische kennis wordt gevraagd (dit kan zelfs zo ver gaan dat er nieuwe technische beroepen voor de sector ontstaan). Ten slotte moeten ook de vaardigheden van het gezondheidspersoneel inzake kwaliteit en veiligheid en hygiëne versterkt worden wegens de strengere reglementaire bepalingen. Voor de sector van de maatschappelijke dienstverlening, en in het bijzonder voor de activiteiten met betrekking tot de buurtdiensten (of thuisdiensten), zorgt de technologische evolutie 37 voor verbeteringen voor de begunstigden en de professionals uit de sector. Wat de gebruikers betreft, beogen de volgende technologieën een verbetering van de levenskwaliteit, het comfort, de veiligheid en verlengen ze de tijd dat de gebruikers thuis kunnen blijven, om zo de afhankelijkheid (vooral voor oudere personen) te kunnen beheren: technologie om bepaalde gebreken te compenseren (preventietools); technologie voor de inrichting en beveiliging van een ruimte (aan huis): systeem voor valpreventie en -detectie, noodoproepen enz.; interfacetechnologie om het sociaal isolement terug te dringen (speciale telefoontoestellen, tablets enz.). Om deze nieuwe technologie te kunnen gebruiken, moeten de gebruikers een opleiding volgen. Bovendien mogen we niet vergeten dat dit materiaal ook een kostprijs heeft, die over het algemeen niet door de thuishulpdiensten wordt gedekt. Sommige tools zorgen voor een hogere efficiëntie en tijdswinst voor de dienstverleners. Zo zijn er de tools die het mogelijk maken om de diensten beter te organiseren en de uurroosters en vervangingen beter te plannen en te beheren. Voorts leidt het gebruik van een GPS tot tijdswinst. Ten slotte vergemakkelijkt de automatisering van de gegevens van de gebruikers de aflossing tussen verschillende professionals. We moeten tevens benadrukken dat de werknemers van de sector ten gevolge van deze evoluties in bepaalde gevallen ook opgeleid moeten worden en de nodige tijd moeten krijgen om zich aan deze nieuwe technologieën, met name aan de ICT, aan te passen. 37 Pour la solidarité, Services de proximité & nouvelles technologies : une union prometteuse pour l économie plurielle, Brussel, september 2012, p SECTOR MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN