Onteigening. Hoofdstuk 1

Transcriptie

1 13 Hoofdstuk 1 Onteigening Onteigeningswet (OW) Het onteigeningsrecht heeft haar grondwettelijke basis in artikel 14 van de Grondwet. Daar valt te lezen dat onteigening alleen kan geschieden in het algemeen belang en tegen vooraf verzekerde schadeloosstelling, één en ander naar bij of krachtens de wet vast te stellen voorschriften. Die wet met haar voorschriften waar het grondwetsartikel naar verwijst is de Onteigeningswet. De Onteigeningswet kent een lange wetshistorie; de wet is van 28 augustus Het onteigeningsinstrumentarium is zo wordt het doorgaans ervaren - een ingrijpend recht van de overheid, teneinde actieve grondpolitiek te kunnen voeren. Het betekent doorgaans nogal wat als een overheid eigendommen van een onroerende zaak dan wel rechten wenst te verkrijgen. Anders dan bij confiscatie staat hier wel een wettelijk recht op schadeloosstelling tegenover. Het is ook niet voor niets dat de wet voorstaat dat eerst via minnelijke weg de voor onteigening in aanmerking komende onroerende zaken of rechten zoveel mogelijk getracht dienen te zijn verworven. Het gaat dan om onteigening van het eigendomsrecht over de gronden van derden die de overheid nodig heeft voor bijvoorbeeld de aanleg van infrastructuur (bruggen, wegen, tunnels). Maar ook in geval van rechten kunnen rechthebbenden worden

2 14 geconfronteerd met een onteigeningsprocedure van overheidswege. Denk in dat geval aan rechten van erfdienstbaarheden, erfpacht, opstal, vruchtgebruik, huur/gebruik e.d. De onteigeningsprocedure valt uiteen in een tweetal cycli. Een administratieve ronde en een gerechtelijke ronde. In de administratieve fase neemt de gemeenteraad een besluit tot onteigening, welk besluit op haar beurt de goedkeuring nodig heeft van de Kroon. De Kroon toetst of alle formaliteiten in acht genomen zijn, waaronder onder meer de aanwezigheid wordt beoordeeld van een uitgewerkt plan met grondtekeningen waarop de te onteigenen zaken en rechten staan, overzicht van gevoerde minnelijke overleg met bewijsstukken, lijst van belanghebbenden e.d.. Tijdens de gerechtelijke fase wordt een rechtbankprocedure doorlopen, waar de (noodzaak tot) onteigening in geding is en de (hoogte van de) schadeloosstelling. Zelfrealisatie noodzaak van onteigening Voor de gebieds- en projectontwikkelingspraktijk is in geval van een onteigening een beroep op zelfrealisatie (artikel 79 OW) veelal aan de orde c.q. onderwerp van discussie en daarmee de noodzakelijkheid van de onteigening. Het zelfrealisatierecht komt er op neer dat een eigenaar van grond, die technisch en financieel gezien in staat en bereid is het werk/de bestemming waarvoor wordt onteigend, zelf uit te voeren c.q. te verwezenlijken, niet kan worden onteigend. Meer filosofisch gezien, wordt grondeigendom gezien als een wijze van zelfontplooiing als mens c.q. verwezenlijking van menselijke doelen op letterlijk de aarde. Immers met grondeigendom kan men de grond exploiteren voor zelfbewoning, akkerbouw, woning-

3 bouw e.d. In politieke termen wordt het zelfrealisatierecht wel in verband gebracht met het rentmeesterschap. Met het zelfrealisatieverweer wordt de noodzaak van onteigening aan de kaak gesteld. Juist die noodzakelijkheid is een voorwaarde voor een overheid om te kunnen onteigenen. Geen noodzaak, geen onteigening. Het zelfrealisatierecht lijkt een gespannen relatie te hebben met het (Europese) aanbestedingsrecht omdat het in de weg staat aan uitvoering van werken door derden. De hier opgenomen rechterlijke uitspraken gaan in op dat zelfrealisatierecht, de noodzaak van de onteigening, maar behandelen ook hoe de schadeloosstelling vastgesteld wordt. 15

4 Eiser / Gemeente Oirschot Rechtsgebied(-en) Onderwerpen Onteigeningsrecht Noodzaak van onteigening, zelfrealisatie, rechtmatigheidstoets Vindplaats LJN: AA4848, 1276 Datum uitspraak 9 februari 2000 Instantie Hoge Raad der Nederlanden Essentie In geval van zelfrealisatieverweer toetst de rechter of de onteigenende partij in redelijkheid tot het onteigeningsbesluit heeft kunnen komen naar de situatie ten tijde van het onteigeningsbesluit. Niet de rechter maar het bestuur gaat over de noodzaak tot onteigening, de plaats, het algemene nut van het werk waarvoor wordt onteigend en de afweging van de belangen daarbij. Er is wel ruimte voor een zelfstandige beoordeling van de rechter als zich gewijzigde omstandigheden of inzichten ter zake de uitvoering van het bestemmingsplan voordoen.

5 17 Casus De gemeente Oirschot heeft onroerende zaken van eiser ter onteigening aangewezen. Eiser verzet zich daartegen en voert onder meer aan dat er geen noodzaak bestaat tot onteigening aangezien hij al dan niet samen met derden de bestemming waarvoor wordt onteigend zelf kan realiseren. De Rb. overweegt dat een beroep op zelfrealisatie en daarmee een afwijzing van de gevorderde onteigening aan de orde is als er op basis van de voorhanden gegevens geen redelijke twijfel bestaat over de mogelijkheid tot zelfrealisatie. De HR overweegt dat in geval een zelfrealisatieverweer naar voren wordt gebracht, de rechter slechts hoeft te toetsen of de onteigenende partij bij het nemen van het onteigeningsbesluit dan wel de Kroon bij de goedkeuring daarvan in redelijkheid tot het oordeel heeft kunnen komen dat de bereidheid of mogelijkheid tot zelfrealisatie niet bestaat. De rechter dient bij de beantwoording van die vraag alleen acht te slaan op feiten die in de procedure voorafgaande aan het onteigeningsgeding tijdig naar voren zijn gebracht. De HR overweegt verder dat de rechter de rechtmatigheid van (het besluit tot goedkeuring van) het onteigeningsbesluit dient te toetsen en wel naar de situatie ten tijde van het (goedkeurings)besluit, zulks op grondslag van de tegen de onteigening gerichte bezwaren welke reeds in de aan het onteigeningsgeding voorafgaande procedure bij het bestuur naar voren zijn gebracht. Tot de taak van de rechter behoort niet de beoordeling van de vraag naar het algemene nut van het voorgenomen werk en de omvang daarvan, naar de plaats waar het werk tot

6 18 uitvoering moet komen, naar de voor de uitvoering van dat werk benodigde grond met nauwkeurige aanwijzing van de desbetreffende terreinen en naar de noodzaak om tot onteigening over te gaan, noch de afweging van de bij dit een en ander betrokken belangen, met name het algemene belang tegenover het door de onteigening te treffen individuele belang van de bij die terreinen belanghebbenden. De beoordeling van die vragen is overgelaten aan het bestuur. Een zelfstandige beoordeling door de onteigeningsrechter van de noodzaak tot onteigening naar het tijdstip van zijn uitspraak is wel aan de orde indien zich gewijzigde omstandigheden voordoen na (de goedkeuring van) het onteigeningsbesluit en wel zodanig dat de onteigening niet (meer) geschiedt ten behoeve van het doel waarvoor volgens het onteigeningsbesluit onteigend wordt of omdat ten gevolge van gewijzigde inzichten met betrekking tot de uitvoering van een bestemmingsplan of enig ander aan de onteigeningswet ten grondslag liggend besluit of plan niet (meer) kan worden gezegd dat de onteigening geschiedt ter uitvoering van dat plan. In deze zaak werd de noodzaak tot onteigening betwist alleen met een beroep op zelfrealisatie en niet zozeer op gewijzigde omstandigheden, inzichten met betrekking tot de uitvoering van het bestemmingsplan e.d., zodat volgens de HR de Rb. terecht niet hoefde toe te komen aan de hiervoor omschreven zelfstandige beoordeling.

7 Eiser / Gemeente Liesveld Rechtsgebied(-en) Onderwerpen Onteigeningsrecht Waardevaststelling, vrijheid keuze deskundigen waarderingsmethodiek, juridisch bouwrijp Vindplaats LJN: AB2151, Hoge Raad, nr Datum uitspraak 30 mei 2001 Instantie Hoge Raad der Nederlanden Essentie Deskundigen zijn vrij in de keuze van de meest geschikte waarderingsmethodiek in het kader van onteigening. De vergelijkingsmethode kon als waarderingsmethode gevolgd worden. Het onteigende kon als ruwe bouwgrond worden gekwalificeerd aangezien het onderdeel uitmaakte van een groter in ontwikkeling te brengen geheel. Casus Gemeente Liesveld heeft de onroerende zaak, een perceel weiland, van een partij onteigend. Het perceel met daarop een agrarische bestemming is in 1989 door die onteigende partij

8 20 verworven. De onteigende partij had de wetenschap dat de gemeente ter plaatse een bedrijventerrein wilde ontwikkelen. De gemeente is in 1997 overgegaan tot onteigening op basis van het toen onherroepelijke bestemmingsplan, waarin het onteigende de bestemming bedrijfsdoeleinden gekregen had. In cassatie wordt gesteld dat de Rb. ten onrechte voorbij is gegaan aan stellingen van de onteigende partij waarin zij aangeeft dat de vergelijkingsmethode door de deskundigen niet juist gebruikt is. Het onteigende kwalificeerde volgens de onteigende partij als juridisch bouwrijpe grond, terwijl de door de deskundigen in de vergelijking betrokken percelen die kwalificatie misten. De Rb. was van oordeel dat de onteigende gronden terecht als ruwe bouwgrond zijn gekwalificeerd door de deskundigen vanwege het feit dat het onteigende onderdeel was van een groter in ontwikkeling te brengen geheel. De HR volgt de Rb. in die opvatting. Bovendien oordeelt de HR dat het oordeel over de vergelijkbaarheid van in de vergelijking betrokken percelen en de eventuele verschillen met het onteigende feitelijk van aard is. Voorts overweegt de HR dat er geen rechtsregel is die bepaalt op welke wijze de deskundigen de waarde van het onteigende dienen vast te stellen, zodat de deskundigen vrij zijn het naar hun oordeel meest geschikte waarderingsstelsel te kiezen.

9 Eiser / Gemeente Haarlemmermeer Rechtsgebied(-en) Onteigeningsrecht Onderwerpen Milieubelang Vindplaats LJN: AE7912, Hoge Raad, nr. 1351; LJN: AE7913, Hoge Raad, nr Datum uitspraak 20 september 2002 Instantie Hoge Raad der Nederlanden Essentie Het milieubelang wordt niet geraakt door een onteigening, maar hoogstens door de uitvoering van het werk waartoe onteigend wordt. De onteigening kan worden uitgesproken zonder voorafgaande rechterlijke toetsing of voor het werk al dan niet een plicht voor een milieueffectbeoordeling c.q. MER-plichtigheid aan de orde is. Casus De gemeente Haarlemmermeer heeft onroerende zaken van eiser ter (vervroegde) onteigening aangewezen voor de verwe-

10 22 zenlijking van een straat. Het is volgens de HR niet aan de onteigeningsrechter om een oordeel te vellen over MER-kwesties. Dit ligt op de weg van de bestuursrechter in het kader van de beoordeling van een bestemmingsplan of een bouwvergunning in een ruimtelijke-ordeningprocedure.