de productieplaats van groeihormoon 8 2. oorzaken van een groeihormoontekort 18 gemeten 24 symptomen van een tekort 30

Transcriptie

1 Inhoud Inleiding 6 1. De hypofyse: de productieplaats van groeihormoon 8 2. oorzaken van een groeihormoontekort Zo wordt een tekort aan groeihormoon gemeten De functie van groeihormoon en de symptomen van een tekort Behandelaar, behandeling en BIjwerkingen 36 Bijlagen 44 Veelgestelde vragen 46 Met naam en toenaam 48 Gebruikte termen 49 Adressen 51 Register 52 5

2 Inleiding

3 Er is bij u een groeihormoontekort vastgesteld. Misschien is dat al sinds uw kinderjaren het geval. Het kan ook zijn dat het kortgeleden is ontdekt. Meestal komt een groeihormoontekort niet alleen voor en is er ook sprake van uitval van andere hormonen. Regelmatig is er sprake van een tumor in de hypofyse, die wellicht al geopereerd is. Misschien hebt u ooit een bestraling van het hoofd ondergaan en maakt u sindsdien geen groeihormoon meer aan. In sommige gevallen is de oorzaak van het groeihormoontekort niet duidelijk. U vraagt zich misschien af waarom u als volwassene groeihormoon nodig hebt, u hoeft immers niet meer te groeien. Groeihormoon heeft behalve het bevorderen van de groei bij kinderen ook andere belangrijke functies in het lichaam. Centraal staat de hypofyse. Het orgaan dat groeihormoon aanmaakt. Dit boek vertelt u meer over groeihormoontekort en de behandeling ervan. Ook wordt de rol van de hypofyse uitgebreid beschreven. Als u meer wilt weten over hypofyseziekten, kunt u het boek De hypofyse hapert: en nu? van dr. Pierre Zelissen raad plegen. Inleiding 7

4 1 Hoofdstuk De hypofyse: de productieplaats van groeihormoon 8

5 Groeihormoon wordt geproduceerd door de hypofyse; dit is een belangrijk orgaan dat veel van onze hormoonprocessen bestuurt. In dit eerste hoofdstuk wordt uitgebreid uitleg gegeven over de hypofyse, omdat dit orgaan centraal staat bij patiënten met een groeihormoontekort. 9

6 De hypofyse bevindt zich in een uitstulping van het bot van de schedelbasis onder de hersenen. De hypofyse is een klein orgaantje ter grootte van een erwt en weegt nog geen halve gram. De hypofyse is verbonden door de hypofysesteel met de hypothalamus, een deel van de hersenen. Hypofysevoorkwab en achterkwab De hypofyse wordt verdeeld in twee delen: de voorkwab (adenohypofyse) en de achterkwab (neurohypofyse). De hypofysevoorkwab bestaat uit een aantal verschillende hormoonproducerende cellen, maar de achterkwab bestaat uit uitlopers van zenuwcellen waarvan de cellichamen in de hypothalamus liggen. De hypofyseachterkwab maakt zelf geen hormonen, maar slaat hormonen op die in de hypothalamus worden gemaakt. Functie van hypofyse en hypothalamus De hypofyse behoort tot het endocriene of hormonale systeem. Dit is een systeem dat er onder andere voor zorgt dat allerlei processen in het lichaam goed verlopen door middel van hormonen. Hormonen zijn in feite een soort boodschapperstoffen die geproduceerd worden in een hormoonklier, daarna aan het bloed afgegeven worden en dan door het lichaam vervoerd worden totdat ze aankomen bij een cel van een orgaan of weefsel die de juiste ontvanger (receptor) voor dit hormoon bezit. Hierna wordt het hormoon gebonden aan deze specifieke ontvanger met als gevolg dat er een chemische verandering in die cel ontstaat waardoor een bepaalde gebeurtenis in gang wordt gezet, bijvoorbeeld de productie van een eiwit door die cel. Het hormonale systeem is dus vooral een communicatiesysteem dat werkt via chemische stoffen in het bloed (hormonen). Ook het zenuwstelsel is een communicatiesysteem, maar in dit geval vindt de communicatie niet plaats via stoffen in het bloed, maar via elektrische impulsen. Het lichaam heeft verschillende hormoonproducerende organen (hormoonklieren): de geslachtsklieren 10

7 (eierstokken bij de vrouw en testikels bij de man) zijn wellicht de bekendste, maar ook de schildklier, de bijschildklieren, de bijnieren en (een deel van) de alvleesklier en de nieren behoren tot het endocriene systeem. De laatste jaren is duidelijk geworden dat er ook in andere organen, zoals vetweefsel, het maag-darmkanaal en bloedvaten, hormonen worden gemaakt. De hypofyse is wellicht de belangrijkste hormoonklier omdat zij niet alleen hormonen maakt die zelf belang rijke taken in het lichaam vervullen (zoals groei en productie van moedermelk), maar vooral ook omdat de hypofyse en dan gaat het in dit geval om de hypofysevoorkwab de werking van drie andere hormoonklieren (namelijk de schildklier, de bijnierschors en de geslachtsklieren we noemen deze in dit verband ook perifere hormoonklieren) rechtstreeks aanstuurt door de productie van eigen hormonen die de werking van die klieren specifiek stimuleren. Zonder aansturing door de hypofyse kunnen deze drie hormoonklieren dus niet goed functioneren. Daarnaast is de hypofyse een soort analyselaboratorium waar voortdurend de hoeveelheid van verschillende lichaamshormonen wordt gemeten. Zo kan de hypofyse beslissen of zij de andere hormoonklieren meer of juist minder moet stimuleren met het doel hormoonconcentraties op een gezond peil te houden, niet te veel en niet te weinig. Vanwege deze bijzondere eigenschappen wordt de hypofyse ook wel de meesterklier of de dirigent van het hormoonorkest genoemd. De werking van de hypofyse kan goed worden vergeleken met die van een thermostaat van de centraleverwarmingsinstallatie, waarbij we als voorbeeld nemen dat de cv-ketel de schildklier is. Als de cv-ketel onvoldoende werkt (de schildklier werkt niet goed), wordt het te koud in huis (er wordt te weinig schildklierhormoon gemaakt); dit wordt opgemerkt door de thermometer in de thermostaat (het hypofyselaboratorium ) die daarop een signaal stuurt naar de cv-ketel om aan te springen (de hypofyse stuurt via zijn eigen schildklierstimulerend hormoon een signaal naar de schildklier om meer schildklierhormoon aan te maken); het gevolg is dat het De hypofyse heet ook wel de de dirigent van het hormoonorkest de hypofyse: de productieplaats van groeihormoon 11

8 Figuur 1: Principe van de regulatie van de hormoonproductie door de hypofyse (de perifere hormoonklier kan de schildklier, de bijnier of de geslachtsklieren zijn). warmer wordt (er wordt nu meer schildklierhormoon gemaakt) en dan is de cirkel rond met een kamertemperatuur (schildklierhormoonspiegel) op een beter niveau. Dit systeem wordt een negatief terugkoppelingssysteem of negatief feedbacksysteem genoemd. Hoewel de feedback van de andere hormoonklieren heel belangrijk is voor de activiteit van de hypofyse, speelt ook de hypothalamus hierin een rol. De hypothalamus produceert namelijk een aantal eigen hormonen die via de bloedvaten van de hypofysesteel de cellen van de hypofysevoorkwab bereiken en deze stimuleren of afremmen. Invloeden van buitenaf zoals stress kunnen via de hypothalamus de productie van hypofysehormonen veranderen. Hormonen van de hypofysevoorkwab In de hypofysevoorkwab worden behalve het groeihormoon de volgende hormonen geproduceerd en aan het bloed afgegeven: prolactine ACTH TSH LH en FSH. Hierna passeren de belangrijkste kenmerken van deze hormonen de revue. 12

9 Prolactine Prolactine is het hormoon dat de borstvoeding stimuleert na een bevalling. Het bijzondere van dit hormoon is dat de productie ervan in feite voortdurend geremd wordt door dopamine uit de hypothalamus dat via de hypofysesteel de prolactineproducerende cellen in de hypofysevoorkwab bereikt. Dopamine is ook actief als neurotransmitter, een stof die betrokken is bij de prikkeloverdracht tussen zenuwcellen. ACTH ACTH is de afkorting van adrenocorticotroop hormoon en dit betekent letterlijk bijnierschorsstimulerend hormoon. Een andere naam voor ACTH is corticotropine of corticotrofine. ACTH stimuleert de bijnierschors tot de productie van zijn eigen hormonen, waarvan cortisol de belangrijkste is. De productie van ACTH wordt gestimuleerd door het hypothalamushormoon CRH (corticotropine releasing hormone) en geremd door cortisol via het eerder beschreven negatief feedbacksysteem. TSH TSH (thyreoïd stimulerend hormoon) wordt ook wel thyreotropine genoemd. Thyreoïd betekent schildklier en dit hormoon heeft dan ook tot doel om de schildklier te stimuleren om zijn eigen hormonen T4 (thyroxine) en T3 (trijodothyronine) te produceren. Deze laatste hormonen remmen via negatieve terugkoppeling de productie van TSH, terwijl het hypothalamushormoon TRH (thyreotropine releasing hormone) de TSH-productie stimuleert. Prolactine, dat ook wordt geproduceerd door de hypofysevoorkwab, stimuleert de borstvoeding LH en FSH LH en FSH worden samen de gonadotrofines of gonadotropines genoemd, letterlijk: stimulerende stoffen voor de geslachtsklieren (gonaden). LH betekent luteïniserend hormoon en FSH betekent follikelstimulerend hormoon. In onderlinge samenwerking zorgen ze bij de man in de de hypofyse: de productieplaats van groeihormoon 13

10 testikels voor de productie van het mannelijk hormoon testosteron en van sperma en bij de vrouw in de eierstokken voor de productie van de vrouwelijke hormonen oestrogeen en progesteron en de rijping van eicellen en de maandelijkse eisprong. De productie van de gonadotrofines door de hypofysevoorkwab wordt gestimuleerd door het hypothalamushormoon GnRH (gonadotropin releasing hormone) en via negatieve terugkoppeling geremd door de geslachtshormonen. De hormonen die de hypothalamus produceert, worden opgeslagen in de hypofyseachterkwab Hormonen van de hypofyseachterkwab Zoals hiervoor uitgelegd worden deze hormonen in feite door de hypothalamus geproduceerd en in de hypofyseachterkwab opgeslagen. Door de hypofyseachterkwab worden de volgende hormonen afgescheiden: ADH/vasopressine oxytocine. ADH/vasopressine ADH is de afkorting van antidiuretisch hormoon en letterlijk betekent het dat dit hormoon de urineproductie remt. Vasopressine is een andere naam voor dit hormoon. Het doelwitorgaan van dit hormoon zijn de nieren waar ADH ervoor zorgt dat we niet te veel water uitplassen. Oxytocine Dit hormoon is vooral van belang voor het samentrekken van de baarmoederspieren bij een bevalling en het op gang komen van de borstvoeding. Tegenwoordig is het nogal veel in het nieuws omdat het een rol zou spelen bij affectie en verliefdheid. 14

11 Hypothalamus Behalve de hypofyse is de hypothalamus een erg belangrijk orgaan in de productie van groeihormoon. De afgifte van groeihormoon staat voornamelijk onder invloed van twee hormonen die door de hypothalamus worden uitgescheiden: somatostatine, dat de productie van groeihormoon remt. GHRH (growth hormone releasing hormone), dat de afgifte van groeihormoon stimuleert. De hypothalamus heeft ook andere belangrijke functies. De hypothalamus is een van de hersendelen die heel belangrijk zijn voor het normaal functioneren van ons lichaam. De hypothalamus bestaat uit verschillende delen die kernen of centra genoemd worden en die alle hun eigen functie hebben. Deze hypothalamuskernen spelen onder andere een rol bij de volgende processen. Figuur 2: Schematisch overzicht van de verschillende hypofysehormonen en hun doelwitorganen. De hypothalamus is van groot belang voor het normaal functioneren van ons lichaam de hypofyse: de productieplaats van groeihormoon 15

12 Regulatie van bloeddruk en hartslag via het autonome (onwillekeurige) zenuwstelsel. Regulatie van de lichaamstemperatuur; bij niet goed functioneren van het temperatuurcentrum kan een situatie ontstaan van koudbloedigheid (poikilothermie); dit betekent dat de lichaamstemperatuur niet constant gehouden kan worden op ongeveer 37 C, maar zich aanpast aan de omgeving. Regulatie van de eetlust door integratie van verschillende honger- en verzadigingssignalen; bij beschadiging van deze kernen kan bijvoorbeeld een onbedwingbare eetlust ontstaan met grote gewichtstoename tot gevolg. Regulatie van het dorstgevoel doordat in het dorstcentrum allerlei signalen uit het lichaam worden geïntegreerd. Regulatie van allerlei bioritmen, zoals het dag-nachtritme en het slaap-waakritme (de biologische klok). Emoties, seksualiteit. Sturing van de hormoonproductie in de hypofysevoorkwab. Productie van de hormonen die in de hypofyseachterkwab worden opgeslagen. De hypothalamus staat door verbindingen van talloze zenuwcellen in verbinding met veel andere hersendelen, maar ook met inwendige organen zoals het bloedvatstelsel en het maag-darmkanaal en zelfs met de buitenwereld via de reuk- en gezichtszenuwen. 16

13 De werking van de hypofyse kan goed worden vergeleken met die van een thermostaat van de centraleverwarmings - installatie. 17