Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

Transcriptie

1 Zwemwaterprofiel Ursemmerplas 2010 t/m 2013 Actualisatie van zwemwaterprofiel 2011 Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Februari 2014 Definitief

2

3 Zwemwaterprofiel Ursemmerplas 2010 t/m 2013 dossier : BC4614 registratienummer : BL-RD /8 versie : 2.0 Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Februari 2014 Definitief Royal HaskoningDHV B.V. Niets uit dit bestek/drukwerk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. drukwerk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van RHDHV B.V., noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd.

4

5 INHOUD BLAD 1 INLEIDING ZWEMWATERPROFIEL Zwemwaterprofiel Toetsings- en beoordelingskader zwemwaterkwaliteit Routekaart zwemwaterprofiel Blauwalgen 7 2 AANPAK 10 3 GEBIEDSBESCHRIJVING URSEMMERPLAS Algemeen Hydromorfologie en ecologie Begrenzing Gezondheidsrisico s 17 4 BLAUWALGEN Relevante waterkwaliteitsgegevens Fysisch-chemische parameters Beoordeling: kans op proliferatie van toxische blauwalgen Nadere beschrijving blauwalgen 23 5 HISTORISCHE DATA BACTERIOLOGISCHE PARAMETERS Overschrijdingen bacteriologische normen Bacteriologische data in relatie tot weersomstandigheden 31 6 BRONNEN VAN BACTERIOLOGISCHE VERONTREINIGING Potentiële verontreinigingsbronnen en -routes Richtgetallen ZWEMPROF Conclusie ZWEMPROF 40 7 EVALUATIE EN CONCLUSIES 42 8 MAATREGELEN EN AANBEVELINGEN 43 9 REFERENTIES 45 COLOFON 47 BIJLAGE 1 Veldformulier BIJLAGE 2 Zwemprof BIJLAGE 3 Plattegrond recreatieterrein Ursemmerplas Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

6 Royal HaskoningDHV B.V. 1 INLEIDING ZWEMWATERPROFIEL De nieuwe Europese Zwemwaterrichtlijn (2006/7/EG) is begin 2006 vastgesteld. Het doel van deze richtlijn is het beschermen van de gezondheid van zwemmers in oppervlaktewateren. In de nieuwe richtlijn worden bepalingen neergelegd met betrekking tot de monitoring en de indeling van de zwemwaterkwaliteit in kwaliteitsklassen (uitstekend, goed, aanvaardbaar en slecht) evenals de verstrekking van informatie daarover aan het publiek en de Europese Commissie. Een proactief beheer van de zwemwaterkwaliteit wordt voorgeschreven, risico s moeten in kaart worden gebracht in een zwemwaterprofiel en maatregelen moeten worden uitgevoerd om minimaal een aanvaardbare kwaliteit te kunnen bereiken en blootstelling van zwemmers aan verontreiniging te voorkomen. 1.1 Zwemwaterprofiel Van iedere zwemwaterlocatie zal moeten worden ingeschat welke emissiebronnen via welke verspreidingsroutes de zwemwaterkwaliteit negatief beïnvloeden. Hierbij spelen de locatiespecifieke eigenschappen van het zwemwater een belangrijke rol. Alle bevindingen komen samen in een zwemwaterprofiel van de desbetreffende zwemwaterlocatie. Het opstellen van een zwemwaterprofiel is ook een verplichting volgens de nieuwe Zwemwaterrichtlijn. Op basis hiervan kan de beheerder maatregelen nemen om het risico op besmetting van de zwemmer (verder) te reduceren. Op het ogenblik wordt hoofdzakelijk op basis van deskundigenoordeel geredeneerd. Het zwemwaterprofiel, eventueel aangevuld met een aantal extra metingen, maakt het mogelijk om eventuele beheersmaatregelen beter te onderbouwen. Financiële middelen worden hierdoor effectiever ingezet. Tevens kan het zwemwaterprofiel ingezet worden voor communicatie over de kwaliteit van de zwemwater(locatie) en de genomen beheersmaatregelen naar de maatschappij/burger. De Zwemwaterrichtlijn stelt dat de volgende informatie in een zwemwaterprofiel thuis hoort: a. een beschrijving van de fysische, geografische en hydrologische kenmerken van het zwemwater, en van andere oppervlaktewateren in het beïnvloedingsgebied van het betrokken zwemwater die een bron van verontreiniging zouden kunnen zijn; b. een beschrijving en beoordeling van oorzaken van verontreiniging die het zwemwater kunnen aantasten en schade toebrengen aan de gezondheid van de zwemmers. c. een beoordeling van de mogelijke proliferatie van cyanobacteriën; d. een beoordeling van de mogelijke proliferatie van macroalgen en/of fytoplankton; e. de locatie van het controlepunt. 1.2 Toetsings- en beoordelingskader zwemwaterkwaliteit De Europese zwemwaterrichtlijn (2006/7/EG) stelt het toetsings- en beoordelingskader voor zwemwaterkwaliteit. In de richtlijn worden indicatororganismen (Escherichia coli en intestinale enterococcen) genoemd voor het bepalen van fecale verontreiniging in zwemwater (zie tabel 1.1). Deze bacteriologische parameters dienen periodiek gemeten te worden. Daarnaast worden nog een aantal parameters genoemd, zoals cyanobacteriën (blauwalgen), die de gezondheid van zwemmers ook negatief kunnen beïnvloeden. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

7 Tabel 1.1 Toetsingskader zwemwaterkwaliteit volgens de Europese zwemwaterrichtlijn (2006/7/EG). Indicatororganismen Controle Vervolgactie Escherichia coli Analyse periodiek Bij kwaliteitsklasse slecht : nemen passende Intestinale enterococcen Analyse periodiek beheersmaatregelen; identificeren oorzaken en redenen van het niet-bereiken van de aanvaardbare kwaliteitsstatus; nemen maatregelen om de oorzaken van verontreiniging te voorkomen, te verkleinen of weg te nemen; waarschuwen en voorlichten publiek. Cyanobacteriën (blauwwieren) Niet periodiek Alleen bij ophoping in de vorm van bloei, tapijt of drijflaag Bij gezondheidsrisico onmiddellijk passende beheersmaatregelen nemen en voorlichting van het publiek Macroalgen Verontreiniging (teerachtige residuen, glas, plastic, rubber of ander afval) Niet periodiek Wanneer proliferatie plaats vindt. Periodiek visueel Onderzoek verrichten om de aanvaardbaarheid en gezondheidsrisico s ervan vast te stellen en passende beheersmaatregelen te nemen, waaronder voorlichting van het publiek. Bij gezondheidsrisico onmiddellijk passende beheersmaatregelen nemen en voorlichting van het publiek. Beoordelingskader bacteriologische verontreiniging In de nieuwe Europese Zwemwaterrichtlijn wordt qua bacteriologische zwemwaterkwaliteit onderscheid gemaakt tussen verschillende kwaliteitsklassen. De indeling én de normen die hierbij horen, zijn weergegeven in tabel 1.2. Tabel 1.2 Normen voor de verschillende kwaliteitsklassen voor zoet binnenwater wat betreft intestinale enterococcen en Escherichia coli Parameter Uitstekende kwaliteit Goede kwaliteit * Aanvaardbare kwaliteit ** Referentiemethoden voor de analyse Intestinale enterococcen (kve *** /100 ml) ISO of ISO Escherichia coli (kve/100 ml) ISO of ISO * gebaseerd op een 95-percentiel ** gebaseerd op een 90-percentiel *** kve= kiemgetal ofwel kolonie vormende eenheden De Europese Zwemwaterrichtlijn geeft geen norm voor het toetsen van de actuele waterkwaliteit per afzonderlijk monster. De normen voor actuele waterkwaliteit zijn vastgesteld in een Beslisnotitie van de Stuurgroep Water (2013). Daarin zijn de volgende signaalwaarden opgenomen: E. coli: 1800 kve/100 ml. Intestinale enterococcen: 400 kve/100 ml. Bij overschrijding van één of beide van deze normen wordt zo snel mogelijk een aanvullende meting uitgevoerd. Daarnaast wordt op de website zwemwater.nl bij de informatie over de betreffende zwemwaterlocatie voor de burger duidelijk zichtbaar gemaakt dat er op de locatie nader onderzoek plaatsvindt. Wanneer de uitkomsten van de aanvullende meting ook één of beide signaalwaarden overschrijden, dan wordt een negatief zwemadvies uitgevaardigd en gecommuniceerd, zowel op de website zwemwater.nl als met borden op de zwemlocatie. Wanneer de uitkomsten van de aanvullende meting niet de signaalwaarden overschrijden wordt de vermelding op de website verwijderd. Zolang er een negatief zwemadvies is uitgevaardigd wordt om de drie dagen aanvullende metingen uitgevoerd. Zodra de uitkomsten van de aanvullende metingen onder de signaalwaarden zijn wordt het negatief zwemadvies ingetrokken en wordt hierover gecommuniceerd. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

8 Royal HaskoningDHV B.V. Beoordelingskader proliferatie van toxische blauwalgen De Zwemwaterrichtlijn stelt geen beoordelingskader ten aanzien van de parameter blauwalgen. DHV heeft een handreiking (DHV, 2007) geschreven dat als hulpmiddel kan dienen bij het opstellen van het voor blauwalgen relevante deel van Zwemwaterprofielen (zie verder in paragraaf 1.4). De afgelopen jaren zijn er verschillende protocollen gehanteerd om de actuele zwemwaterkwaliteit per afzonderlijk monster te bepalen. De toxische stoffen uit blauwalgen (of Cyanobacteriën) kunnen bij aanwezigheid in het oppervlaktewater een gevaar opleveren voor de volksgezondheid. Daarom is de werkwijze in geval van (een vermoeden van) de aanwezigheid van blauwalgen vastgelegd in een protocol. In 2011 is een nieuw protocol vastgesteld en in 2012 geactualiseerd, waarbij voor het bepalen van de blauwalgendichtheid wordt uitgegaan van de concentratie cyanochlorofyl (vast te stellen met een fluorprobe) en het biovolume. Daarnaast wordt een visuele controle op drijflagen (cat. 1, 2 of 3) uitgevoerd. Aanvullend wordt nog steeds het aantal cellen blauwalgen per milliliter (cellen/ml) geteld, maar de resultaten worden niet meegenomen in de toetsing. In het protocol van 2012 wordt uitgegaan van twee risiconiveaus (NWO, 2011). Een zwemverbod volgt (evenals in 2010 en 2012) niet automatisch uit het overzichtsschema van het blauwalgenprotocol 2012 en kan alleen door de provincie worden ingesteld. In tabel 1.3 zijn de concentraties cyanochlorofyl, het biovolume en bijbehorende risiconiveaus en adviezen weergegeven. Tabel 1.3 Gehanteerde risiconiveaus blauwalgen (protocol 2012) Risiconiveau Advies Drijflaag Biovolume Cyanochlorofyl (mm 3 /l) (ųg/l) - - Cat. I < 2,5 < 12,5 Gering gezondheidsrisico Waarschuwing Cat. II 2, ,5-75 Gezondheidsrisico Neg. zwemadvies Cat. III > 15 > 75 Toelichting van tabel 1.3 Drijflaag categorie I: Er zijn (gif)groene bolletjes of draadjes (cellen van blauwalgen) op het oppervlak. In deze situatie is er eigenlijk geen drijflaag aanwezig, maar er zijn wél drijvende (clusters van) cellen. Er is nog geen direct risico, maar wel een begin van een bloei. Drijflaag categorie II: Er zijn veel cellen en dichte plakkaten op het oppervlak, maar regelmatig kun je de waterfase zien. Dergelijke drijflagen geven aan dat al enige accumulatie door bijvoorbeeld de wind heeft plaatsgevonden. Omdat de gezondheidsrisico s sterk gebonden zijn aan het lokale voorkomen van drijflagen gaat het om drijflagen binnen een gedeelte van de zwemzone. Een drijflaag van deze categorie leidt tot het risiconiveau 1. Drijflaag categorie III: Er zijn veel cellen en dichte plakkaten op het oppervlak en zelden of nooit kun je er doorheen kijken en de heldere waterfase zien. De lagen hebben enige massa en consistentie en zullen niet snel weer mengen in het water. De kans op hoge toxinegehaltes in de waterkolom en/of drijflaagvorming is zeer groot. Een drijflaag van deze categorie leidt tot risiconiveau 2. Biovolume: Het biovolume wordt bepaald volgens een methode waarbij er van individuele cellen op grond van de afmetingen een volume wordt berekend, of door de celtellingen op geslachtniveau (van Microcystis, Anabaena, Aphanizomenon, Planktothrix en/of Woronichinia) met een standaard volume per cel te vermenigvuldigen. Dit geeft een beter beeld van de mogelijke risico s (toxiciteit en de drijflaagpotentie) van de blauwalgen dan alleen celtellingen. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

9 Cyanochlorofyl: Het cyanochlorofyl is chlorofyl afkomstig van blauwalgen. Dit kan worden bepaald met een fluorescentiemeting (fluorprobe). Deze kwantitatieve meting dient vergezeld te gaan met een kwalitatieve analyse waarin een schatting gemaakt wordt van de biovolume-fractie van de giftige soorten (ca. 10% nauwkeurig). Alleen bij dominantie (>75%) van Microcystis, Anabaena, Aphanizomenon, Planktothrix en/of Woronichinia kan de normering zoals gesteld in tabel 4.3 gehanteerd worden. Bij een lager percentage giftige soorten moet het cyano-chorofyl worden gecorrigeerd voor de fractie giftige blauwalgen. 1.3 Routekaart zwemwaterprofiel Rijkswaterstaat heeft een aantal pilot-onderzoeken laten uitvoeren en is gekomen tot een algemeen protocol voor het opstellen van een zwemwaterprofiel (Handreiking zwemwaterprofiel, RIZA 2005). Dit heeft geleid tot een routekaart (zie figuur 1.1) welke voor het opstellen van dit zwemwaterprofielen is gebruikt. Deze aanpak volgens de routekaart resulteert in een algemeen beeld van de zwemwaterlocatie, zijn omgeving en de mogelijke bronnen, met een indicatie van de grootte van bijdrage van deze bronnen op de waterkwaliteit in de zwemlocatie. De handreiking en routekaart zijn de basis van dit Zwemwaterprofiel. Beschrijving gebied/hydromorfologie Veldbezoek Historische waterkwaliteit Lijst: bronnen routes Meetprogramma Richtgetallen Analyseren Evalueren Zwemwater profiel Evalueren? Actieprogramma Figuur 1.1 Algemene routekaart om te komen tot een zwemwaterprofiel 1.4 Blauwalgen De Europese Zwemwaterrichtlijn vraagt behalve om aandacht voor de bacteriële verontreiniging ook nadrukkelijk aandacht voor de risico s van cyanobacteriën (zie tabel 1.1). Cyanobacteriën worden in de volksmond vaak blauwalgen genoemd. Voor de leesbaarheid hanteren wij ook de term blauwalgen. Blauwalgen komen algemeen voor in het oppervlaktewater in Nederland. Verschillende soorten/genera blauwalgen produceren (zeer) giftige toxinen: Anabaena; Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

10 Royal HaskoningDHV B.V. Gloeotrichia echinulata; Microcystis; Nostoc spp.; Osccillatoria limosa; Planktothrix; Cylindrospermopsis; Aphanizomenon. Ter ondersteuning bij het opstellen van het blauwalgendeel van een Zwemwaterprofiel is de handreiking Blauwalgen in het Zwemwaterprofiel opgesteld (DHV, 2007). De hierin voorgeschreven aanpak vindt plaats op basis van het stappenplan zoals weergegeven in figuur 1.2. Het aantal stappen is afhankelijk van de hoeveelheid beschikbare informatie en het oordeel over de kans op toxische bloei. Voor locaties die nooit problemen kennen met blauwalgen is het profiel eenvoudig. Voor locaties waar een aanzienlijke kans bestaat op een toxische bloei, is het profiel uitgebreider. Basale beschrijving Analyse toestandsvariabelen Aanwezigheidscheck gegevens cyanobacteriën Is informatie voldoende? ja nee Toestandsvariabelen alarme rend en/of onvoldoende? ja nee Inschatting kans op cyanobacteriën Cyanobacterie analyse Nadere beschrijving Inzicht in oorzaken ja Is er een aanzienlijke kans op toxische bloei in komende vijf jaar? nee geen verdere actie Maatregelen Monitoring - informatie naar publiek - maatregelen ter vermindering van de kans op toxische bloei en drijflagen Figuur 1.2 Stappenplan uit de handreiking Zwemwaterprofielen Blauwalgen Uit het stappenplan blijkt dat er voor elk zwemwater een basale beschrijving van het systeem gegeven wordt. Vervolgens dient er een historisch databestand te worden aangemaakt. Een dergelijk historisch databestand is noodzakelijk om een beoordeling te kunnen geven over de mogelijke proliferatie van toxische blauwalgen in de komende jaren. Een gedegen beoordeling kan alleen plaats vinden als er voldoende informatie beschikbaar is. Daarom is een stap ingebouwd waarin dit wordt beoordeeld. Bij onvoldoende beschikbare informatie kan op basis van de analyse van toestandsvariabelen een inschatting worden gemaakt van eventuele algenbloei in het verleden. Als uit deze analyse blijkt dat mogelijk dominantie van blauwalgen is opgetreden, dan dient een passende monitoring te worden uitgevoerd in het komende seizoen. Indien er voldoende informatie verzameld is volgt de uiteindelijke beoordeling. Het blauwalgendeel van het Zwemwaterprofiel is gereed als de beoordeling luidt dat er geen aanzienlijke kans op een toxische bloei is in de komende vijf jaar. Dit oordeel en de onderbouwing maken deel uit van het Zwemwaterprofiel. Wanneer echter op basis van de historische data-analyse blijkt dat de kans op een toxische bloei in de jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

11 komende vijf jaar wel aanzienlijk is, dan dient een nadere beschrijving van het systeem te worden gemaakt. Een nadere beschrijving van het systeem waarin de zwemlocatie zich bevindt, heeft tot doel inzicht te geven in de mogelijke werking van het systeem met betrekking tot het ontstaan van toxische algenbloei. Dit betekent dat de achterliggende oorzaken/factoren worden beschreven die mogelijk leiden tot de bloei van toxische blauwalgen. De nadere beschrijving maakt het mogelijk een oordeel te vormen over de meest effectieve maatregelen om de kans op blauwalgenbloei te doen afnemen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

12 Royal HaskoningDHV B.V. 2 AANPAK Het eerste zwemwaterprofiel voor de Ursemmerplas is in 2007 opgesteld door Royal Haskoning. Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (hierna: HHNK) heeft in 2010 DHV gevraagd het zwemwaterprofiel te actualiseren voor de jaren 2007 t/m Het voorliggende zwemwaterprofiel, opgesteld door Royal HaskoningDHV, betreft de actualisatie voor de jaren 2010 t/m Voor de actualisatie van het Zwemwaterprofiel is, wanneer dit nog actueel bleek, de informatie uit vorige zwemwaterprofielen overgenomen. Verder zijn aan de hand van de Handreiking voor het opstellen van Zwemwaterprofiel alle stappen doorlopen. Hieronder is aangegeven in welke onderwerpen deze stappen terugkomen en waar in de rapportage deze zijn terug te vinden. Deze gepresenteerde aanpak kan dan ook worden gezien als leeswijzer. Hoofdstuk 1 Inleiding De achtergrond voor het opstellen van een Zwemwaterprofiel en een blauwalgenrapportage zijn hierin beschreven, evenals het te hanteren toetsings- en beoordelingskader. Hoofdstuk 2 Aanpak Hoofdstuk 3 Gebiedsbeschrijving Hierin wordt de zwemlocatie meer in detail beschreven op basis van de in de handreiking genoemde stappen locatiebeschrijving, gebiedsbeschrijving en veldbezoek. Algemene gebiedsbeschrijving In deze paragraaf is informatie over de ontstaansgeschiedenis, beheer van de locatie, faciliteiten op de locatie, bezoekersaantallen, bemonsteringslocatie, riolering- en afvalwaterzuivering opgenomen. Hydromorfologie en ecologie. Deze paragraaf omvat de benodigde informatie over stromingen, peilen, flora en fauna. Begrenzing. Beschrijving van de zwemzone. Het protocol binnenwater uit het rapport KRW en oppervlaktewater voor drinkwaterbereiding onder de Europese kaderrichtlijn Water (DHV, 2005) is gebruikt om de begrenzing van een zwemzone voor te stellen. Gezondheidsrisico s. In deze paragraaf wordt opgenomen of er meldingen van gezondheidsklachten (zwemmersjeuk, botulisme, enz.) zijn geweest op deze locatie. Hoofdstuk 4 Blauwalgenrapportage In dit hoofdstuk wordt beschikbare informatie over de aanwezigheid van blauwalgen op een rij gezet. Op grond van veldwaarnemingen en metingen wordt de kans op blauwalgenoverlast in de toekomst beoordeeld. Vervolgens wordt een nadere beschrijving van de zwemwaterlocatie gegeven met als doel inzicht te geven in de mogelijke werking van het systeem met betrekking tot het ontstaan van toxische blauwalgenbloeien. De achterliggende oorzaken/factoren worden beschreven die mogelijk leiden tot de bloei van toxische blauwalgen. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

13 Hoofdstuk 5 Historische data bacteriologische parameters Analyse historische data De microbiologische data van de zwemwaterbemonsteringen van de laatste vier jaar vormen de basis voor de analyse van de historische bacteriologische waterkwaliteit. Deze historische databestanden worden gebruikt om te zien of er een bepaalde trend zichtbaar is die wijst op: invloed van weersomstandigheden, bijvoorbeeld indien overschrijdingen of verhogingen altijd optreden na hevige neerslag; een relatie met bepaalde bronnen, bijvoorbeeld wanneer alleen hoge waarden gevonden worden bij een hoge recreatiedruk; de relatie met een bepaalde periode in het jaar waarop verhogingen plaatsvinden; verhogingen kunnen van jaar tot jaar plaatsvinden op verschillende tijdstippen, maar ze kunnen ook altijd in dezelfde periode plaatsvinden. De historische databestanden zijn gebaseerd op de nieuwe Europese Zwemwaterrichtlijn en bevatten dus de daarin opgenomen indicatoren van fecale verontreinigingen (E. coli en intestinale enterococcen). Hoofdstuk 6 Bronnen van bacteriële verontreiniging Potentiële bronnen van verontreiniging. Op basis van het veldbezoek, de analyse van de historische data, de gegevens van de waterkwaliteitsbeheerder en de plattegronden is een lijst van alle potentiële verontreinigingsbronnen en routes voor fecale verontreiniging opgesteld. Alle potentiële bronnen en routes zijn op deze lijst gezet ook al lijken ze niet van belang. Soms blijkt dat juist een bron die vooraf niet als relevant werd beschouwd toch verhoogde waarden veroorzaakt óf dat door samenloop van omstandigheden meerdere bronnen samen verantwoordelijk zijn voor verhoogde waarden. Elke bron kan dan meetellen. Invullen richtgetallen en analyse ZWEMPROF. Na inventarisatie van bronnen en routes is met behulp van een eenvoudig spreadsheetmodel (ZWEMPROF) geschat in hoeverre een bepaalde bron of bronnen een bijdrage leveren aan fecale verontreiniging van het betreffende water. Het model geeft als resultaat aan of er a) geen invloed, b) geringe invloed, c) wezenlijke invloed of d) grote invloed is van belangrijke fecale verontreinigingen. Hoofdstuk 7 Evaluatie en conclusies Alle gegevens die afkomstig zijn uit de voorgaande stappen zijn naast elkaar gelegd en bekeken. Hierbij is vooral onderzocht welke potentiële bronnen die uit de analyse van de data van de waterkwaliteitsbeheerders, het veldbezoek en de plattegronden volgen, relevant zijn voor de zwemwaterkwaliteit op de locatie en zijn de resultaten van de spreadsheet modellering (ZWEMPROF) gebruikt. Vervolgens zijn de belangrijkste bevindingen en de (mogelijke) consequenties hiervan zijn op een rij gezet. Hoofdstuk 8 Aanbevelingen en maatregelen Maatregelen en bevindingen. Indien er geen problemen zijn geconstateerd bestaat er in beginsel weinig aanleiding om maatregelen te nemen. Indien er wel relevante verontreinigingsbronnen zijn gevonden of indien er onduidelijkheid is over de betrouwbaarheid van (enkele) resultaten, wordt in dit hoofdstuk een doorkijk gegeven naar mogelijke maatregelen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

14 Royal HaskoningDHV B.V. 3 GEBIEDSBESCHRIJVING URSEMMERPLAS 3.1 Algemeen Omdat de bacteriologische parameters voor de zwemlocatie Ursemmerplas slechts op 1 van de parameters slecht scoort is geen veldbezoek gedaan in Wel is er een telefonische update geweest met de zwemlocatiebeheerder. Het recreatieterrein Ursemmerplas is ongeveer 30 ha groot, het water zelf beslaat een oppervlakte van ongeveer 8 ha. De Ursemmerplas ligt op twee kilometer afstand van het centrum van Ursem. Het meer ligt naast een camping en grenst aan de andere zijden aan weilanden. De Ursemmerplas is ontstaan door zandwinning voor de gemeente Ursem in Een jaar later werd de plas als recreatieplas in gebruik genomen. De diepte van het meer is in 1989 door Elektrom, land en scheepselectronica, gemeten en varieert tussen de 14 en de 17 meter. Uit het diepteprofiel blijkt dat de oever op de meeste plaatsen een steil verloop heeft. In de zwemzone is er een flauw verloop tot 1,5 meter. Op 20 juni 2007 is er een veldbezoek aan de Ursemmerplas gebracht. De resultaten worden besproken in dit hoofdstuk. In bijlage 1 is het veldformulier opgenomen. In bijlage 3 is een plattegrond van het recreatieterrein opgenomen. Op 10 september 2013 is een telefonische update gevraagd aan de beheerder (Alexander Kerner, ). De informatie uit dit gesprek zal in deze gebiedsbeschrijving opgenomen worden. Figuur 3.1 Luchtfoto omgeving zwemlocatie Ursemmerplas. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

15 Beheer Tijdens het veldbezoek in 2007 is gesproken met de beheerder van de zwemlocatie en de camping (de heer Kerner). De beheerder houdt geen permanent toezicht bij het water (er liggen zwemlijnen dus is dit ook niet noodzakelijk), maar is wel dagelijks aanwezig op het terrein. De Ursemmerplas wordt beheerd door het Recreatieschap West-Friesland. Het recreatieschap is verantwoordelijk voor het beheer (bebording, afvlakken strand, maaien, dagelijkse visuele inspectie van zwemwaterkwaliteit: doorzicht, kleur aanwezigheid van schuim etc.). Faciliteiten Op het recreatieterrein de Ursemmerplas is een camping aanwezig met 360 stacaravans en 55 seizoensplaatsen. De camping is gesloten van 1 december tot 1 maart. In januari 2011 is de horecagelegenheid afgebrand. In juni 2012 is de nieuwe horeca geopend. Deze biedt toiletten en snackgelegenheden voor de bezoekers. Ter hoogte van het strandje ligt gedurende het zwemseizoen een ballenlijn in het water. Er is een ligweide met speeltoestellen en er zijn toiletten en prullenbakken aanwezig. De toiletten worden in opdracht van de campingbeheerder onderhouden. Er liggen een aantal (rolstoelvriendelijke) houten vlonders in het water. Hier wordt veel gevist. Figuur 3.2a Strandje Ursemmerplas Figuur 3.2b Speelweide Ursemmerplas Bezoekersaantallen In de zwemseizoenen in de periode 1994 t/m 2003 heeft het recreatieschap tellingen uitgevoerd. Gemiddeld per seizoen werden er bezoekers geteld. Dit betekent ongeveer 160 bezoekers per dag. De beheerder schat dat er momenteel op een gemiddelde dag 100 zwemmers op de locatie aanwezig zijn en op een goede dag zelfs Deze aantallen zijn ook in 2013 nog representatief. Bemonsteringslocatie Het monsternamepunt voor zwemlocatie Ursemmerplas ligt ter hoogte van het midden van het strandje in de zwemzone (figuur 3.3). Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

16 Royal HaskoningDHV B.V. Figuur 3.3: Topografische kaart Ursemmerplas (De rode lijn geeft de locatie van de ballenlijn aan, de groene sterren de meetpunten van HHNK). jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

17 Riolering en afvalwater In de polder Ursem zijn een aantal riooloverstorten aanwezig. Bij de camping nabij de Ursemmerplas bevindt zich een rioolgemaal met overstort, maar deze loost het water niet op de Ursemmerplas. In het landelijk gebied zijn een aantal woningen niet aangesloten op het rioolstelsel en deze lozen het water middels een septic tank op het oppervlaktewater. Aangezien de Ursemmerplas is afgesloten van het polderwater, zullen ongezuiverde lozingen geen invloed hebben op de zwemwaterkwaliteit in de Ursemmerplas. 3.2 Hydromorfologie en ecologie Hydromorfologie Bodemopbouw De polder Ursem ligt in het overgangsgebied van klei naar veen en heeft een vrij vlakke ligging. In de omgeving van de Ursemmerplas komt zware kalkarme klei voor dat onderdeel uitmaakt van een groot aaneengesloten kleigebied van West-Friesland. Vaak bestaat de bovengrond tevens uit opgebracht materiaal. Onder de bovengrond bevindt zich lichte klei. Op een diepte van circa 80 centimeter kan lokaal verweerd veen worden aangetroffen. Waterhuishouding De Ursemmerplas ligt in de polder Ursem, in peilgebied met een vast streefpeil van NAP -4,10 meter. Dit is veel hoger dan de omringende polder. De voormalige zandwinplas is gemiddeld 15,5 meter diep en het water is zeer zoet (20-60 mg Cl/l). De plas is een onderdeel van het waterlopensysteem van de polder en vervult een belangrijke functie als locatie voor waterberging. Het overtollige water vanuit de polder Ursem wordt via de twee poldersloten langs de Ursemmerplas afgevoerd richting gemaal Ursem (zie Figuur 3.3) en deze loost op de Ursemmervaart. De Ursemmerplas is door middel van een stuw afgesloten van de poldersloten, om de externe beïnvloeding (water uit stedelijk gebied en landbouw) op de Ursemmerplas te voorkomen. De Ursemmervaart staat in verbinding met de Ringvaart van Heerhugowaard en maakt onderdeel uit van de Schermerboezem. Via het Zaangemaal wordt het overtollige water in het zuidelijke deel van de Schermerboezem afgevoerd op het Noordzeekanaal. De Ursemmerplas is geen onderdeel van een Kaderrichtlijn Water-waterlichaam. Ecologie Vegetatie De Ursemmerplas wordt omzoomd door een rietkraag. In de rietkraag staat hier en daar wat kleine lisdodde en harig wilgenroosje. Achter de rietkraag staan loofbomen (voornamelijk wilgen en elzen) en er liggen stukjes grasland. Op veel plaatsen in het struikgewas is bandnetel. Bereklauw geeft weinig overlast maar wordt incidenteel bestreden. De vegetatie is in 2013 onveranderd gebleven. Ook de brand heeft geen effect gehad om de omliggende vegetatie. In 1998 zijn er door HHNK vegetatieopnamen gemaakt. De bedekking van de oeverplanten is niet groot. Veenwortel is de enige drijvende waterplant uit de opnamen. Dit is een zeer algemeen voorkomende soort, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

18 Royal HaskoningDHV B.V. die staat op zonnige plaatsen in ondiep, voedselrijk water en op vochtige tot natte, zelden droge, matig voedselrijke tot zeer voedselrijke grond. Er zijn geen ondergedoken waterplanten aanwezig in de opname. Ook tijdens het veldbezoek zijn geen ondergedoken waterplanten gezien. Er werd darmwier waargenomen, maar omdat het een hele lage bedekking had, is dit geen teken van extreme eutrofiering. Visstand In 1994 is er door beroepsvissers een visbestandopname uitgevoerd en in maart 2007 is door Sportvisserij Nederland een eendaags visonderzoek uitgevoerd. Op basis hiervan kan gezegd worden dat de visstand in de Ursemmerplas tot het Blankvoorn - Brasem viswatertype behoort. Vissoorten die onder plantenarme, voedselrijke omstandigheden het beste kunnen overleven, domineren de visstand. Dit zijn voor de Ursemmerplas voornamelijk karper, brasem en blankvoorn. Op internet (o.a. karpervissen.nl) wordt vermeld dat er een grote schub- spiegel- en graskarpers gevangen worden. Begeleidende soorten bestaan uit baars, pos en aal. Verder is ook een gering aandeel snoek en ruisvoorn gevangen. Dit zijn soorten die meer in plantenrijk water met meer doorzicht worden gevonden, een situatie die mogelijk op enkele plaatsen in de plas aanwezig is. In de periode van 1985 tot 1990 zijn er graskarpers uitgezet om het riet kort te houden. Deze zijn tijdens het laatste visonderzoek niet teruggevonden. Graskarpers kunnen zich in Nederland niet voortplanten en worden ongeveer 10 jaar oud. In het kader van onderzoek naar de oorzaak van blauwalgenproblemen in de plas is er in het najaar van 2010 wederom visstandonderzoek gedaan. Hieruit bleek dat het aandeel bodemwoelende vis niet uit verhouding groot was. Het bleek een redelijk goede verdeling te zijn van allerlei verschillende vissoorten. Volgens de heer Copier treedt er slechts incidenteel een weinig vissterfte op. De oorzaak is waarschijnlijk de omkering van de spronglaag. Vogels Tijdens het veldbezoek zijn vijf meerkoeten, een grauwe gans, 15 wilde eenden, twee futen en een paar zwanen gezien. Ook lagen er enkele uitwerpselen op het strand. De beheerder geeft aan dat er in de winter zeer veel smienten aanwezig zijn. Ook zijn er dan relatief veel aalscholvers op de plas. 3.3 Begrenzing In de directe omgeving van de Ursemmerplas is naast de camping veel begroeiing aanwezig. Hierdoor grenst de plas niet direct aan het agrarische achterland dat voornamelijk uit graslanden bestaat ten behoeve van de melkveehouderij. Aan de kant van de camping, ten noorden van de plas, is een strandje ingericht met de daar bijbehorende zwemzone. Het oppervlak van de zwemzone bedraagt circa 4600 m 2. De lengte van het strandje bedraagt circa 240 meter. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

19 Figuur 3.4a Strandje Ursemmerplas, met waterlijn Figuur 3.4b: Uitzicht vanaf de overzijde van de plas op het strandje Figuur 3.5 Begrenzing van zwemwaterlocatie Ursemmerplas (monsternamepunt ) is in rood omlijnd. 3.4 Gezondheidsrisico s Doorzicht en ph Het doorzicht van locatie Ursemmerplas ligt gemiddeld genomen rond de 70 cm. De zuurgraad is gedurende het seizoen stabiel ronde de 9,5. Zie ook paragraaf 4.2. Botulisme en zwemmersjeuk In de jaren zijn er geen problemen met zwemmersjeuk en botulisme in het zwemseizoen opgetreden. Voor latere jaren zijn geen meldingen bekend. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

20 Royal HaskoningDHV B.V. Zwemwaarschuwingen, negatief zwemadvies en/of zwemverboden In de periode 2010 t/m 2013 zijn er verschillende verboden en waarschuwingen ingesteld door de Provincie als gevolg van bacteriologische overschrijdingen en blauwalgenproliferatie (zie Tabel 3.1 en Tabel 3.2). Tabel 3.1 Ger. calamiteiten van Provincie Noord-Holland voor zwemlocatie Ursemmerplas (618001) in 2010 t/m Naam zwemlocatie Bacteriologie Blauwalgen waarschuwing verbod waarschuwing verbod Ursemmerplas Tabel 3.2 Gerapporteerde calamiteiten van Provincie Noord-Holland voor zwemlocatie Ursemmerplas ( ) in Monsterpuntcode Type melding Datum melding Oorzaak Datum herbemonstering Einde overschrijding? Zwemverbod Blauwalg - Ja, Waarschuwing Blauwalg 16-7 Ja Waarschuwing Blauwalg 2-9 Ja Waarschuwing Zwemverbod en Blauwalg - Nee, Waarschuwing Bacterie - Ja, Zwemverbod Bacterie - Ja, Zwemverbod Blauwalg Waarschuwing Blauwalg Zwemverbod Blauwalg Waarschuwing Bacterie - Ja, Na analyse van beschikbare gegevens is geconcludeerd dat er mogelijk risico bestaat op toxische bloei van blauwalgen. In de jaren 2010 t/m 2013 zijn er blauwalgen in normoverschrijdende hoeveelheden geconstateerd. In overeenstemming met de Handreiking Blauwalgen in het zwemwaterprofiel (DHV, 2008) dient voor deze zwemwaterlocatie een nadere beschrijving te worden opgesteld. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

21 4 BLAUWALGEN 4.1 Relevante waterkwaliteitsgegevens Om de kans op proliferatie van toxische blauwalgen op de zwemwaterlocatie te beoordelen zijn gegevens van de zwemwaterlocatie verzameld. Achtergrond onderzoek HHNK Per jaar zijn verschillende methoden gehanteerd om informatie te genereren ter beoordeling van de zwemwaterkwaliteit ten aanzien van blauwalgen. In de jaren 2010 t/m 2013 zijn er, wanneer er tijdens de monsternamen blauwalgen werden waargenomen, monsters genomen voor microscopisch onderzoek (quickscan). Op de veldformulieren werd door de bemonsteraar aangegeven of, en waar, een drijflaag was waargenomen. In 2010 is er gestart met een nieuw protocol (zie ook paragraaf 1.2). Bij de reguliere monsternamen zijn fluoroprobe-metingen gedaan waarmee de concentratie cyano-chlorofyl zijn bepaald. Bij metingen hoger dan 12,5 µg l -1 cyano-chlorofyl werd er een quickscan uitgevoerd naar het percentage giftige blauwalgen. Sinds 2010 zijn geen microcystine-metingen of celtellingen gedaan. In onderstaande alinea s is de relevante informatie over blauwalgen gepresenteerd. Drijflagen Voor de jaren 2010 t/m 2013 is alleen in het laatste jaar geen drijflaag van blauwalgen waargenomen (zie tabel 4.1). Cyano-chlorofylmetingen en quickscans Gedurende het gehele zwemseizoen in de jaren zijn er 61 problemen met blauwalgen geweest, waarvan er 18 boven de norm uitkwamen. Er is regelmatig een drijflaag categorie 2 (zie ook paragraaf 1.2) waargenomen en in meer dan de helft van de metingen is de norm (>12,5 µg/l) voor blauwalgenchlorofyl overschreden. Uit de quickscans blijkt dat er vaak een hoog percentage (>75%) giftige blauwalgen in de waterkolom aanwezig was. Tabel 4.1 Cyano-chlorofylmetingen (µg/) voor zwemlocatie Ursemmerplas (618001) van 2010 tot Norm is 12,5 µg/l. Datum Monstername Cyano-chlorofyl (µg/l) 03-mei-10 19,1 14-jun ,8 Categorie percentage giftige blauwalgen Categorie drijflaag 19-jul-10 21,4 A nvt 26-jul A nvt 02-aug C nvt 09-aug A 2 16-aug A nvt 23-aug A nvt 06-sep A nvt 13-sep ,8 D ,8 D Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

22 Royal HaskoningDHV B.V. Datum Monstername Cyano-chlorofyl (µg/l) Categorie percentage giftige blauwalgen ,2 D Categorie drijflaag ,5 C ,5 B 13-aug B - 21-aug sep A - De meetresultaten en de data waarop de metingen plaatsvonden zijn getoond in figuur 4.1. De norm (>12 µg/l en < 75 µg/l) is gesteld in het blauwalgenprotocol (DHV, 2008). Figuur 4.1: Waargenomen drijflagen van blauwalgen op meetpunt Ursemmerplas (618001). Overall blauwalgen In totaal is 18 maal een cyano-chlorofyl concentratie hoger dan 12,5 µg/l gemeten, 6 maal lag de concentratie zelfs hoger dan 75 µg/l. Alleen in 2013 zijn geen drijflagen waargenomen. In veel gevallen hebben deze hoge concentraties geleid tot een zwemwatermaatregel of tot een verlenging van een ingestelde maatregel. In is 11 maal een zwemwatermaatregel ingesteld als gevolg van toxische blauwalgen. 4.2 Fysisch-chemische parameters Doorzicht In de onderstaande grafiek is het doorzicht voor de jaren 2010 t/m 2013 gepresenteerd (figuur 4.2). Omdat de Ursemmerplas geen KRW-waterlichaam bederft is de norm van 1 meter aangehouden (Besluit Hygiëne jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

23 en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden). Het doorzicht is vrijwel het gehele zwemseizoen en in alle gepresenteerde jaren beneden 1 meter (op drie metingen na), maar vooral in juli en augustus lijkt er een verslechtering van het doorzicht op te treden. In september lijkt het doorzicht weer iets te verbeteren. Slechts driemaal in mei en juni is het doorzicht hoger dan 1 meter. De aanwezigheid van algen (fytoplankton) kan de oorzaak zijn voor het beperkte doorzicht. Figuur 4.2 Doorzicht van het water op meetpunt Ursemmerplas (618001). Omdat de plas geen KRW-waterlichaam is, is de norm 1,01 meter zoals gesteld in bijlage II van het BHVBZ. Temperatuur In figuur 4.3 is de watertemperatuur gedurende de zwemseizoenen 2010 t/m 2013 gepresenteerd voor de Ursemmerplas. De temperatuur vertoont ieder zwemseizoen hetzelfde patroon. De watertemperatuur is aan het begin van het seizoen lager dan 15 o C en piekt in juli rond de 25 o C. In het najaar daalt de temperatuur beneden de 20 graden. Slechts één maal werd de MTR-norm overschreden (2013). Over het algemeen hebben blauwalgen bij een hoge watertemperatuur wat betreft hun groei een concurrentievoordeel ten opzichte van overige algengroepen. Zuurgraad In figuur 4.4 is de zuurgraad van het water voor de jaren 2010 t/m 2013 gepresenteerd. Voor de meetwaarden van de ph geldt dat deze gedurende de diverse zwemwaterseizoenen schommelen tussen de 9 en 10. De zuurgraad is gedurende het seizoen stabiel. In 2012 en 2013 lijkt de zuurgraad te stabiliseren tot nét onder de norm. In de overige jaren is de zuurgraad nog te hoog (ph > 9). Dit komt overeen met het verminderde aantal blauwalgenwaarnemingen in 2012 en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

24 Royal HaskoningDHV B.V. Figuur 4.3 Temperatuur van het water op meetpunt Ursemmerplas (618001). Norm van 25 meter is MTR-waarde uit Vierde Nota Waterhuishouding. Figuur 4.4 Zuurgraad van het water op meetpunt Ursemmerplas (620001). Norm van ph 6,5-9 zijn MTR-waarden uit Vierde Nota Waterhuishouding. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

25 Conclusie fysich-chemische waterkwaliteit In geval van overmatige (blauw)algenbloei is de verwachting dat dit zichtbaar is door de waarden van de fysich-chemische parameters doorzicht, zuurgraad en temperatuur. Hoge blauwalgenbloei, verslechtert het doorzicht, laat de ph stijgen en zal zich optimaal laten zien gedurende hoge watertemperatuur. Wanneer de waarden voor de zwemwaterlocaties van de Ursemmerplas worden bekeken, is er een beperkte relatie tussen de factoren te vinden. In augustus gedurende warme temperaturen, lijkt te ph iets te verhogen en het doorzicht iets af te nemen. In september is dit juist omgekeerd. Dan zakt de temperatuur iets, neemt de ph een fractie af en het doorzicht iets toe. In 2012 en 2013 lijkt de ph te verlagen tot nét onder de norm. Hoewel het geen sterke relatie is, is er wel een verband te vinden tussen de fysisch-chemische parameters. 4.3 Beoordeling: kans op proliferatie van toxische blauwalgen Na analyse van beschikbare gegevens kan geconcludeerd worden dat er wel een risico bestaat op toxische bloei van blauwalgen. Deze beoordeling is gebaseerd op: Geregistreerde waarnemingen van blauwalgen van 2010 t/m 2013 (61 waarnemingen); Er zijn concentraties cyano-chlorofyl van boven de 12,5 µg l -1 gemeten (18 waarnemingen); Uit quickscans bleek dat het percentages tot >75% giftige blauwalgen kon oplopen; In de periode 2010 t/m 2013 zijn er voor de zwemlocatie Ursemmerplas meermaals zwemwaarschuwingen en verboden afgegeven. In overeenstemming met de Handreiking Blauwalgen in het zwemwaterprofiel (DHV, 2008) dient voor deze zwemwaterlocatie een nadere beschrijving te worden opgesteld. 4.4 Nadere beschrijving blauwalgen Uit bovenstaande paragraaf blijkt dat er op de zwemwaterlocatie Ursemmerplas een kans bestaat op het voorkomen van hoge dichtheden blauwalgen. Om inzicht te krijgen in de oorzaken (bronnen) die proliferatie van blauwalgen teweegbrengen en versterken worden hieronder de factoren genoemd die invloed hebben op de levenscyclus en groeikansen van blauwalgen op de zwemlocatie. Hydromorfologie In paragraaf 3.2 zijn de voornaamste gegevens met betrekking tot de hydromorfologie gepresenteerd. Van belang voor het voorkomen van blauwalgen in de plas zijn de diepte, de ligging van de zwemwaterlocatie de mate van geïsoleerd zijn van de plas en de bodemgesteldheid. De diepte van de plas bepaalt of er thermische stratificatie in de plas op kan treden. Er is in dat geval geen of weinig uitwisseling (temperatuur, nutriënten, zuurstof etc.) tussen verschillende waterlagen. Indien dat gebeurt, zijn een aantal blauwalg-genera in het voordeel ten opzichte van ander fytoplanktongroepen. Omdat blauwalgen als gevolg van hun drijfvermogen verticaal kunnen migreren, hebben ze in gestratificeerd water een competitief voordeel. Vooral blauwalgen als Planktothrix en Microcystis gedijen goed in diepe wateren. De Ursemmerplas is een diepe zandwinningplas. Beide genera zijn aangetroffen in de Ursemmerplas, maar op basis van de metingen lijkt echter Anabaena het overheersende genus. Er is weinig doorstroom aangezien er s zomers geen water uit de Ursemmerplas wordt gelaten. Dit bevordert de kans op overmatige groei van blauwalgen. (Zie maatregelen blz. 26). Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

26 Royal HaskoningDHV B.V. De Ursemmerplas is redelijk vierkant van vorm, er zijn geen inhammen waar de algen lang achter blijven hangen. De zwemzone ligt aan de noordzijde. De overheersende windrichting in Nederland is zuidwest. Mogelijk worden blauwalgen richting de zwemzone geblazen. Echter omdat de plas klein is en bovendien op de meeste plaatsen beschut wordt door bomen, zal de windrichting hier een minder grote rol spelen dan in grotere wateren. Het is niet bekend of er een (nutriëntrijke) sliblaag op de bodem aanwezig is. Nutriëntrijke bodems kunnen significant bijdragen aan de interne verrijking van een plas en daarmee (blauw)algenbloei stimuleren. Nutriënten In de onderstaande grafieken (figuur 4.5 t/m 4.9) zijn de beschikbare waterkwaliteitsgegevens gepresenteerd voor de jaren Voor enkele parameters zijn geen metingen in die jaren gedaan, daar zijn dan de waarden voor 2009 opgenomen. In 2009 is namelijk bij alle zwemwaterlocaties in het beheergebied van HHNK een uitgebreid nutriëntonderzoek uitgevoerd. Het (overmatig) voorkomen van nutriënten geeft inzicht in de omstandigheden waaronder blauwalgen tot bloei kunnen komen. Nutriënten: fosfaat Figuur 4.5 Verloop van de totaal fosfaatconcentraties gedurende het zwemseizoen 2009 voor zwemwaterlocatie Ursemmerplas (618001). Norm van 0,15 mg P/l is MTR-norm uit Vierde Nota Waterhuishouding. Uit de meetgegevens van totaal-fosfaat blijkt dat de concentraties totaal-fosfaat over het algemeen (zeer) hoog is (figuur 4.5). Vrijwel alle gemeten concentraties (op drie na) liggen boven de MTR-waarde van 0,15 mg/l. De gemeten waarden liggen tussen de 0,10 en Dergelijke concentraties duiden op hypertrofe omstandigheden waarbij (blauw)algenbloei niet gereduceerd wordt. De concentraties ortho-fosfaat zijn niet gemeten voor de jaren De waarden voor 2009 vertonen geen stabiel beeld, maar zijn te alleen tijden hoger dan de limiterende factor. Er is dus voldoende ortho-fosfaat voor fytoplankton als direct opneembare vorm van fosfaat. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

27 Nutriënten: stikstof De stikstofconcentraties vertonen een soortgelijke trend over de jaren. In de maanden juli en augustus gaan de waarden naar beneden (figuur 4.6). Aan het eind van het zwemseizoen lopen de waarden weer omhoog tot boven de MTR-norm. Dit betekent dat stikstof alleen in de zomermaanden limterend is voor de groei van blauwalgen, dit hangt echter samen met de samenstelling van organisch en anorganisch stikstof. Anorganische stikstof is het door (blauw)algen opneembare deel van stikstof. Er zijn geen meetwaarden voor anorganisch stikstof voor de jaren Voor het jaar 2009 ligt concentratie van deze stoffen tussen de 0,14 en 0,26 liggen, met één uitschieter naar boven (0,41). Bij een anorganische stikstofconcentratie lager dan 0.08 mg N-anorg/l is dit element limiterend (Verspagen, 2006). Voor de concentraties zoals doorgaans voor Ursemmerplas worden waargenomen geldt dat blauwalgen voldoende opneembaar stikstof tot hun beschikking om tot bloei te kunnen komen. Figuur 4.6 Verloop van de totaal stikstofconcentraties gedurende het zwemseizoen 2009 voor zwemwaterlocatie Ursemmerplas (618001). Norm van 2,2 mg N/l is MTR-norm uit Vierde Nota Waterhuishouding. Overige chemie: chloride De chlorideconcentraties in de Ursemmerplas zijn relatief laag. De concentraties in 2009 schommelen rond de 120 mg Cl - /l (figuur 4.7). Dit is ruimschoots onder de MTR-waarde voor chloride van 200 mg/l. Het water is dus zoet. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

28 Royal HaskoningDHV B.V. Figuur 4.7 Verloop van chlorideconcentraties gedurende het zwemseizoen 2009 voor zwemwaterlocatie Ursemmerplas (618001). Norm van 200 mg Cl/l is MTR-norm uit Vierde Nota Waterhuishouding. Vegetatie en visstand In paragraaf 3.2 is informatie gegeven over de ecologische situatie van de plas. Er is beschreven dat er een redelijk ontwikkelde rietkraag rond de Ursemmerplas aanwezig is. Ondergedoken en drijvende waterplanten ontbreken echter nagenoeg. Het ontbreken van waterplanten draagt bij aan de beschikbaarheid van voedingsstoffen voor (blauw)algen. Op basis van de laatste visstandonderzoeken blijkt dat het aandeel bodemwoelende vissen (karper en brasem) niet opvallend groot is. Mogelijk komt dit door de aanzienlijke diepte van de plas. Karpersoorten en ook brasem zijn vissen die de neiging hebben om voedsel te zoeken in de waterbodem. Daarbij wordt het nodige sediment omgewoeld wat het doorzicht van de plas niet ten goede komt. Bovendien is er op die manier een continue uitwisseling van bodem materiaal met het bovenstaande water, wat de uitwisseling van verrijkende stoffen tussen bodem en water versterkt. Dit verschijnsel zal dus niet een belangrijke rol spelen in de Ursemmerplas. Maatregelen De Ursemmerplas wordt geplaagd door de overmatige bloei van blauwalgen. Deze overlast heeft er voor gezorgd dat de plas meerder malen gesloten is geweest voor zwemmers. Het sluiten van de plas is uitgevoerd door de Provincie en de gemeente (koggenland.nl) in de vorm van een persbericht op de website en het plaatsen van stickers op het informatiebord bij de zwemlocatie (regioweb.nl, zie figuur 4.8). jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

29 Figuur 4.8 Bord met de aankondiging van een zwemwaterverbod langs de oever van Ursemmerplas ( De heer Copier van het recreatieschap geeft aan dat er geen concrete maatregelen zullen worden uitgevoerd om vissterfte tegen te gaan. Wel worden er momenteel oplossingen gezocht voor het blauwalgenprobleem. In dat kader is ook het laatste visstandonderzoek gedaan. Airlift Als oplossing voor het blauwalgenprobleem heeft het recreatieschap in 2011 een airlift (fishflow innovations) laten plaatsen in de Ursemmerplas. Deze mengt de onderste koude en zuurstofarme waterlaag met de bovenste warme en zuurstofrijke waterlaag waardoor blauwalgen (cyanobacteriën) niet meer kunnen gedijen. Het aantal waarschuwingen en overschrijdingen van blauwalgen is afgenomen. Van 7 waarnemingen in 2010 naar 2 in 2011 en In 2013 zijn geen blauwalgen waargenomen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

30 Royal HaskoningDHV B.V. 5 HISTORISCHE DATA BACTERIOLOGISCHE PARAMETERS De analyse van de historische data is opgebouwd uit twee delen. In het eerste deel is gekeken naar de normoverschrijdingen van de toetsparameters (E. coli en intestinale enterococcen) in jaren 2007 t/m Hierna is beoordeeld of het zinvol is om een nadere analyse van de historische data uit te voeren. Een nadere analyse is alleen nuttig wanneer er sprake is geweest van normoverschrijdingen en/of verhogingen van concentraties gedurende de jaren 2007 t/m Een verhoging is hier gedefinieerd als een concentratie die hoger is dan de helft van de norm van één van de parameters. Als norm is hier gekozen voor de grens voor goed uit de beoordeling volgens de Europese Zwemwaterrichtlijn. In het tweede deel is (indien nodig) een data-analyse uitgevoerd met de bacteriologische data, in vergelijking met de klimatologische gegevens in de periode In onderstaande analyses is een overschrijding gedefinieerd als een concentratie die hoger is dan de norm, een verhoging als een concentratie die hoger is dan de helft van de norm. Een concentratie die meer dan 1,5 maal de norm is wordt geclassificeerd als extreem. In de grafieken wordt met een lijn de klasse goed aangegeven. 5.1 Overschrijdingen bacteriologische normen Hieronder zijn de meetgegevens van E. coli en Intestinale Enterococcen voor de jaren 2010 t/m 2013 weergegeven. De normlijn in onderstaande grafieken komt overeen met de grens voor goed uit de Europese Zwemwaterrichtlijn. Uit figuur 5.1 t/m 5.4 blijkt dat er regelmatig zeer hoge concentraties fecale bacteriën in het zwemwater worden aangetroffen. Van de afgelopen jaren zijn in 2011 (eind juni en juli) de hoogste concentraties van met name E. coli (maximaal 7100 kve/100 ml) gemeten. In 2013 zijn de hoogste concentraties gemeten op 23 juli: een waarde voor intestinale enterococcen van 980 kve/100 ml en een waarde voor E. coli van 1700 kve/100 ml. Voor wat betreft Escherichia coli is norm 1000 kve/100ml en voor wat betreft intestinale enterokokken is de norm 400 kve/100ml. In de figuren 5.1 tot en met 5.4 zijn de jaartrends van Escherichia coli en intestinale enterococcen weergegeven. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

31 Figuur 5.1. Jaartrend van de E. coli en intestinale enterococcen in 2010, Ursemmerplas Figuur 5.2. Jaartrend van de E. coli en intestinale enterococcen in 2011, Ursemmerplas Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

32 Royal HaskoningDHV B.V. Figuur 5.3. Jaartrend van de E. coli en intestinale enterococcen in 2012, Ursemmerplas Figuur 5.4. Jaartrend van de E. coli en intestinale enterococcen in 2013, Ursemmerplas Op basis van de nieuwe zwemwaterrichtlijn zal de zwemwaterkwaliteit van de Ursemmerplas beoordeeld worden als slecht voor wat betreft intestinale enterococcen en slecht voor wat betreft Escherichia coli. Voor de beoordeling van Escherichia coli en intestinale enterococcen zie ook tabel 5.1. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

33 Tussen 2010 en 2013 wordt de zwemwaterkwaliteit voor Escherichia coli en Intestinale enterococcen niet beoordeeld als uitstekend vanwege de diverse verhogingen (boven de helft van de norm) en normoverschrijdingen. Alleen in 2011 en 2012 is een waterkwaliteitsverbetering te zien, die vervolgens in 2013 niet meer zichtbaar is. Kortom, de waterkwaliteitsverbetering werkt onvoldoende door op het eindoordeel in de kwaliteitsklasse bepaling. Een analyse van de data in relatie met de weersomstandigheden is daarom op zijn plaats. Tabel 5.1 Bepaling kwaliteitsklasse voor locatie Ursemmerplas (618001). Ursem, Ursemmerplas', tpv steiger Voorgaande beoordelingen Zwemwaterklasse op basis van aantal waarnemingen eindoordeel eindoordeel eindoordeel Logpercentielen Escherichia coli Slecht Goed Goed Intestinale enterokokken Slecht Goed Aanvaardbaar 5.2 Bacteriologische data in relatie tot weersomstandigheden Om een beeld te krijgen van mogelijke verontreinigingsbronnen en routes op deze locatie is een historische data-analyse uitgevoerd voor de periode Om de weersinvloed te bepalen zijn microbiologische gegevens van het zwemwater vergeleken met de weergegevens van het KNMI weerstation Den Helder, De Kooy. Daarnaast is gekeken of een jaarlijks terugkerende gebeurtenis in een bepaald gedeelte van het seizoen invloed heeft op de waterkwaliteit, door alle metingen per jaar met elkaar te vergelijken. In de periode hebben regelmatig verhogingen of normoverschrijdingen plaatsgevonden van de parameters Escherichia coli en/of de intestinale enterococcen. In de figuren 5.5 tot en met 5.16 zijn de gegevens van de meest representatieve meetjaren vergeleken met de weersomstandigheden. Voor Intestinale enterococcen geldt dat de verhogingen en overschrijdingen samenvallen met die van Escherichia coli, om die reden zijn alleen de figuren van Escherichia coli getoond. De meest representatieve jaren zijn 2010 en De normoverschrijdingen en verhogingen van de overige jaren (vooral Intestinale enterococcen in 2012) zijn wel meegenomen in de historische data-analyse, maar in dit profiel zijn hiervan geen figuren gepresenteerd. Escherichia coli 2010 Uit de figuren blijkt dat in 2010, de overschrijding van de norm voor E.coli vooral werd gemeten in de zomermaanden juli, augustus en september. De overschrijdingen vertonen veel overlap met natte perioden. De etmaalsom van de regen, evenals de duur van de neerslag zijn beide hoog op de momenten dat er een overschrijding is gemeten. De overschrijding in juli wordt echter niet door de natte periode verklaard. Deze overschrijding valt samen met een lange periode van zon gepaard met hoge temperaturen. Lange zonnige dagen en hoge temperaturen zijn over het algemeen aantrekkelijke momenten voor recreatie in het zwemwater. Uit figuur 5.9 blijkt verder dat de overschrijdingen twee maal plaats vond bij zuidwestelijke wind. Er was echter ook een hoge overschrijding bij oostenwind. Bij hoge windkrachten in dezelfde richting zijn lage en hogere waarden gevonden. Daarom lijken de overschrijdingen geen relatie te hebben met de windrichting of snelheid. Een duidelijke relatie tussen windrichting of windsnelheid lijkt daarom voor Ursemmerplas niet aanwezig. De regenintensiteit lijkt echter de grootste invloed te hebben op verhoogde concentraties Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

34 Royal HaskoningDHV B.V. en normoverschrijdingen van Escherichia coli. Het is mogelijk dat tijdens hevige regenbuien uitwerpselen van vogels of andere dieren rechtstreeks of via afspoeling in de zwemzone terechtkomen. Figuren 5.5 tot en met 5.9 presenteren de gemeten concentraties Escherischia coli in relatie tot de weersomstandigheden van Escherichia coli 2013 Uit de figuren 5.10 tot 5.16 blijkt dat in 2013, de overschrijding van de norm voor E-coli ook voornamelijk werd gemeten in de zomermaanden juli, augustus en september. De overschrijdingen vertonen in 2013 minder veel overlap met natte perioden. De intensiteit en de etmaalsom van de regen (figuur 5.10 en 5.11) geven een verklaring voor de hoge waarde in september, maar niet voor de overige overschrijdingen. De overschrijding in juli en augustus vallen samen met een lange periode van zon of een periode met hoge tempraturen. Ook hier lijkt de toename van recreatie de oorzaak te zijn van de gemeten verhogingen een en een grotere relatie te vertonen met de waarnemingen dan de windintensiteit (figuur 5.16). Escherichia coli 2010 Figuur 5.5 Concentraties E. coli vergeleken met de etmaalsom van de neerslag in zwemwaterlocatie Ursemmerplas (618001). jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

35 Figuur 5.6 Concentraties E. coli vergeleken met de duur van de neerslag in zwemwaterlocatie Ursemmerplas (618001). Figuur 5.7. Concentraties E. coli vergeleken met de temperatuur in Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

36 Royal HaskoningDHV B.V. Figuur 5.8. Concentraties E. coli vergeleken met de zonneschijnduur in Figuur 5.9. Concentraties E. coli vergeleken met de windrichting en snelheid in Tekstkader figuur windrichting en bacteriologische verontreinigingen Bij aanlandige wind kunnen eventueel aanwezige verontreinigingen in de zwemzone blijven hangen. Bij aflandige wind kan via onderstroming bodemmateriaal in de zwemzone komen. In figuur 5.9, 5.16 en 5.22 zijn de concentraties E.coli en Intestinale enterococcen uitgezet tegen de windrichting en de gemiddelde windsnelheid. Bij een zuidwestenwind komt de wind uit het jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

37 zuidwesten en gaat de lucht van zuidwest naar noordoost. Indien op de dag van monstername bijvoorbeeld een zuidwestenwind waaide, is het monsterpunt (stip) terug te vinden in de zuidwesthoek van de grafiek (linksonder). De afstand van de stip tot aan het middelpunt van de grafiek geeft de hoogte van de bacterieconcentratie aan. Hoe groter de afstand, hoe hoger de concentratie. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

38 Royal HaskoningDHV B.V. Escherichia coli 2013 Figuur 5.10 Concentraties E. coli vergeleken met de etmaalsom van de neerslag in zwemwaterlocatie Ursemmerplas (618001). Figuur 5.11 Concentraties E. coli vergeleken met de duur van de neerslag in zwemwaterlocatie Ursemmerplas (618001). jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

39 Figuur Concentraties E. coli vergeleken met de temperatuur in Figuur Concentraties E. coli vergeleken met de zonneschijnduur in Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

40 Royal HaskoningDHV B.V. Figuur Concentraties E. coli vergeleken met de temperatuur in Figuur Concentraties E. coli vergeleken met de zonneschijnduur in jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

41 Figuur Concentraties E. coli vergeleken met de windrichting en snelheid in Overall beoordeling Op basis van de meetresultaten in relatie tot de weersomstandigheden lijken lange en/of hevige regenbuien en zonnige dagen met hoge temperaturen van invloed te zijn op de bacteriologische waterkwaliteit. Het is aannemelijk dat uitwerpselen van vogels of andere dieren in de zwemzone aanwezig zijn en dat de aanwezigheid van meer zwemmer bijdraagt aan de bacteriologische verhogingen en overschrijdingen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

42 Royal HaskoningDHV B.V. 6 BRONNEN VAN BACTERIOLOGISCHE VERONTREINIGING 6.1 Potentiële verontreinigingsbronnen en -routes Op basis van de historische data, de gebiedsbeschrijving, gegevens van beheerders, een analyse van de plattegronden, internetbronnen en het veldbezoek kunnen voor de zwemwaterlocatie Ursemmerplas een aantal mogelijke bronnen voor verontreiniging worden aangemerkt die de zwemwaterkwaliteit negatief beïnvloeden: zwemmers/ bezoekers; watervogels, wintervogels; honden. 6.2 Richtgetallen ZWEMPROF Met behulp van het spreadsheetmodel ZWEMPROF is een schatting gemaakt van de invloed die de verschillende bronnen kunnen hebben op de kwaliteit van het zwemwater. Het programma is gebaseerd op de nieuwe zwemwaterrichtlijn en dus op de nieuwe normen (zie tabel 1.2). Het programma geeft, op basis van de ingevoerde randvoorwaarden en mogelijke vervuilingsbronnen, een indicatie van de invloed van de verschillende bronnen op de zwemwaterkwaliteit. De basis hiervoor wordt gevormd door de berekende concentratie in het zwemwater (kve/100 ml) van intestinale enterococcen en E. coli. De toelichting van de gebruikte randvoorwaarden wordt in deze alinea s beschreven. Zwemmers De locatiebeheerder schat dat er op een gemiddelde dag 100 zwemmers op de locatie aanwezig zijn en op een goede dag zelfs Deze getallen zijn gebruikt voor ZWEMPROF. Watervogels De beheerder schat dat er per dag 100 vogels op de zwemplas aanwezig zijn. Aangenomen wordt dat van dit aantal gemiddeld 30 vogels in de zwemzone verblijven gedurende een dag en de rest erbuiten (op 100 meter, fractie 0,75). Honden Omdat er in het zwemseizoen dagelijks een toezichthouder is, is er geen probleem met honden. Daarom worden deze niet opgenomen in de berekeningen. 6.3 Conclusie ZWEMPROF De resultaten uit ZWEMPROF zijn hieronder in Tabel 6.1 (en bijlage 2) weergegeven. In het programma wordt onderscheid gemaakt tussen een gemiddelde dag en een zeer drukke dag (extreme situatie). Per mogelijke vervuilingsbron wordt een indicatie gegeven welke invloed de betreffende bron kan hebben op de zwemwaterkwaliteit. De eindscore van een gemiddelde dag wordt bepaald door de som van alle mogelijke vervuilingsbronnen. Het kan dus voorkomen dat sommige bronnen afzonderlijk geen invloed hebben op de zwemwaterkwaliteit, maar gezamenlijk wel van invloed zijn op de kwaliteit van het water. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

43 De score van de bronnen, met uitzondering van zwemmers, op een zeer drukke dag is gelijk aan de score op een gemiddelde dag Uit de eindscore van ZWEMPROF blijkt dat zwemmers afzonderlijk op drukke dagen een wezenlijke invloed heeft op de bacteriologische zwemwaterkwaliteit van de Ursemmerplas (zie Tabel 6.1). Tabel 6.1 Conclusies ZWEMPROF (2013). EC= E. coli, IE = intestinale enterococcen gemiddeld EC zeer druk EC gemiddeld IE zeer druk IE eindoordeel EC eindoordeel EC Zwemmers verdeeld over zone gemiddeld zeer druk Recreatievaart RWZI 0 0 eindscore IE eindscore IE Agrarisch achterland 0 0 gemiddeld zeer druk RioolOverstort gemengd stelsel 0 0 gescheiden stelsel 0 0 Lozingen slachthuis of mestverwerkend bedrijf 0 0 Ongezuiverde lozingen 0 0 Afstromend wegwater 0 0 Beroepsvaart 0 0 Jachthavens 0 0 Watervogels binnen zwemzone Watervogels buiten zwemzone 2 2 Dieren op het strand binnen zwemzone 0 0 Dieren op het strand buiten zwemzone 0 0 Lokale bron (Incidenteel) 0 0 Lokale bron (continue belasting) 0 0 Geen invloed op zwemwaterkwaliteit Geringe invloed op de zwemwaterkwaliteit Wezenlijk invloed; gemiddelde onder de norm, maar incidenteel overschrijdingen te verwachten Grote invloed bron: maatregelen noodzakelijk Invloed bron niet aanwezig en is niet meegenomen in ZWEMPROF Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

44 Royal HaskoningDHV B.V. 7 EVALUATIE EN CONCLUSIES Algemeen De Ursemmerplas is ontstaan door zandwinning voor de gemeente Ursem in Een jaar later werd de plas als recreatieplas in gebruik genomen. De afgelopen jaren verbeterd de kwaliteit, toch zijn er enkele aandachtspunten ten aanzien van fecale bacteriën en blauwalgen. Fecale bacteriën Voor de toetsingsparameter E. coli zijn er in de seizoenen 2010 t/m 2013 enkele malen hoge overschrijdingen (vooral in 2010) van de norm gemeten. Voor intestinale enterococcen gebeurde dit vooral aan het einde van het seizoen. Er is geen relatie gevonden tussen deze overschrijdingen en weersomstandigheden. Uit de analyse met ZWEMPROF blijkt dat op drukke dagen de zwemmers een wezenlijke invloed hebben op de bacteriologische zwemwaterkwaliteit van de Ursemmerplas. Gebaseerd op metingen van de laatste vier jaar valt deze zwemlocatie in de kwaliteitsklasse slecht voor E. coli en slecht voor intestinale enterococcen. Blauwalgen In de Ursemmerplas zijn jaarlijks problemen door proliferatie van blauwalgen. Er worden jaarlijks drijflagen waargenomen met percentages van >75% giftige blauwalgen en in de periode 2010 t/m 2013 zijn er meermaals zwemwaarschuwingen en verboden afgegeven. Verder is er een lichte relatie tussen de fysisch-chemische factoren (temperatuur, doorzicht en ph) te vinden welke kan duiden op algenbloei. Daarom is er een nadere analyse gemaakt. Hieruit blijkt dat het water hypertroof is en dat de groei van blauwalgen in het zwemseizoen niet gelimiteerd wordt door tekort aan anorganisch stikstof of orthofosfaat. De stroming binnen de Ursemmerplas is gering, omdat er zomers enkel water uít de Ursemmerplas gelaten wordt. Daarnaast ontstaat er in de zomer een spronglaag, waardoor er geen uitwisseling met diepere lagen is. Als gevolg van de lage stroomsnelheden en de stratificatie hebben verschillende blauwalgengenera competitief voordeel ten opzichte van ander fytoplankton en is de kans op overmatige groei van blauwalgen erg groot. Daarnaast is het aquatisch systeem niet in balans; de doorzicht is veelal slecht en het ontbreekt aan ondergedoken- en drijvende waterplanten. Er is een groot risico dat er komende jaren wederom problemen voor zwemmers door blauwalgenbloeien zullen voorkomen. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

45 8 MAATREGELEN EN AANBEVELINGEN Zwemwater de Ursemmerplas heeft te maken met bacteriologische en blauwalgenproblemen. Hieronder staan een aantal maatregelen en zaken die in potentie de waterkwaliteit kunnen verbeteren. Genoemde maatregelen zijn grotendeels overgenomen uit het vorige zwemwaterprofiel (2011). Fecale verontreiniging Om de huidige zwemwaterkwaliteit te verbeteren kunnen de volgende maatregelen, gericht op het voorkomen van fecale verontreiniging, worden overwogen: 1. Terugdringen vogels op en in zwemzone Het terugdringen van het aantal vogels op en in de zwemzone kan het best gerealiseerd worden door het ongeschikt maken van het strand als slaapplaats voor vogels, zoals ganzen. Dit wordt bereikt door het plaatsen van hoge structuren (bomen en dergelijke) op en nabij het strand, aangezien de vogels van openheid houden. Indien locaties bekend zijn die geschikt zijn voor watervogels als broedhabitat kan uitbreiding van populaties worden voorkomen door het toepassen van nestbeheer, waarbij eieren net nadat ze gelegd zijn worden ingesmeerd met maïsolie. Hierdoor komen de eieren niet uit. Hiervoor dient wel ontheffing te worden aangevraagd bij de provincie Noord-Holland. Daarnaast is het goed door te gaan met de huidige maatregelen om het strand regelmatig (liefst dagelijks in de ochtend) te ontdoen van vogelpoep. 2. Informeren recreanten Het is altijd belangrijk om de badgasten en overige recreanten (hondenuitlaters) duidelijk te informeren over het gebruik van de zwemzone en strand en te wijzen op het effect van hygiëne in de zwemzone. Door het goed informeren van bezoekers kan vervuiling van het strand en water worden voorkomen. 3. Handhaving hondenverbod zwemzone Ook als het geen mooi weer is, is het van belang dat honden niet in of nabij de zwemzone komen. Een dag later is het mogelijk wel goed zwemweer. Blijvende handhaving hiervan is belangrijk om overlast van honden zoveel mogelijk te beperken. Blauwalgen Om de huidige zwemwaterkwaliteit te behouden of te verbeteren kunnen de volgende maatregelen, gericht op het voorkomen van blauwalgen, worden overwogen: 1. Verbeteren doorstroming Op de locaties waar problemen met blauwalgen zijn, is een gebrek aan doorstroming de belangrijkste oorzaak. Verbetering van doorstroming op blauwalg gevoelige locaties kan ook bijdragen aan de afname van overschrijdingen van fecale verontreinigingen. 2. Verminderen nutriënten Op de bodem van de zwemlocaties kan zich een sliblaag gevormd hebben. Bij verstoring van deze sliblaag (zwemmers of vis) komen nutriënten vrij, die dan beschikbaar komen voor blauwalgen. Door het verwijderen van de sliblaag worden de nutriënten in het systeem verminderd. 3. Wegvissen brasem Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

46 Royal HaskoningDHV B.V. Witvis, zoals brasem, is een bodemwoelende vis. Door het bodemwoelen komen nutriënten vrij. Daarnaast vermindert het doorzicht, waardoor ondergedoken waterplanten geen kans krijgen. Waterplanten concurreren met blauwalgen om nutriënten. Door het wegvangen van witvis zal de nutriëntbeschikbaarheid beperkt worden. jan 2014, versie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

47 9 REFERENTIES Algemene informatie locatie en schattingen aantal bezoekers en bacteriologische bronnen (12/1/2011 en 15/2/2011: de heer Piet Copier van Recreatieschap West Friesland ( / ). DHV (2007). Handreiking zwemwaterprofiel blauwalgen. Hulpmiddel bij het opstellen van het voor blauwalgen relevante deel van zwemwaterprofielen. Dossier A DHV (2007b). Beheermaatregelen ter bestrijding van cyanobacteriënoverlast - onderzoek naar effectiviteit en haalbaarheid. In opdracht van Rijkswaterstaat Waterdienst. Registratienummer: MD-WR Europese Unie (2006). Richtlijn 2006/7/EG van het Europees Parlement en de raad van 15 februari 2006 betreffende het beheer van de zwemwaterkwaliteit en tot intrekking van richtlijn 76/160/EEG. RIZA (2005). Handreiking bij het opstellen van een zwemwaterprofiel. Royal Haskoning (2007). Zwemwaterprofiel Ursemmerplas. In opdracht van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Stuurgroep Water (2013): Beslisnotitie werkwijze individuele metingen en meetfrequentie microbiologische parameters zwemwaterrichtlijn. Zoals vastgesteld door de Stuurgroep water op 14 maart Verspagen, J.H.M., (2006). Benthic-pelagic coupling in the population dynamics of the cyanobacterium Microcystis. Proefschrift Universiteit van Utrecht. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

48

49 Royal HaskoningDHV B.V. COLOFON Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas Opdrachtgever : Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Project : Zwemwaterprofiel Ursemmerplas Dossier : BC4614 Omvang rapport : 47 pagina's Auteur : Roy Veldhuizen Bijdrage : Martin de Haan Interne controle : Bart-Jan Vreman Projectleider : Martin de Haan Projectmanager : Saskia Mulder Datum : Februari 2014 Naam/Paraaf : Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas jan 2014, versie

50 RHDHV B.V. Laan 1914 nr EX Amersfoort Postbus BC Amersfoort T (033) F (033) info@royalhaskoningdhv.com

51 Royal HaskoningDHV B.V. BIJLAGE 1 Veldformulier Algemene gegevens veldbezoek Voor de Ursemmerplas is, conform afspraak met de waterbeheerder, in 2013 geen veldbezoek uitgevoerd, onderstaande gegevens (van 2007) zijn daarom niet geactualiseerd. Informatie uit het telefonische interview met de beheerder (september 2013) zijn direct verwerkt in de gebiedsbeschrijving (hoofdstuk 3) van het voorliggende zwemwaterprofiel. Naam waterlichaam Ursemmerplas. Datum 20 juni 2007 Tijd Medewerkers Royal Haskoning Beheerder of ander contact persoon Oppervlakte (ha) Regio/plaats Aantal bezoekers veldbezoek 30 Weer (temperatuur, bewolking, wind e.d.) Beheer (wie zijn verantwoordelijk voor het beheer) uur Freek Vervest en Francine van der Loop. Beheerder camping, de Ursemmerplas (Wil Pleyster, tel: ). Naar schatting 8 hectare. Ursem. 29 C graden, bewolkt, redelijk wat wind. De Ursemmerplas inclusief het hele recreatieterrein wordt beheerd door recreatieschap West-Friesland. Toezicht Er is geen toezicht op het strand. Er is over het algemeen wel een beheerder op de aangrenzende camping aanwezig. Overige opmerkingen: Tijdens het veldbezoek vertelde de campingbeheerder dat er de voorgaande jaren in het najaar vissterfte optrad. Er is daarom contact opgenomen met het HHNK en er is een ecoloog langs geweest. Er is voorgesteld om de plas minder diep te maken. Doordat de plas redelijk diep is, ontstaat er stratificatie van de waterlagen, waarbij er één koude, dode, zuurstofloze onderlaag is en één warme, levende bovenlaag, waar ook alle vissen leven. Als de vissen in de zomer sterven betekent het dat de bovenste laag te klein is geworden; sterven er vissen in het najaar dan zijn de twee lage door de toenemende wind in het najaar gemixt. Hierbij mengen de toxische stoffen, ontstaan in de onderste zuurstofloze laag, met de laag waarin de vissen leven en hierdoor sterven de vissen. Door de plas te verlagen kan de turbulentie tot onder aan de plas komen, waardoor stratificatie minder snel optreedt. Men moet er wel voor zorgen dat de plas niet ondieper wordt dan 1,5 meter om botulisme te voorkomen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas bijlage 1-1 -

52 Royal HaskoningDHV B.V. Potentiële bronnen van vervuiling en voorzieningen Aanwezigheid toiletten Ja Mate van schoonmaken sanitair- hoe 1 keer per dag. vaak Aanwezigheid (recreatie) vaart Nee Mate schoonmaken strand Zeer goed/goed/matig/ontoereikend/slecht Aanwezigheid jachthavens Nee Aanwezigheid woonboten Nee Weilanden boerderijen in de Ja omgeving Aanwezigheid RWZIs Nee Afstand 4 km. Aanwezigheid ongezuiverde lozingen Nee Aanwezigheid huisdieren op het Nee strand Aanwezigheid watervogels + Veldbezoek Winter, ja volgens de beheerder ziet het eventueel locatie 5 Meerkoeten, Grauwe Gans, 15 eenden, 2 Futen, Een paar zwanen met jongen. s winters zwart van de vogels. Hij weet niet wat voor soorten, maar er zijn zowel eenden als ganzen. Aanwezigheid prullenbakken Aanwezigheid feces op het strand Mate van maaien, indien relevant Ja Ja enkele. Het riet wordt niet gemaaid. Er zijn wel Graskarpers uitgezet om het riet bij te houden. Deze zijn tijdens het laatste visonderzoek niet teruggevonden. Graskarpers kunnen zich in Nederland niet voortplanten en kunnen ongeveer 10 jaar oud worden. Aanwezigheid drijvend vuil Aanwezigheid industrie in de omgeving Werkzaamheden tbv onderhoud Eventuele opmerkingen waterstromen/ peilverschillen Afvoer regenwater Aanwezigheid afstromend wegwater Aanwezigheid speeltoestellen Hoeveelheid bezoekers Gras en Brandnetels aan de oevers wordt wel gemaaid. Ja, weinig tot niet in de zwemzone. Wel iets meer drijvend vuil op delen van de plas waar de wind naar toe staat. Nee Nee Het water stroomde vanuit de Ursemmerplas naar de achterliggende sloot en vaart. Nee, niet vanuit andere delen. Het regenwater van bungalows is bij sommige aangesloten op het riool, bij andere bungalows gaat het grondwater in. Nee Ja Zie tekst in rapport. bijlage Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

53 Royal HaskoningDHV B.V. Aanwezigheid afbakening zwemzone Aanwezigheid aanlegsteiger/ankerplaats Vissers aanwezig Visgegevens Aanwezigheid overige dieren (Paarden, Koeien, Schapen etc. Gesloten systeem of niet Ja Nee, wel houten vlonders om op te vissen. Ja Zie tekst in rapport en overige opmerkingen. Er zijn wel eens ratten op en rond de camping aanwezig. Deze worden bestreden door Holland collect. Er wordt geen water ingelaten. Er is een stuw bij aansluiting sloten van het achterland, hier wordt wel water naar het achterland afgevoerd. Indruk waterkwaliteit Zwemzone Overig Algemene indruk waterkwaliteit Zeer goed/goed/ /matig Zeer goed/goed/ matig/ ontoereikend/slecht ontoereikend/slecht Geur Licht sulfaatachtig / Schuim Klein beetje / doorzicht Goed / Kleur Lichtgroen / Algen Ja Ja Drijflagen aanwezig Niet Niet algenbloei Niet Niet kolonievorming Aard oever Type ondergrond/waterbodem Zuurstofloosheid bodem (diepte) Ja redelijk wat bolletjes aanwezig, 2 soorten groenblauwe bolletjes (zie foto s), waarschijnlijk blauwalg, mogelijk Nostoc sp. Zand/beschoeiing/riet/gras Zand/veen/leem/klei/puin/stortsteen 0,2 cm Ja redelijk wat bolletjes. Klachten (zwemmersjeuk, botulisme, diersterfte, blauwalgen Alle klachten zijn doorgegeven aan de provincie. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas bijlage 1-3 -

54 Royal HaskoningDHV B.V. Waterplanten Zwemzone Overig Ondergedoken en drijvende planten Moeras- en oeverplanten Riet, Lisdodde, Wilgen, Brandnetel, Zuring, Wilgenroosje en Grote wederik Flab-kroos bijlage Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas

55 Royal HaskoningDHV B.V. BIJLAGE 2 Zwemprof Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas bijlage 2-1 -

56 Royal HaskoningDHV B.V. BIJLAGE 3 bijlage 3-2- Plattegrond recreatieterrein Ursemmerplas Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Zwemwaterprofiel Ursemmerplas