Dashboard Statenvoorstel

Transcriptie

1 Dashboard Statenvoorstel Datum GS-kenmerk Inlichtingen bij / J.H. Messelink, telefoon Titel/Onderwerp Kaderstelling en investeringsvoorstel natuurbeleid. PS kenmerk PS/2017/833 Omschrijving van besluit of onderwerp: Provinciale Staten hebben de bevoegdheid om het nieuwe Natuurbeleid vast te stellen. De huidige Omgevingsvisie heeft al de status van Provinciale Natuurvisie zoals bedoeld in de Wet Natuurbescherming. Via een participatief traject van groene tafels en werkateliers hebben wij met veel partijen gewerkt aan een vernieuwing van het provinciaal natuurbeleid. De breed gedeelde koers is uitgewerkt in het koersdocument Natuur voor Elkaar, dat is besproken in de commissie Landbouw en Natuur op 13 september Wij verzoeken u met het voorliggende besluit de kaders vast te stellen aan de hand waarvan de wij de inhoud van het koersdocument zullen door vertalen naar de Omgevingsvisie. Wij zullen met partners uitvoering geven aan de nieuwe thema s. Voorts stellen wij u voor om 4 miljoen beschikbaar te stellen als uitvoeringsimpuls voor de uitvoering van acties uit het koersdocument en 2,5 miljoen voor landschapsbeheer (het vervolg op groene en blauwe diensten). Participatieladder Vorm van participatie (Rol van participant) Initiatiefnemer, Beleidseigenaar, Bevoegd gezag Samenwerkingspartner Medebeslisser Adviseur inspraak Adviseur eindspraak Toeschouwer, Ontvanger informatie, Informant Geen rol Wat wilt u van PS: Ter kennis geven Overleg Brainstorm Samenwerking Besluitvorming Reflectie Overig, namelijk: Bestuursstijl (Rol van het bestuur) Faciliterende stijl Samenwerkende stijl Delegerende stijl Participatieve stijl Consultatieve stijl Open autoritaire stijl Gesloten autoritaire stijl Fase van het onderwerp/besluit: : Informerend Verkennend Mede-ontwerp/coproductie Besluitvormend Inspraak Uitvoerend Evaluatie Reflectie Overig, namelijk: Toekomstige activiteiten Na besluitvorming zullen wij u in het kader van de actualisatieronde 2017/2018 een voorstel voorleggen om de Omgevingsvisie op verschillende onderdelen aan te vullen op basis van de nieuwe beleidskaders. Link met: - Begroting, namelijk 3.1, 3.3, 3.4 en 3.5Niet rplicht Relevante achtergrondinformatie Vervolg uitwerking provinciaal natuurbeleid via Groene Tafels en aftrapnotitie 'Natuur voor elkaar'. (PS/2016/970) GS brief inzake vernieuwing natuurbeleid. (PS/2017/667) Connectie met strategisch onderwerp, namelijk: Revisie omgevingsvisie Werkgelegenheid Innovatie en duurzame energie Cultuurbeleid Ontwikkelopgave Natura 2000 Herijking OV-tactiek Duitsland Circulaire economie Sociale kwaliteit Overige, namelijk: Wettelijke grondslag: Provinciale Staten zijn verplicht een Provinciale Natuurvisie vast te stellen op basis van de Wet Natuurbescherming artikel 1.7

2 Relevante links: 2

3 Statenvoorstel nr. PS/ Kaderstelling en investeringsvoorstel Natuurbeleid Datum GS-kenmerk Inlichtingen bij Fout! Verwijzingsbron niet gevonden. 2017/ J.H. Messelink, telefoon Aan Provinciale Staten Onderwerp Kaderstelling natuurbeleid en investeringsvoorstel Bijlagen I. Ontwerpbesluit nr. PS/(bijgevoegd) II. Motivering Uitvoeringsimpuls (bijgevoegd) III. Budgettaire gevolgen van de 14 e wijziging van de Begroting 2017 (bijgevoegd) IV. Koersdocument Natuur voor elkaar en aanbiedingsbrief (te raadplegen via onder het bovengenoemde PS-kenmerk) V. Natuurkompas Overijssel: het Provinciale Natuurbeleid in samenhang (te raadplegen via onder het bovengenoemde PS-kenmerk) Samenvatting van het voorgestelde besluit Tijdens de Groene Tafels en in werkateliers is het afgelopen anderhalf jaar met een brede vertegenwoordiging vanuit de Overijsselse samenleving gewerkt aan verschillende thema s voor vernieuwing van het provinciale natuurbeleid. Dit in het verlengde van het Natuurpact uit 2013 (waarin provincies en Rijk afspraken maakten over de decentralisatie van het natuurbeleid) en de Wet Natuurbescherming die op 1 januari 2017 in werking is getreden. Als belangrijke stap in dat vernieuwingsproces hebben de deelnemers van de Groene Tafels en werkateliers samen een breed gedeelde koers uitgewerkt in het koersdocument Natuur voor Elkaar. Provinciale Staten besluiten om kaders vast te stellen aan de hand waarvan de nieuwe beleidsambities uit het koersdocument worden door vertaald naar de Omgevingsvisie, die sinds april 2017 de status heeft van Natuurvisie als bedoeld in de Wet natuurbescherming. Daartoe stellen zij, in aanvulling op het bestaande beleid, de kaders vast. Tevens stellen Provinciale Staten extra middelen beschikbaar voor de uitvoering voor de periode Inleiding en probleemstelling De Rijksoverheid heeft het Natuurbeleid gedecentraliseerd naar de provincies. Dit proces is formeel afgerond met de inwerkingtreding van de Wet Natuurbescherming op 1 januari De nieuwe Wet Natuurbescherming (Wnb) geeft de provincie beleidsruimte om nieuw beleid te ontwikkelen. Wij grijpen deze mogelijkheid aan om u een voorstel voor te leggen om natuur, economie en samenleving meer te verbinden en synergie te creëren tussen de natuuropgave en andere (provinciale) opgaven. In de Groene Tafels en in werkateliers hebben we het afgelopen anderhalf jaar met een brede vertegenwoordiging vanuit de Overijsselse samenleving gewerkt aan thema s waarop het natuurbeleid voor de provincie vernieuwing vraagt. Een eerste stap in het proces was het vaststellen van de Aftrapnotitie "Natuur voor elkaar". Deze hebben we u in oktober 2016 toegestuurd (PS/2016/970). Op basis van de Aftrapnotitie hebben we samen met onze partners gewerkt aan een Koersdocument voor het provinciaal natuurbeleid. 3

4 Dit koersdocument bevat naast beleidsambities ook een concrete uitvoeringsagenda. Voor de koers en prioritering van de uitvoeringsagenda is veel draagvlak bij de deelnemers van Groene Tafels. U heeft de bevoegdheid om deze koers vast te leggen in de provinciale Natuurvisie. Eerder heeft u besloten om de Omgevingsvisie aan te merken als de provinciale Natuurvisie zoals bedoeld in de Wet Natuurbescherming. Vernieuwing van het natuurbeleid werkt daarom ook door in de Omgevingsvisie. We hebben het Koersdocument voor de zomer aan u toegestuurd (Zie bijlage IV, PS/2017/667). In onderstaand kader geven we een korte samenvatting van de koers: De betekenis van natuur voor mensen centraal We zetten we een beweging in gang waarbij de betekenis van natuur voor mensen meer centraal komt te staan. We verbreden het natuurbeleid van eenzijdige bescherming van natuur naar beleven, benutten en beschermen van natuur. Dat zijn de drie hoofdingrediënten voor een toekomstbestendige natuur en de uitgangspunten van ons natuurbeleid. Daarbij vatten we het begrip natuur breed op: van het groen om de hoek tot beschermd natuurgebied. Natuurinclusief denken, werken en leven Om invulling te geven aan beleven, benutten en beschermen bevorderen we natuurinclusief denken, werken en leven. De gedachte hierachter is dat als we natuur meer verweven in ons dagelijks leven en daarin vanzelfsprekend rekening houden met haar, we natuur ook meer beleven en benutten. Daardoor leven we minder los van de natuur en zien we als vanzelf de meerwaarde van de natuur voor ons wonen, werken en leven. Dat gaat niet vanzelf: het vraagt om bewustzijn van de betekenis en waarde van natuur en om verandering in onze dagelijkse en economische activiteiten. Samengevat bevat het koersdocument de volgende beleidsambities: a. de betekenis van natuur voor inwoners en ondernemers meer centraal stellen; b. het beleid verbreden van beschermen naar beleven, benutten en beschermen ; c. het begrip natuur verbreden; d. mensen en natuur meer verbinden. Meer aandacht voor natuur dichtbij ; e. natuur en economie meer verbinden. De synergie tussen natuur en economie verder versterken en de spanning verminderen; f. de binding van mensen met hun landschap versterken en die binding als basis nemen voor afspraken over beheer van landschap op gebiedsniveau; g. het creëren van robuuste condities voor diverse natuur, met de focus op geschikte condities voor wilde plant- en diersoorten waarvoor het leefgebied in Overijssel belangrijk is voor het voortbestaan; h. opgaven voor natuur en andere (provinciale) opgaven meer verbinden. In onze aanbiedingsbrief hebben wij uitgebreid beschreven hoe wij ons tot deze koers verhouden. De brief en het koersdocument heeft u op 13 september 2017 besproken in de Commissie Landbouw en Natuur. Het doorlopen proces met de partners en het invullen van onze rol als partner in dit proces vraagt nu om vervolgstappen langs twee sporen: 1. Beleidsambities uit het koersdocument verwerken in provinciaal natuurbeleid. 2. De uitvoering van het koersdocument voortvarend oppakken met partners. Via bijgaand voorstel vragen wij aan u of u de nieuwe koers steunt. Daarmee stelt u de kaders vast aan de hand waarvan wij de ambities uit het koersdocument kunnen overnemen en vertalen in de eerstvolgende actualisatieronde van de Omgevingsvisie (2017/2018). In samenwerking met onze partners zullen wij in 2018 met de uitvoering starten. Het vernieuwde provinciale natuurbeleid hebben we in samenhang met het bestaande natuurbeleid beschreven in het Natuurkompas van Overijssel (Bijlage V). Indien u instemt met de koers gebruiken wij dit natuurkompas voor onze communicatie met partnerorganisaties en andere professionals over het Provinciale Natuurbeleid. Het Natuurkompas is geen formeel beleidsdocument en heeft geen juridische status. We hebben het bij dit voorstel gevoegd om u een impressie te geven hoe de kaders die wij u vragen vast te stellen kunnen doorwerken. 4

5 Participatie samenleving Het Koersdocument is via een open participatief proces tot stand gekomen. Dit heeft geleid tot veel enthousiasme en draagvlak bij partners. Dat willen we vasthouden bij de uitvoering. Daarom maken we afspraken met onze partners hoe we daar samen, ieder vanuit eigen positie en verantwoordelijkheid, invulling aan geven. In de bovengenoemde aanbiedingsbrief bij het koersdocument hebben we beschreven vanuit welke rollen wij een bijdrage willen leveren. Overwegingen We leggen onze overwegingen aan u voor, gekoppeld aan de voorliggende besluiten. 1. In aanvulling op het bestaande natuurbeleid de ambities uit het koersdocument over te nemen en te vertalen in de Omgevingsvisie, die mede de status heeft van provinciale natuurvisie: De ambities en uitvoeringsstrategie uit het koersdocument sluiten goed aan op bestaand beleid. De beleidsambities uit het koersdocument sluiten goed aan op ons bestaande beleid. De huidige Omgevingsvisie heeft mede de status van provinciale Natuurvisie. De onderdelen van het natuurbeleid die al eerder ontwikkeld en in uitvoering zijn, zijn in de omgevingsvisie opgenomen. Deze blijven onverkort van kracht. Het gaat dan bijvoorbeeld om de realisatie van het Natuurnetwerk Nederland, de Ontwikkelopgave Natura 2000, de Programmatische Aanpak Stikstof en het (agrarisch) natuurbeheer. Het koersdocument geeft in aanvulling op het bestaande beleid invulling aan de beleidsruimte die de Wnb ons biedt als ook de uitvoering ervan. Indien u de beleidsambities uit het koersdocument onderschrijft zullen wij deze via het traject van de jaarlijkse actualisatieronde vertalen naar de Omgevingsvisie. Er is veel steun voor de ambities uit het koersdocument De koers is via een zorgvuldig en participatief proces van Groene Tafels en Werkateliers tot stand gekomen. Er is veel waardering voor dit proces en brede steun voor de koers onder deelnemers van de Groene Tafels. Met deze koers volgen we de aanbevelingen op, die voortkomen uit de Evaluatie van het Natuurpact Het Planbureau voor de Leefomgeving deed bij de Evaluatie aanbevelingen om natuur meer te verbinden met de economie en de samenleving. Wij hebben u deze Evaluatie in februari 2017 aangeboden (PS/2017/194). Kaderstellende overwegingen bij de verschillende ambities: a) De betekenis van natuur voor mensen meer centraal stellen. Door dit te doen sluit ons beleid beter aan op drijfveren van inwoners en ondernemers. b) Het beleid verbreden van beschermen naar beleven, benutten en beschermen. Door het natuurbeleid meer te richten op beleven en benutten hebben inwoners van Overijssel op langere termijn meer "profijt" ondervinden van de natuur. Hierdoor ontstaat meer verbinding en mensen zullen eerder zorg dragen voor de natuur. Daardoor stijgt het draagvlak voor het natuurbeleid. c) Het begrip natuur verbreden. Met natuur bedoelen wij al het levende groen in onze omgeving: alles wat groeit en bloeit van het groen om de hoek, het landschappelijk groen tot een beschermd natuurgebied. Dankzij deze brede kijk op natuur zien we meer mogelijkheden voor beleven, benutten en ook beschermen. Door het begrip natuur breder op te vatten zal de provinciale rol ook meer gedifferentieerd zijn. d) Mensen en natuur meer verbinden. Meer aandacht voor natuur dichtbij. Mensen en natuur meer verbinden is goed voor het welzijn van inwoners en het draagvlak voor het natuurbeleid in brede zin. e) Natuur en economie meer verbinden. De synergie tussen natuur en economie verder versterken en de spanning verminderen. 5

6 Meer synergie tussen economie en natuur leidt tot win-winsituaties, winst voor natuur en meer mogelijkheden voor economische ontwikkeling; f) De binding van mensen met hun landschap versterken en die binding als basis nemen voor afspraken over beheer van landschap op gebiedsniveau. Behoud en versterking van de identiteit van het landschap begint bij betrokkenheid van mensen op gebiedsniveau. Deze betrokkenheid bevordert de motivatie van inwoners om zelf bij te dragen aan behoud en beheer van waardevolle landschappen. Bij het vervolg op groen blauwe diensten staat dat dan ook centraal: samen met inwoners en deskundigen in beeld brengen voor welke elementen in het landschap beheer nodig is. Als dit in beeld is, willen we langjarige afspraken maken over het beheer. De middelen die wij u vragen beschikbaar te stellen voor landschapsbeheer zetten we daar op in, in aanvulling op financiering vanuit het gebied zelf. g) Het creëren van robuuste condities voor diverse natuur, met de focus op geschikte condities voor wilde plant- en diersoorten waarvoor het leefgebied in Overijssel belangrijk is voor het voortbestaan; Door condities voor wilde planten- en diersoorten op orde te brengen wordt de natuur sterker en kunnen we meer en blijvend profiteren van diensten die de natuur ons levert. In onze aanbiedingsbrief bij het koersdocument hebben wij toegelicht hoe wij hier vanuit onze verschillende rollen en verantwoordelijkheden invulling aan geven. h) opgaven voor natuur en andere (provinciale) opgaven meer verbinden. Door natuuropgaven meer te verbinden met andere opgaven kunnen provinciale doelen eerder en efficiënter worden gerealiseerd. In onze aanbiedingsbrief bij het Koersdocument hebben wij u geïnformeerd over de koppelkansen die wij zien en hoe wij die kansen willen benutten. We zien bijvoorbeeld kansen om de natuuropgave te koppelen aan de klimaatopgave, de stadsbeweging, sociale kwaliteit, duurzaamheid, Agro & Food, Nieuwe Energie Overijssel, infrastructuur en Gastvrij Overijssel. 2. In te stemmen met een provinciale uitvoeringsimpuls voor nieuwe thema s die voortkomen uit het koersdocument en bijbehorende uitvoeringsagenda en in het bijzonder de prioritaire acties. We willen de uitvoering voortvarend oppakken met partners. De gevraagde uitvoeringsimpuls van 4 miljoen. is nodig om uitvoering te kunnen geven aan de geprioriteerde acties in de periode Hieronder lichten we dit toe. Investeren in deze koers rendeert Met de koers wordt een beweging in gang gezet naar een natuurinclusievere samenleving. Dat houdt in dat de natuur in ons dagelijks leven, werken en denken als vanzelfsprekend een plek heeft. We genieten van de natuur, profiteren er van en dragen er zorg voor. De zorg voor natuur wordt zo minder alleen een taak van de overheid. En bescherming van natuur wordt zo op langere termijn meer achtervang, omdat we in ons doen en laten al rekening houden met de natuur. Op deze manier ontstaat meer synergie met andere opgaven, waardoor ook andere provinciale beleidsdoelen efficiënter worden gerealiseerd. Hierdoor neemt de hindermacht van natuur af. De procedures die voortkomen uit de noodzaak om natuur te beschermen kunnen mogelijk eenvoudiger worden doorlopen bij een natuurinclusieve aanpak. Dat bespaart op langere termijn ook (maatschappelijke) kosten. Wij zijn er daarom van overtuigd dat investeren in deze koers rendeert. Partners leveren ook een bijdrage De beleidsambities in het Koersdocument zijn uitgewerkt in een concrete uitvoeringsagenda met meer dan 40 acties. In de Groene Tafel bijeenkomst van 12 mei 2017, waar leden van uw Staten ook aan hebben deelgenomen, is bepaald welke acties de partners samen als eerste willen oppakken. Het gaat om de volgende acties: kinderen en natuur (acties met betrekking tot de groenbeleving in het onderwijs, groene schoolpleinen en speelnatuur); probleemplekken klimaatstress aanpakken met groen en blauw; natuurinclusief werken in de bouw en infrastructuur; stimuleren van natuur- en landschapsinclusieve landbouw (diverse acties); ontwikkelen van experimenteerruimte; beheer landschap: afspraken maken met collectieven van inwoners en/of agrariërs; verbinding met landschap versterken via vrijwilligers; condities van leefgebieden op orde. De motivering van deze acties is beschreven in het Koersdocument Natuur voor Elkaar. Na de zomer hebben bestuurlijke overleggen plaatsgevonden om afspraken te maken over uitvoering van deze prioritaire acties. Voor elke actie is een plan van aanpak in voorbereiding en is er een coalitie van partners die de actie verder 6

7 brengen. Wij leveren vanuit verschillende rollen onze bijdrage en vullen onze rol in overleg met partners in. Daarbij geven wij ook invulling aan de motie Ten Bolscher die u op 27 september 2017 heeft aangenomen over de vergroening van schoolpleinen. In de huidige begroting is beperkt budget beschikbaar De huidige begroting voorziet vooral in de middelen die nodig zijn voor het beschermen van natuur (o.a. de uitvoering van de Ontwikkelopgave Natura 2000, realisatie van het Natuurnetwerk Nederland, vergunningverlening, toezicht en handhaving, subsidies voor (agrarisch) natuurbeheer, de uitvoering van de Programmatische Aanpak Stikstof en de bijdrage aan Nationale Parken). Voor de nieuwe beleidsthema s (met name de verbinding van natuur met economie en samenleving) zijn binnen de huidige begroting de volgende budgetten beschikbaar. voor het versterken van de verbinding van natuur en samenleving jaarlijks 0,7 miljoen (beleidsdoel 3.3 Wederzijdse versterking van natuur & economie en van natuur & samenleving); voor het verbeteren van de relatie tussen natuur en economie zijn geen middelen beschikbaar. Er ligt wel een relatie met het programma Agro & Food; voor landschap structureel 0,5 miljoen (beleidsdoel 3.1 Behoud van natuur- & landschapskwaliteiten en van de verscheidenheid aan dieren & planten door bescherming en beheer). daarnaast is in de op 19 november 2016 aangenomen motie over het vervolg op Groen en Blauwe Diensten gesteld, dat er incidenteel 2,5 miljoen. moet worden ingezet voor landschapsbeheer, vanuit middelen die vrijvallen binnen het investeringsprogramma Kwaliteit van Overijssel. Hiertoe doen we voorliggend voorstel tot wijziging van de begroting. voor het verbeteren van condities voor wilde plant- en diersoorten buiten het natuurnetwerk jaarlijks 0,5 miljoen (ook binnen beleidsdoel 3.1). in 2015 hebben wij een subsidie verleend waarmee voor de periode 2015 tot en met 2018 van circa ,- voor de ondersteuning van vrijwillig landschapsbeheer. Bovenstaand genoemde middelen zetten we geheel in voor de uitvoering van de prioritaire acties die voortkomen uit het koersdocument. De middelen voor natuur en samenleving zetten we deels ook in voor lopende projecten. Deze middelen zijn samen echter onvoldoende om met alle partners voortvarend aan de slag te gaan met de geprioriteerde uitvoeringsagenda. Onze partners zullen een bijdrage leveren, financieel of op een andere manier. Daarom willen wij ook een belangrijke bijdrage leveren. Hiervoor is een uitvoeringsimpuls van circa 4 miljoen nodig. In bijlage II bij dit voorstel motiveren wij deze raming. 3. In te stemmen met de 14 e begrotingswijziging 2017 a) Uitvoeringsimpuls 4 miljoen In de begroting van 2017 zijn voor de periode middelen gereserveerd voor het "reservepakket voor de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS)". Dat zijn additionele maatregelen die nodig zijn om de doelstellingen van de PAS te bereiken. De totstandkoming van het reservepakket is vertraagd, waardoor pas in de loop van 2018 uitgaven worden voorzien. De hoogte van de provinciale bijdrage daarin moet nog bepaald in overleg met het Rijk. Wij verwachten dat deze bijdrage lager zal uitvallen. Gelet op deze verwachting en het belang nu te starten met uitvoering van het nieuwe natuurbeleid, stellen wij voor om 4 miljoen van dit budget voor uitvoering van dit nieuwe natuurbeleid in te zetten. Deze middelen zijn binnen de begroting gekoppeld aan beleidsdoel 3.2 (verbetering van de inrichting en het beheer van de Natura 2000-gebieden en afronding van lopende natuurprojecten). Onder dit beleidsdoel is voor de prestatie milieu-innovatie in de landbouw voor de periode circa 8,5 miljoen begroot, deels bedoeld voor het reservepakket van de PAS en deels voor innovatie. We stellen voor om 4 miljoen vanuit 3.2 deels ( 1,5 miljoen) te koppelen aan beleidsdoel 3.1 Behoud van Natuur- en Landschapskwaliteiten en van de verscheidenheid aan dieren & planten door bescherming en beheer en deels ( 2,5 miljoen) aan beleidsdoel 3.3 Wederzijds versterking van natuur & economie en van natuur & samenleving. Daarbij stellen we een gelijke verdeling voor over 2018 en Door de middelen toe te kennen aan beleidsdoelen in plaats van aan prestaties, houden we ruimte om in te spelen op de bijdrage die partners leveren en de provinciale middelen in te zetten waar dat het meest nodig is. Met dit voorstel lopen wij vooruit op een integrale afweging. Als u instemt met ons voorstel verlaagt dit het beschikbare budget voor het reservepakket PAS tot 4,5 miljoen. b) 2,5 miljoen voor landschap 7

8 Binnen kerntaak 3, prestatie 3.2.3, vallen middelen vrij, die in het investeringsprogramma "Kwaliteit van Overijssel" waren begroot voor particuliere natuurrealisatie en kwaliteitsverbetering natuur. In de motie Van der Vegte, die op 19 november 2016 is aangenomen, is als dit als uitgangspunt meegegeven voor de financiële onderbouwing van het vervolg op Groen Blauwe Diensten. We stellen daarom voor om 2,5 miljoen van de vrijvallende middelen over te hevelen van prestatie Afronding natuuropgave pmjp projecten en toe te voegen aan prestatie Beheer landschap. Deze middelen zetten we in voor het vervolg op groen blauwe diensten. We verwachten dat we in de periode in circa vijf-acht gebieden een pilot kunnen ondersteunen waarin de nieuwe manier van werken wordt toegepast, zoals beschreven in het koersdocument Natuur voor Elkaar op pagina 32 en 33. De kern is dat inwoners samen met deskundigen in beeld brengen welke elementen in het landschap om beheer vragen. Daarbij wegen ze verschillende aspecten mee, zoals beleving, historie, maar ook wat wij van provinciaal belang vinden (zoals we dat hebben beschreven in onze catalogus gebiedskenmerken) en ontwikkelingen die op het landschap afkomen. Als de opgaven eenmaal in beeld zijn gebracht willen wij op gebiedsniveau langjarige afspraken maken over beheer. De provinciale middelen willen we beschikbaar stellen als aanvulling op gebiedsfinanciering. Vervolgproces Als u instemt met ons voorstel zullen wij met de eerst volgende actualisatieronde de inhoud van het koersdocument Natuur voor elkaar, zoals voorgesteld in dit Statenvoorstel, vertalen naar de Omgevingsvisie. Daarnaast pakken wij met onze partners de uitvoering van de prioritaire acties uit het Koersdocument op. We willen de energie die is losgekomen in het traject van Groene Tafels en werkateliers vasthouden. Daarom organiseren we jaarlijks een natuurcongres (zie ook begrotingsprestatie 3.5.6), waarin we met alle deelnemers van Groene Tafels in beeld brengen wat we hebben bereikt en of er nieuwe ontwikkelingen zijn die vragen om wijziging van beleid of bijstelling van de uitvoering. Verantwoording/informeren van PS Via de P&C cyclus leggen we verantwoording af over de uitvoering van ons Natuurbeleid. Verder zullen wij u uitnodigen voor het jaarlijks natuurcongres en eventueel nieuwe Groene Tafels. Conclusie Het koersdocument Natuur voor Elkaar, dat wij samen met partners hebben ontwikkeld, legt een goede basis voor het verbinden van natuur, economie en samenleving. Wij verzoeken u kaders vast te stellen waarmee wij de inhoud van het koersdocument, met name de onderdelen die het provinciaal belang en provinciale rol raken, kunnen integreren in het huidige natuurbeleid. Wij zullen u deze koers bij de eerstvolgende aanpassing van de Omgevingsvisie als onderdeel van de Provinciale Natuurvisie ter vaststelling voorleggen. Tevens verzoeken wij u middelen beschikbaar te stellen voor de uitvoering. In het Natuurkompas Overijssel geven we een impressie hoe het provinciale natuurbeleid eruit ziet, na vaststelling en doorwerking van deze kaders voor het natuurbeleid. Voorstel Gelet op het voorgaande stellen wij u voor het besluit te nemen, als in concept in bijlage I verwoord. Gedeputeerde Staten van Overijssel, Y.J. van Hijum voorzitter, J. Osinga secretaris, 8

9 Bijlage I Ontwerpbesluit nr. PS/2017/833 Provinciale Staten van Overijssel, gelezen het voorstel van Gedeputeerde Staten d.d kenmerk 2017/ overwegende dat: - de provincies per 1 januari 2017 verantwoordelijk zijn voor het natuurbeleid; - de nieuwe Wet natuurbescherming provincies de beleidsruimte geeft om het provinciale natuurbeleid te integreren met het provinciale algemene economisch beleid, ruimtelijke beleid, milieubeleid, waterbeleid en cultuurbeleid. - het koersdocument Natuur voor elkaar is ontwikkeld door gezamenlijke partners, waaronder de provincie; - er breed draagvlak is voor de ambities in het koersdocument en bijbehorende uitvoeringsagenda; - er bij partners veel animo is om met de acties uit het koersdocument aan de slag te gaan en samen met deelnemers van de Groene Tafel op 12 mei 2017 is bepaald welke acties als eerste op te pakken. besluiten: 1. In aanvulling op het bestaande natuurbeleid, in kaderstellende zin, de volgende ambities uit het koersdocument over te nemen en te vertalen in de Omgevingsvisie, die mede de status heeft van provinciale natuurvisie: a) de betekenis van natuur voor mensen meer centraal stellen; b) het beleid verbreden van beschermen naar beleven, benutten en beschermen ; c) het begrip natuur verbreden; d) mensen en natuur meer verbinden. Meer aandacht voor natuur dichtbij ; e) natuur en economie meer verbinden. De synergie tussen natuur en economie verder versterken en de spanning verminderen; f) de binding van mensen met hun landschap versterken en die binding als basis nemen voor afspraken over beheer van landschap op gebiedsniveau; g) het creëren van robuuste condities voor diverse natuur, met de focus op geschikte condities voor wilde plant- en diersoorten waarvoor het leefgebied in Overijssel belangrijk is voor het voortbestaan; h) opgaven voor natuur en andere (provinciale) opgaven meer verbinden. 2. In te stemmen met een provinciale uitvoeringsimpuls voor nieuwe thema s die voortkomen uit het koersdocument, bijbehorende uitvoeringsagenda en in het bijzonder de prioritaire acties. 3. De 14 e begrotingswijziging 2017 (bijlage III) vast te stellen, a) waarmee voor de uitvoering van de koers een extra uitvoeringsimpuls beschikbaar komt van 4 miljoen voor de periode b) waarmee voor het vervolg op groene en blauwe diensten incidenteel 2,5 miljoen beschikbaar komt voor de periode Zwolle, Provinciale Staten voornoemd, voorzitter, griffier, 9

10 Bijlage II Motivering uitvoeringsimpuls Thema Toelichting kostenraming Middelen ( mln.) Soorten Landschap Natuur en Economie Natuur Dichtbij Voor de prioritaire acties kinderen en natuur en probleemplekken klimaatstress aanpakken met groen blauw zullen we onder andere bijdragen aan: Financiering groene schoolpleinen (we gaan uit van 100 schoolpleinen in de periode ). Financiering pilots vergroening van steden en dorpen Vergroten kennis en bewustzijn waarde van groen Partijen bij elkaar brengen, verbinding tot stand brengen tussen groen, klimaatadaptatie, sociale kwaliteit. Op basis van de plannen van aanpak vullen we in overleg met onze partners onze bijdrage verder in. Voor de prioritaire acties natuurinclusief werken in de bouw en infrastructuur, stimuleren van natuur- en landschapsinclusieve landbouw (diverse acties), ontwikkelen van experimenteerruimte zullen we onder andere bijdragen aan: Kennis en bewustzijn vergroten / financiering onderzoek Partijen bij elkaar brengen Financiering van pilots. Natuurinclusief uitvoeren van provinciale projecten Communicatie. Daarnaast bevorderen we duurzaam gebruik van Natuurlijk Kapitaal 1. Vanuit het programma Agro & Food zetten we middelen in voor natuurinclusieve landbouw. Op basis van de plannen van aanpak vullen we in overleg met onze partners onze bijdrage verder in. Voor prioritaire actie beheer landschap: afspraken maken met collectieven van inwoners en/of agrariërs zullen we onder andere bijdragen aan Kennis en onderzoek Financiering gebiedsprocessen Financiering langjarig beheer Inzet van 1 miljoen. vanuit de uitvoeringsimpuls in aanvulling overige middelen (incidenteel 2,5 miljoen., structureel 0.5 miljoen.), maakt het mogelijk om in meer gebieden afspraken te maken over beheer. Op basis van het plan van aanpak voor landschapsbeheer vullen we in overleg met onze partners onze bijdrage verder in. Voor de prioritaire actie verbinding versterken met landschap via vrijwilligers is dekking voorzien tot en met Vanaf 2019 is jaarlijks 0,4 miljoen. nodig. Een voorstel voor dekking volgt in de Perspectiefnota Voor de prioritaire actie condities leefgebieden op orde zullen we onder andere bijdragen aan: Financiering kennis en onderzoek Partijen bij elkaar brengen Financiering van projecten voor verbetering van condities in leefgebieden en gerichte maatregelen (door)ontwikkeling van soortenmanagementplannen. Communicatie (icoonsoorten) Totaal Zie toelichting op onze inzet Natuurlijk Kapitaal in onze brief van augustus 2017 (PS/2017/667) 10

11 Bijlage III: overzicht budgettaire gevolgen van de 14 e wijziging van de Begroting 2017 Kaderstelling en investeringsvoorstel Natuurbeleid (bedragen x 1.000) Volg- Kerntaadoel Lasten Baten Saldo Lasten Baten Saldo Lasten Baten Saldo Lasten Baten Saldo Lasten Baten Beleids- Prestatie I/S Omschrijving nummer Saldo 1 Vernieuwing natuurbeleid Verbetering van de inrichting en het beheer van de Natura2000-gebieden en de afronding van de lopende natuurprojecten I - programmakosten Behoud van natuur- & landschapskwaliteiten en van de verscheidenheid aan dieren & planten door bescherming en beheer I - programmakosten Wederzijdse versterking van natuur & economie en van natuur & samenleving I - programmakosten Algemene dekkingsmiddelen I - programmakosten (Algemene reserve) Landschapsbeheer 20 Algemene dekkingsmiddelen I - programmakosten (Reserve uitvoering Kwaliteit van Overijssel) I - programmakosten (Reserve uitvoering Kwaliteit van Overijssel) Totaal structurele exploitatiewijzigingen Totaal incidentele exploitatiewijzigingen Totaal exploitatiewijzigingen Geraamd EMU-saldo vorige wijziging LEGENDA Mutaties EMU-saldo deze wijziging nr. omschrijving Nieuw geraamd EMU-saldo (geraamd saldo -/- lasten + baten) Ruimtelijke ontwikkeling en waterbeheer 2 Milieu en energie 3 Vitaal platteland Lasten: - = verlaging Baten: - = verlaging Saldo: - = financiële ruimte neemt af 4 Mobiliteit + = verhoging + = verhoging + = financiële ruimte neemt toe 5 Regionale economie = baten -/- lasten 6 Culturele infrastructuur en monumentenzorg 7 Kwaliteit openbaar bestuur I/S: betreft incidentele lasten & baten (I) of structurele lasten & baten (S) conform uitgangspunten Begroting 2017, Overzicht incidenteel / structureel 8 Gebiedsontwikkelingen 9 Sociale kwaliteit 10 Bedrijfsvoering 20 Algemene dekkingsmiddelen Bijlage behorend bij Statenvoorstel PS/2017/833 Pagina 1 van 1

12 PROVINCIALE STATEN VAN OVERIJSSEL Reg.nr. fs(zo f.7 l 66.r Dat. ontv.: 0 l AUG 2017 Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon Fax overijssel.nl postbus@overijssel.nl Provinciale Staten van Overijssel KvK !BAN NL45RABO Onderwerp: Vernieuwing natuurbeleid Inlichtingen bij dhr. J.H. Messelink telefoon JH. Messelink@overijssel.nl Toezending aan Provinciale Staten met oogmerk: ( ) ter informatie [X] anders, en wel: ter bespreking Datum Kenmerk 2017/ Pagina Bijlagen I. Koersdocument 'Natuur voor elkaar'. (te raadplegen via II. Lijst met soorten die maatregelen vragen in het kader van actief soortenbeleid. III. Overzicht koppelkansen met andere provinciale opgaven 1 Aanbieding Koersdocument Natuurbeleid Met deze brief bieden wij u het Koersdocument 'Natuur voor elkaar' aan (bijlage I). Dit koersdocument bevat voorstellen die aanvullend zijn op het huidige natuurbeleid, zoals verwoord in onze Omgevingsvisie. In deze brief delen wij onze visie op de betekenis van het koersdocument voor de provincie. Wij gaan hierover graag met u in gesprek, voordat we het koersdocument vertalen in provinciaal beleid en met voorstellen komen voor financiële middelen. Indien u de voorstellen in het koersdocument deelt, willen wij op korte termijn uitvoeringsafspraken voorbereiden met de partners waarmee het is opgesteld. Aanleiding voor de verdere ontwikkeling van natuurbeleid De directe aanleiding voor het opstellen van dit koersdocument ligt in de decentralisatie van het Natuurbeleid. Dit proces is gestart in 2011 en formeel afgerond met de inwerkingtreding van de Wet Natuurbescherming op 1 januari In 2013 hebben de provincies met het Rijk afspraken over de decentralisatie gemaakt in het Natuurpact. De decentralisatie van het natuurbeleid is voor ons belangrijk en biedt ons kansen om meer synergie te creëren tussen het natuurbeleid en Zinder provinciaal (omgevings)beleid. Decentralisatie samen met partners opgepakt In 2013 hebben wij met onze partners in het Akkoord 'Samen Werkt Beter' afgesproken een eigen Overijsselse koers voor natuur uit te zetten. Toen is al een beweging ingezet om natuur, economie en samenleving meer te verbinden. De afgelopen jaren hebben we samen met de partners met voorrang de Programmatische Aanpak Stikstof en de Ontwikkelopgave Natuurnetwerk/Natura 2000 opgepakt. Dat zijn belangrijke instrumenten om te komen tot synergie tussen ecologie en economie. Daarnaast hebben we vorm gegeven aan het nieuwe stelsel van het Agrarisch Natuurbeheer. De afspraken over de Ontwikkelopgave zijn in 2013 vertaald in de Omgevingsvisie. div Datum verzending Bestaand natuurbeleid geïntegreerd in Omgevingsvisie Eind 2016 heeft u een volgende stap gezet toen u de Omgevingsverordening heeft aangepast om invulling te kunnen geven aan nieuwe provinciale bevoegdheden vanuit de Wet Natuurbescherming. Ook is de Omgevingsvisie in 2017 in lijn gebracht met het Natuurpact, waarmee de Omgevingsvisie mede de status heeft gekregen van provinciale natuurvisie (PS/2017 /119). Daarnaast zijn we een traject gestart om de provinciale natuurvisie verder te ontwikkelen. Daarmee geven we invulling aan onze nieuwe verantwoordelijkheid voor het natuurbeleid en de nieuwe mogelijkheden die de decentralisatie ons biedt. provinci~verijssel 0 4 AUG. 2017

13 Natuurvisie Wat ging vooraf Groene Tafels Als eerste stap in het verder ontwikkelen van de provinciale natuurvisie hebben we in 2016 Groene Tafels georganiseerd om ideeën op te halen bij een brede vertegenwoordiging van de Overijsselse samenleving. Op basis van deze Groene Tafels hebben we een eerste richting geschetst voor vernieuwing van ons natuurbeleid in de Aftrapnotitie "Natuur voor elkaar". Deze hebben we u in oktober 2016 toegestuurd (PS/2016/970). Ook hebben we de Aftrapnotitie besproken met de deelnemers van de Groene Tafels. Onder de deelnemers was brede steun voor de geschetste richting. Werkateliers Vervolgens hebben we werkateliers georganiseerd om met veel verschillende partijen de Aftrapnotitie uit te werken tot een koersdocument met beleidsvoorstellen en een concrete uitvoeringsagenda. De uitkomsten hebben wij op 12 mei 2017 aan deelnemers van de Groene Tafels voorgelegd. Er was onder de deelnemers brede overeenstemming over de beleidsambities en een duidelijke voorkeur voor prioriteiten bij de uitvoering. Het koersdocument dat wij u nu voorleggen is dus geen product van de Provincie Overijssel alleen, maar van alle partijen die hier in Groene Tafels en werkateliers aan bijgedragen hebben. Datum Kenmerk 2017/ Pagina 2 Waardevol proces De Groene Tafels en de werkateliers hebben geleid tot nieuwe verbindingen en een stevig fundament van wederzijds begrip en vertrouwen voor het bouwen van nieuwe coalities. Dit biedt de basis om de komende jaren met deze partijen verder te werken aan nieuwe oplossingen en verbindingen. De deelnemers waren zeer betrokken en hebben fors in dit traject geïnvesteerd. Ze willen er graag mee aan de slag. We willen ook op zoek gaan naar nieuwe coalities, met partners die vanuit zichzelf al dichtbij natuur staan, maar ook met partners die juist verderaf van de natuur staan. Hoe verder Besluitvorming provincie In de Wet Natuurbescherming is opgenomen dat Provinciale Staten een provinciale natuurvisie vaststellen. Zoals hierboven aangegeven heeft u bij het vaststellen van de huidige Omgevingsvisie al besloten dat deze tegelijkertijd ook als natuurvisie kwalificeert. Bij de komende actualisatie van de Omgevingsvisie zal het nieuwe natuurbeleid opgenomen worden. Vooruitlopend daarop leggen wij u nu het Koersdocument ter bespreking voor. Vervolgens zullen wij een Statenvoorstel opstellen waarin we het natuurbeleid (bestaand en nieuw) in samenhang weergeven. In het Statenvoorstel vragen wij u dan om de nieuwe beleidsambities en vertaling daarvan in de Natuurvisie/Omgevingsvisie vast te stellen. Op basis van uw besluit kan de uitvoering van het nieuwe beleid vast starten, vooruitlopend op de nieuwe Omgevingsvisie. Daarnaast zullen wij u een voorstel doen voor het beschikbaar stellen van financiële middelen voor de uitvoering van het nieuwe beleid. In deze brief geven we een eerste indicatie van kosten. Daarbij richten wij ons op een impuls om in 2018 en 2019 voortvarend te starten met de uitvoering. Daarmee doen we ervaring op, waarmee in de volgende coalitieperiode opnieuw keuzes gemaakt kunnen worden. Besluitvorming partners We hebben de partners van Samen Werkt Beter gevraagd of zij zich aan deze koers willen verbinden en of zij willen meewerken aan de uitvoering. Deze vraag stellen we ook aan nieuwe partners die kunnen bijdragen. Zo vindt parallel aan besluitvorming in uw Staten ook besluitvorming plaats bij onze partners. Vervolgens maken we met hen afspraken over wie welke bijdrage levert aan het realiseren van de gezamenlijke ambities, ieder vanuit zijn eigen rol en verantwoordelijkheid. Daarbij richten we ons vooralsnog op de acties die in de Groene Tafel van 12 mei 2017 de hoogste prioriteit kregen. We zien voorliggend koersdocument als een startdocument op basis waarvan wij samen met onze partners op zoek gaan naar nieuwe oplossingen en verbindingen. De koers voor de langere termijn is stabiel, maar we zijn flexibel in de uitvoering. Jaarlijks passen wij onze afspraken over de uitvoering aan, voortdurend inspelend op opgedane ervaringen en actuele ontwikkelingen.

14 Natuurvisie Onze duiding van het koersdocument: de opgave We willen ook op langere termijn in onze provincie kunnen blijven genieten van gezonde natuur, die voorziet in onze basisbehoeften, een aantrekkelijke leefomgeving en een goed vestigingsklimaat. Dat is de opgave waar wij als provincie, in samenwerking met partners en de samenleving, voor staan. We delen de analyse, die in het koersdocument is opgenomen, dat het huidige beleid zich vooral richt op het beschermen van natuur. Dat heeft geleid tot een juridificering van het beleid, waardoor natuur te vaak wordt ervaren als hindermacht. Hierdoor sluit het huidige beleid onvoldoende aan op de de dagelijkse praktijk van inwoners en ondernemers. Anderzijds zien we dat inwoners van Overijssel de aanwezigheid van natuur en landschap in hun leefomgeving erg belangrijk vinden voor hun welzijn. Ze zijn trots op onze prachtige natuur. We willen met ons beleid meer aansluiten op deze positieve energie in de samenleving om de maatschappelijke betrokkenheid bij natuur te versterken. Datum Kenmerk 2017 / Pagina 3 Met de realisatie van de ontwikkelopgave Natuurnetwerk/Natura 2000 en de uitvoering van (agrarisch) natuurbeheer zorgen we voor goede condities voor biodiversiteit in natuurgebieden. Tegelijkertijd constateren we dat buiten de natuurgebieden in het landelijke gebied en in de stad nog een opgave ligt voor het versterken van de biodiversiteit. Het realiseren van deze opgave vraagt een sterkere verbinding tussen natuur, economie en samenleving. Onze duiding van het koersdocument: de voorgestelde koerswijziging We onderschrijven de voorgestelde koers en de motivering daarvan zoals beschreven in het koersdocument. We stellen de betekenis van natuur voor mensen meer centraal en verbreden het beleid van eenzijdig beschermen naar het beleven, benutten en beschermen van natuur. Met de nieuwe koers zetten we een beweging in gang naar een provincie waar we weer volop samenleven met de natuur. In het leven van alledag, in ons wonen, werken en recreëren. Dat is niet alleen goed voor de natuur, maar ook inwoners en ondernemers profiteren daarvan. Het draagvlak voor ons natuurbeleid zal toenemen door een sterkere verbinding met onze economie en met de samenleving. Het inzetten van deze koers vraagt een investering aan de voorkant die zich op langere termijn terugbetaalt. Door te bouwen aan een 'natuurinclusievere' samenleving, realiseren we natuurdoelen op langere termijn goedkoper en effectiever in synergie met andere opgaven. We zullen het realiseren van natuurdoelen steeds beter weten te combineren met ons wonen, werken en recreëren. En met de duurzaamheidstransitie op het gebied van klimaat, circulaire economie, landbouw en energie. Het beschermen van natuur wordt zo op termijn steeds meer achrervanq. Onze duiding van het koersdocument: de concrete uitwerking van de koers De koers is uitgewerkt voor vier thema's waarop vernieuwing van beleid gewenst is: 1. Natuur dichterbij mensen; 2. Natuur en Economie meer verbinden; 3. Landschap en mensen meer verbinden en afspraken maken over beheer; 4. Robuuste en flexibele condities voor wilde plant- en diersoorten. In het koersdocument is voor elk van deze thema's de beleidsambitie beschreven en is aangegeven met welke concrete acties deze kan worden gerealiseerd. We onderschrijven de uitwerking van de beleidsambities en de motivering die in het koersdocument is uitgewerkt. Hieronder geven we per thema aan welke rol wij zien voor de provincie bij de uitvoering van de acties die in de Groene Tafel van 12 mei 2017 de hoogste prioriteit kregen. Ook geven we aan waar we kansen zien voor het koppelen van opgaven. Natuur Dichterbij mensen De gezamenlijke partners willen beginnen met het vergroenen van steden en dorpen in relatie tot klimaatadaptatie en met het stimuleren van speelnatuur door de vergroening van schoolpleinen. We zien hier voor de provincie een aanjagende, ondersteunende en faciliterende rol. Daarnaast zien we een rol voor de provincie als investeerder om een impuls~even aan de uitvoering. We brengen partijen bij elkaar en zoeken hier volop de sam_enw_er t gemeenten, waterschappen en schoolbesturen. provmcre Ver IJ 5 5 e 1

15 Natuurv isie We zien mogelijkheden voor het koppelen van opgaven en zullen verbinding leggen met de stadsbeweging, klimaatadaptatie en sociale kwaliteit. In de bijlage III bij deze brief hebben we uitgewerkt hoe we hier invulling aan willen geven. Natuur en Economie meer verbinden De gezamenlijke partners willen starten met het bevorderen van natuurinclusieve landbouw, het bieden van experimenteerruimte en het bevorderen van natuurinclusief bouwen. Het bevorderen van natuurinclusieve landbouw pakken wij op als aanvulling op ons reeds lopende programma Agro & Food en het agrarisch natuurbeheer. We brengen partijen bij elkaar in een netwerk natuurinclusieve landbouw en geven met deze partijen uitvoering aan de acties die zijn benoemd in het koersdocument. Onze rol is daarbij aanjagen, faciliteren en verbinden. We zullen samen met onze partners het begrip experimenteerruimte verder uitwerken en bepalen hoe we hier invulling aan geven. We verwachten dat dit voor een groot deel kan door slimme oplossingen te zoeken binnen de huidige kaders. Dat geldt in ieder geval voor onderdelen waar onze beleidsruimte beperkt is. Daar waar sprake is van beleidsruimte op provinciaal niveau willen we verkennen of er ook experimenteerruimte nodig is voor oplossingen buiten de geldende kaders. Onze rol is hier kaderstellend en ondersteunend. Datum Kenmerk 2017/ Pagina 4 Bij het bevorderen van natuurinclusief bouwen hebben we verschillende rollen. In onze rol als opdrachtgever willen we het goede voorbeeld geven door eigen projecten natuurinclusief uit te voeren. Daarnaast is onze rol aanjagen, partijen bij elkaar brengen en faciliteren. Aanvullend op deze onderdelen pakken we de actie op om voor Overijssel in beeld te brengen hoe het ervoor staat met het gebruik van ons natuurlijk kapitaal: de diensten en producten die de natuur ons biedt. We zullen dat voor een aantal sectoren in beeld brengen en die sectoren via ambassadeurs uitdagen een plan te maken voor duurzaam beheer van natuurlijk kapitaal. Dit sluit aan op landelijke en Europese ontwikkelingen, waarbij er steeds meer aandacht is voor de vraag hoe we het natuurlijk kapitaal duurzaam kunnen benutten. We werken in overleg met het Rijk en onze partners verder uit hoe we duurzaam gebruik van natuurlijk kapitaal kunnen stimuleren en hoe zich dit verhoudt tot bijvoorbeeld circulaire economie. We zien voor dit thema veel mogelijkheden om opgaven te koppelen. Dat geldt voor ons beleid ten aanzien van werklocaties, energie, agro&food en water. In de bijlage III bij deze brief hebben we uitgewerkt hoe we hier invulling aan willen geven Mensen en landschap meer verbinden en afspraken maken over beheer De gezamenlijke partners willen starten met afspraken over beheer en het duurzaam ondersteunen van vrijwilligers. Samen met onze partners willen we de komende twee jaar in tenminste vijf gebieden een pilot starten om te bepalen hoe op gebiedsniveau de opgave voor landschap kan worden uitgewerkt en hoe afspraken kunnen worden gemaakt over beheer. Daarbij willen we onderzoeken hoe de verbinding kan worden gelegd met de energietransitie en de verduurzaming van de landbouw. Met deze pilots geven we een vervolg op de voormalige regeling Groen Blauwe Diensten. Een belangrijk verschil met de vorige regeling is dat de ambitie op gebiedsniveau nu samen met inwoners wordt uitgewerkt. Wij vervullen hier de rol van aanjager, verbinder, ondersteuner en investeerder. We zetten de incidenteel beschikbare middelen in voor beheer en de structurele beschikbare middelen voor het tot stand brengen van gebiedsafspraken en het organiseren van de gebiedspilots. 1 De komende maanden werken wij deze aanpak uit met onze partners. Op basis van de ervaringen bij de pilots kan bepaald worden of op deze wijze landschapsbeheer structureel kan worden ingevuld. Voor landschapsbeheer zal hierdoor een blijvend (en groeiend) beroep worden gedaan op vrijwilligers. Voor de ondersteuning van vrijwilligers zijn tot en met 2018 middelen beschikbaar. We verwachten dat er vanaf 2019 structureel jaarlijks 0,4 miljoen nodig is voor ondersteuning van vrijwilligers. We komen hier op terug in de perspectiefnota voor de begroting van Er vallen in kerntaak 3 naar alle waarschijnlijkheid middelen vrij, die in het investeringsprogramma "Kracht van Overijssel" waren begroot voor particuliere natuurrealisatie en kwaliteitsverbetering natuur. Naar verwachting zal binnen dit onderdeel van de Uitvoeringsreserve Kracht van Overijssel C 2,5 miljoen vrijvallen. In de motie Van der Vegte, die op 19 november 2016 is aangenomen, is dit als uitgangspunt meegegeven voor de financiële onderbouwing van het vervolg op Groen Blauwe Diensten.

16 Natuurvisie We willen bij het thema landschap een koppeling leggen met energie, de aanleg, renovatie en beheer van wegen en waterwegen, het programma vrijetijdseconomie, de sturing op ruimtelijke kwaliteit en ons waterbeleid. In de bijlage III bij deze brief hebben we uitgewerkt hoe we daar invulling aan geven. Robuuste en flexibele condities voor wilde plant- en diersoorten Onder het thema 'natuur en economie meer verbinden' zijn al belangrijke strategieën uitgewerkt om de condities voor wilde plant- en diersoorten te verbeteren. In het landelijke gebied is de beweging naar een meer natuurinclusieve landbouw een belangrijke sleutel. En in de stad is dat vooral de inzet op natuurinclusief bouwen. Datum Kenmerk 2017/ Pagina 5 De gezamenlijke partners willen daarnaast gerichte maatregelen nemen om leefgebieden en populaties te versterken in balans met menselijke gebruik. Wij vervullen hier de rol van aanjager, verbinder en investeerder. Bij het formuleren van maatregelen leggen wij vanwege onze afspraken met het Rijk en wettelijke verplichtingen de prioriteit bij maatregelen voor soorten die zijn beschermd op grond van de Vogel- en Habitatrichtlijn. Als eerste stap hebben wij samen met onze partners in beeld gebracht voor welke soorten in Overijssel gerichte maatregelen nodig zijn, aanvullend op het huidige beleid. Op basis van deze lijst zullen we met onze partners maatregelen uitvoeren om condities voor deze soorten te verbeteren. Het gaat dan bijvoorbeeld om inrichting en beheer van natuurterreinen en landschapselementen meer af te stemmen op vereiste condities voor bepaalde soorten (kennisoverdracht); het versterken van groen-blauwe dooradering, zodat soorten zich beter kunnen verplaatsen door gebieden; verbindingen creëren voor soorten binnen natuurgebieden, bijvoorbeeld door heidevelden te verbinden; de aanleg van faunapassages; het creëren van poelen voor amfibieën. We richten ons daarbij zoveel mogelijk op het geschikt maken van leefgebieden waar meerdere soorten gelijktijdig van profiteren. Soms zijn ook specifieke maatregelen voor bepaalde soorten nodig. We hebben deze lijst met aandachtssoorten ter informatie als bijlage bij deze brief gevoegd (bijlage II). Aanvullend hierop willen we verkennen hoe we kunnen stimuleren dat ruimtelijke ingrepen pro-actief kunnen worden gecombineerd met het versteren van condities voor plant- en diersoorten. Samen met gemeenten zijn we al een verkenning gestart naar de mogelijkheid om dit uit te werken in een soortenmanagementplan. We willen dit uitbouwen en het werken met soortenmanagementplannen in onze provincie verder stimuleren. Ook hierover maken we de komende maanden aanvullende afspraken met onze partners. We leggen hierbij de koppeling met klimaatadaptatie en de aanleg, renovatie en beheer van wegen en waterwegen. In de bijlage III bij deze brief hebben we uitgewerkt hoe we daar invulling aan geven. Kosten De vernieuwing van ons natuurbeleid is er mede op gericht de zorg voor natuur weer meer te delen met de samenleving. Dat betekent dat we nu moeten investeren om op de langere termijn kosten te besparen. Uitvoering van de maatregelen die door de gezamenlijke partners zijn geselecteerd, vergt de komende twee jaar een aanvullende investering van de provincie van circa 4 mln. Dit betreft een impulsbudget waarvoor in de huidige begroting nog geen dekking is. Wij zullen u via de begrotingscyclus een voorstel doen voor de dekking. provi nd ~Verijssel

17 Natuurvisie Vervolgstappen Wij horen graag uw reactie op het koersdocument en onze duiding daarvan. Vervolgens zullen we u een Statenvoorstel voorleggen, waarin we aangeven hoe het koersdocument kan worden geïntegreerd in het huidige natuurbeleid (als onderdeel van het omgevingsbeleid) en hoe de financiële aspecten kunnen worden verwerkt in de begroting. Na besluitvorming door uw Staten verwerken we dit bij de eerstvolgende herziening in de Omgevingsvisie. Tegelijkertijd gaan we in overleg met onze partners om afspraken voor te bereiden over de uitvoering. Gedeputeerde Staten van Overijssel, secretaris, Datum Kenmerk 2017/ Pagina 6

18 Koersdocument natuur voor elkaar De opbrengst van de Groene Tafels en Werkateliers juni 2016 mei 2017

19 2

20 Koersdocument natuur voor elkaar 3

21 4

22 Inhoudsopgave Wat vooraf ging 7 1. Koerswijziging: betekenis voor mensen meer centraal 11 Resultaten werkateliers: 2. Natuur dichterbij mensen Economie en natuur meer verbinden Mens en landschap verbinden en afspraken maken over beheer Robuuste en flexibele condities voor wilde plant- en diersoorten 37 5

23 6

24 Wat vooraf ging Procesbeschrijving door provincie Groene Tafels Per 1 januari 2017 zijn provincies in de volle breedte verantwoordelijk geworden voor het natuurbeleid. Dat biedt nieuwe kansen om natuur, economie en samenleving nog meer met elkaar te verbinden, in aanvulling op het bestaande beleid. De provincie Overijssel heeft in 2016 Groene Tafels georganiseerd waarin met veel vertegenwoordigers uit de samenleving is onderzocht hoe deze kansen kunnen worden benut. Dat is gedaan voor de volgende thema s: natuur dichterbij mensen brengen natuur en economie meer verbinden mens en landschap meer verbinden en afspraken maken over beheer robuuste en flexibele condities voor wilde plant- en diersoorten Deze thema s - en de denkrichtingen daarbij - zijn beschreven in een Aftrapnotitie, die besproken is met de deelnemers van de Groene Tafels in het najaar van De in de Aftrapnotitie verwoorde ambities werden op hoofdlijnen gesteund en er was een breed gedeelde behoefte om deze ambities verder uit te werken. Het natuurbeleid in Overijssel wordt effectiever als (liefst alle) relevante partijen het steunen en er invulling aan geven vanuit hun eigen primaire verantwoordelijkheid. En belangrijker hun eigen inspanningen ook richten op de gezamenlijke ambities. Daarom heeft de provincie Overijssel ervoor gekozen om ook de verdere uitwerking van de bovengenoemde thema s gezamenlijk vorm te geven. Met respect voor ieders positie en verantwoordelijkheid. Werkateliers Hiervoor zijn op elk thema werkateliers gehouden. Aan elk werkatelier namen gedurende vier dagen steeds 10 tot 20 personen deel uit onder andere bedrijven, maatschappelijke organisaties, gemeenten en waterschappen. Deze personen zijn vertegenwoordigers van organisaties die met natuur te maken hebben: er plezier aan beleven, van profiteren, er gepassioneerd over zijn, last van hebben, afhankelijk van zijn, enz. Zo waren er bij elk thema verschillende gezichtspunten vertegenwoordigd. De provincie Overijssel nam daarbij de rol van procesregisseur op zich en nam daarnaast als één van de partners deel aan de werkateliers. De deelnemers aan de werkateliers, ook de provinciale deelnemers, hebben hun inbreng zonder mandaat van organisaties geleverd. Dat betekent dat zij op grond van hun eigen kennis en professionaliteit (en natuurlijk met kennis van hun organisatie) hun bijdrage leverden. De vragen aan de werkateliers waren: Kunnen jullie de denkrichtingen uit de Aftrapnotitie uitwerken tot een koersdocument, met concrete bouwstenen voor het Overijssels natuurbeleid? Kunnen jullie aangeven welke acties het meest kansrijk zijn om tot concrete resultaten te komen? De deelnemers van de werkateliers hebben deze vragen zeer serieus opgepakt. Dat leidde tot veel gedeelde inzichten en creatieve oplossingsrichtingen. Maar ook soms tot stevige discussies, gelet op de soms verschillende belangen. Uiteindelijk leverde elk werkatelier een product op waar de deelnemers achter staan. Niet altijd op elk onderdeel, maar wel op het geheel. 7

25 De producten die de werkateliers opleverden bestaan per thema uit twee onderdelen: een vertaling van de denkrichtingen uit de Aftrapnotitie naar concrete beleidsambities; een voorstel voor de meest kansrijke acties om op die beleidsambities resultaat te bereiken. Deze acties zijn in de werkateliers zorgvuldig besproken, maar nog niet beoordeeld op hun uitvoerbaarheid. Daarvoor moeten ze verder uitgewerkt worden. Bijvoorbeeld het hoe, welke rol partijen daarin willen nemen, wat de kosten zijn en wie deze draagt. Groene Tafel bijeenkomst 12 mei 2017 Op 12 mei 2017 zijn de (voorlopige) resultaten teruggelegd bij deelnemers van eerdere Groene Tafels, met als hoofdvragen: is er draagvlak voor de vertaling van de denkrichtingen uit de Aftrapnotitie in beleidsambities en waar is eventueel bijstelling nodig? worden de voorgestelde acties gezien als kansrijke knoppen om aan te draaien om tot concrete resultaten te komen? Welke zouden als eerste moeten worden opgepakt? Tijdens de Groene Tafel bijeenkomst van 12 mei werd duidelijk dat de beleidsambities door de aanwezige partijen werden gedragen. Van de voorgestelde acties zijn er een aantal geselecteerd die als eerste verder worden uitgewerkt. Deze geselecteerde acties zijn: kinderen en natuur (acties met betrekking tot de groenbeleving in het onderwijs, groene schoolpleinen en speelnatuur); probleemplekken klimaatstress aanpakken met groen en blauw; natuurinclusief werken in de bouw en infrastructuur; stimuleren van natuur- en landschapsinclusieve landbouw (diverse acties); ontwikkelen van experimenteerruimte; beheer landschap: afspraken maken met collectieven van inwoners en/of agrariërs; verbinding met landschap versterken via vrijwilligers; condities van leefgebieden op orde. De acties inclusief die zijn geselecteerd om mee te starten zijn in dit koersdocument beschreven. Hoe verder? Van voorgestelde ambities naar gedeeld beleid De volgende stap is dat dit koersdocument aan alle partners inclusief provincie wordt aangeboden. Omdat ernaar gestreefd wordt de activiteiten van liefst alle partners zo veel mogelijk gelijk te richten, is er vervolgens tijd nodig voor besluitvorming. Zowel bij de provincie als bij de partnerorganisaties. De besluitvorming zal betrekking hebben op de beleidsambities en op de rol en inzet die elke partner daarbij wil leveren. Die besluitvorming vormt dan de basis om tot concrete afspraken tussen partners te komen over de uitvoering van acties. Besluitvorming provincie De besluitvorming binnen de provincie zal getrapt plaatsvinden. De beleidsambities in het koersdocument worden eerst als bouwstenen voor de nieuwe natuurvisie aan Gedeputeerde Staten voorgelegd. Wanneer Gedeputeerde Staten deze overnemen zullen zij vervolgens deze nieuwe bouwstenen voorleggen aan Provinciale Staten, ingebed in het bestaande natuurbeleid. Dit is het bestaand beleid zoals de realisatie van het Natuurnetwerk Nederland, uitvoering van de Programmatische Aanpak Stikstof, Natuurbeheer, enz. Als Provinciale Staten ermee instemmen, kunnen deze bouwstenen worden toegevoegd aan de Provinciale Natuurvisie, die onderdeel uitmaakt van de Omgevingsvisie. Dit zal dan plaatsvinden bij de volgende versie van de Omgevingsvisie. Daarmee is dan de nieuwe Provinciale Natuurvisie compleet. 8

26 De uitvoering door alle natuur voor elkaar partners Wanneer duidelijk is dat alle partners de beleidsambities ondersteunen, moeten afspraken gemaakt worden over de uitvoering. Dat betekent dat partners met elkaar afspraken maken over hun rol en bijdragen aan de geselecteerde onderdelen van de uitvoeringsagenda. Een logische eerste stap lijkt om hier een start mee te maken met de partners van Samen Werkt Beter. En vervolgens andere relevante partijen uit te nodigen om nieuwe coalities te bouwen. Dit uitvoeringsproces is nooit af. Vermoedelijk zullen betrokken partijen de uitvoeringsagenda jaarlijks willen bijstellen. 9

27 10

28 Koerswijziging: betekenis voor mensen meer centraal Blijvend genieten en profiteren van onze natuur In dit document wordt voor een viertal thema s de koers geschetst die verschillende partijen in Overijssel kunnen volgen om te waarborgen dat inwoners van Overijssel ook op langere termijn (20-30 jaar) blijvend genieten en profiteren van de Overijsselse natuur. Het is een verdieping van de denkrichtingen in de Aftrapnotitie. In het huidige provinciale natuurbeleid zet de provincie al diverse instrumenten in ten behoeve van de Overijsselse natuur en de verbinding tussen economie, natuur en samenleving. In dit koersdocument worden voorstellen gedaan om dat beleid te verdiepen. Tevens worden voorstellen gedaan voor aanvullende acties. Uiteindelijk is het de ambitie om tot een (dynamische) uitvoeringsagenda te komen, waarin alle partners hun rol pakken. Op deze wijze draagt elke partner optimaal bij aan aantrekkelijke, bruikbare, toekomstbestendige en beleefbare natuur in Overijssel. Natuurbeleid onbedoeld op afstand van mensen Het natuurbeleid was lange tijd vooral gericht op het beschermen van natuur. Die bescherming is nodig, zodat natuur een vanzelfsprekende een plek houdt in de belangenafweging bij ontwikkelingen. De laatste decennia kwam het natuurbeleid onbedoeld steeds verder op afstand te staan van mensen. Bij het beschermen van natuur kwam de nadruk steeds meer te liggen op regels, wetten en procedures, wat leidde tot een sterke juridificering van beleid. Het accent kwam daarmee meer te liggen op middelen dan op doelen. Door deze ontwikkeling krijgt de noodzakelijke bescherming van natuur een averechts effect: de regels en procedures doen afbreuk aan de motivatie van inwoners en ondernemers om de natuur te versterken en leiden tot weerstand. Zo gaan sommige ontwikkelaars bijvoorbeeld de vestiging van bijzondere planten en dieren op braakliggende terreinen tegen om beperkingen te voorkomen. Dat is een onbedoeld, tegengesteld effect van natuurbescherming en geen goede zaak voor de natuur en onze economie. Door de nadruk op bescherming is de betekenis van natuur voor mensen en de economische betekenis van natuur, buiten beeld geraakt. Meer verbinding met de natuur Als we onvoldoende beseffen hoezeer we verbonden zijn met de Overijsselse natuur, dreigen we veel van het moois dat ze ons nu biedt, kwijt te raken. We zien de waarde van natuur voor ons dagelijks leven en onze economie onvoldoende in en beseffen daardoor niet altijd welke gevolgen haar achteruitgang heeft. Zo raken we ongewild producten en diensten kwijt en missen we kansen om blijvend ons voordeel te doen met de natuur. Het gaat bijvoorbeeld niet goed met de bodemvruchtbaarheid en dat beïnvloedt uiteindelijk alles wat we op het land verbouwen. De stilte en rust die de natuur ons biedt, staan onder druk door onder meer verstedelijking. En er verdwijnen nog steeds planten- en diersoorten door milieu- en ruimtedruk. Dit zijn allemaal redenen om te (blijven) zorgen voor een toekomstbestendige Overijsselse natuur, die ons blijft voorzien van grondstoffen, een gezonde omgeving met schoon water en frisse lucht, rust, ontspanning en schoonheid. Natuurinclusief denken, werken en leven Tegenwoordig leven we meer los van de natuur dan vroeger. Als je de natuur verweeft in je dagelijks leven en daarin vanzelfsprekend rekening houdt met haar, beleef en benut je haar meer. De rode draad daarbij is natuurinclusief denken, werken en leven. Daardoor zie je als vanzelf de meerwaarde van de natuur voor jouw wonen, werken en leven. Dat gaat niet vanzelf: het vraagt om bewustzijn van de betekenis van natuur en verandering in onze dagelijkse en economische activiteiten. Voorstellen daarvoor zijn opgenomen in de hierna volgende hoofdstukken. 11

29 Betekenis voor mensen meer centraal Om het bewustzijn van het belang van de natuur te vergroten en onze verbinding met de natuur te bevorderen, bevat de Aftrapnotitie een heldere koerswijziging. Binnen het natuurbeleid wordt de betekenis voor mensen meer centraal gesteld en wordt het accent verlegd van eenzijdige bescherming van natuur naar beleven, benutten en beschermen van natuur. Dat zijn de drie hoofdingrediënten voor een toekomstbestendige natuur. Hieronder worden ze toegelicht: Daarom beleven Groen doet ons goed, we komen erin tot rust en dankzij groen voelen we ons goed in onze leefomgeving. Het is een voorwaarde voor lichamelijke en geestelijke gezondheid en spelen in het groen is essentieel voor de ontwikkeling van kinderen. De natuur vergroot onze kwaliteit van leven en is een bron van welzijn en geluk. Door haar te beleven en van haar te genieten, voelen we meer urgentie om op onze eigen manier voor de natuur te zorgen. Daarmee is het belangrijk jongere generaties de waarde van onze Overijsselse natuur mee te geven en dat vormt de basis voor haar toekomstbestendigheid. 12

30 Daarom benutten De natuur voorziet in onze basisbehoeften: schoon water uit de kraan dankzij natuurgebieden, koelte en zuivere lucht dankzij bomen, en bestuiving van onze gewassen dankzij insecten. Daarnaast levert ze ons grondstoffen, zoals hout. Wij willen dat de natuur haar goede werk voor ons kan blijven doen, door het natuurlijk kapitaal van Overijssel duurzaam te beheren en benutten. Bijvoorbeeld door nu nog onbenutte kansen aan te grijpen om de natuur in te zetten als oplossing voor maatschappelijke uitdagingen, zoals waterveiligheid, het klimaat en de leefbaarheid in steden. Als we de natuur op waarde schatten en duurzaam benutten, zorgen we beter voor haar. Er zijn dan minder regels nodig, waardoor meer mogelijkheden en kansen ontstaan. Dit alles borgt en vergroot niet alleen ons profijt van de natuur, ook de natuur zelf profiteert hiervan. Daarom beschermen Om blijvend te genieten en profiteren van onze natuur, is het belangrijk dat ze veerkrachtig en gezond is. De hoeveelheid wilde plant- en diersoorten (biodiversiteit) is een graadmeter voor hoe het gaat met onze natuur. Hoe meer biodiversiteit, hoe veerkrachtiger en toekomstbestendiger de natuur is. Een toekomstbestendige natuur is niet alleen essentieel voor ons bestaan, maar kan ook tegen een stootje. Zo ontstaat er meer ruimte voor ontwikkelingen. Onderzoek toonde aan dat natuur met veel verschillende plant- en diersoorten betere diensten levert, zoals bestuiving, schoon water en frisse lucht. Daarom is het belangrijk de biodiversiteit van onze natuur te beschermen en versterken. Gebruik van begrippen natuur/landschap/groene omgeving Net als in de Aftrapnotitie wordt in dit document het begrip natuur onze gehele groene omgeving bedoeld: van het groen om de hoek, het landschappelijk groen tot een beschermd natuurgebied. Op die plekken in het document waar het inhoudelijk relevant is, worden specifieke onderdelen uit die groene omgeving benoemd. 13

31 14

32 Natuur dichterbij mensen 2.1 Daarom natuur dichterbij mensen Uit belevingsonderzoek blijkt dat Overijsselaars hun natuur en groene omgeving hoog waarderen. Mensen voelen zich prettig in een groene leefomgeving en komen erin tot rust. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de natuur een bron is van welzijn, gezondheid en geluk. Echter, steeds meer mensen missen de natuur en zijn zich hier niet altijd bewust van. Hoe meer afstand tot de natuur, hoe minder je ervan geniet en er zorg voor draagt. Om deze vicieuze cirkel te doorbreken, helpt preken niet. Wat wel helpt is wanneer vanuit passie groenbeleving aansluit op de verschillende behoeften van iedereen. Zodat je met hoofd, hart en handen alle facetten van de Overijsselse natuur beleeft, je erbij betrokken en er het liefst medeverantwoordelijk voor voelt. Want wie de waarde van natuur voelt, zal er ook met zorg mee omgaan. Daarmee stellen wij onze groene leefomgeving veilig voor de toekomst. 2.2 Zo brengen we natuur dichterbij mensen Overijsselaars weten en voelen: ik heb groen nodig Om mensen zich meer bewust te laten zijn van de waarde van natuur voor hun welzijn (en zo natuurinclusief denken, werken en leven te bevorderen) is communicatie een belangrijk instrument. Voorgestelde acties: 1. Via communicatie vergroten van bewustzijn van Overijsselse natuur in dagelijkse activiteiten Mensen maken, meer dan ze beseffen, gebruik van het groen in hun omgeving. Door dit bewustzijn te vergroten, neemt de waardering toe en daarmee ook de zorg voor natuur. Hiervoor kunnen verschillende vormen van communicatie worden ingezet. 2. Kennis goed ontsluiten en toepasbaar maken Onderzoeken hebben aangetoond dat natuur nodig is voor herstel, gezondheid en productiviteit van de mens. Die kennis is niet breed bekend. Door die kennis beter te ontsluiten en toepasbaar te maken, wordt het bewustzijn bij mensen vergroot. 3. Meer aandacht voor groenbeleving in het onderwijs De verbinding met natuur begint bij kinderen. Hun docenten zijn hier tegenwoordig te weinig voor toegerust. In het Pabo-onderwijs heeft bijvoorbeeld groenbeleving nauwelijks een plek. Docenten hebben nauwelijks tijd om met kinderen de natuur in te gaan en ze daarover in de praktijk te leren. Het voorstel is om te onderzoeken of de aandacht voor groenbeleving in het Pabo-onderwijs en op scholen en een prominentere plek kan krijgen en dat docenten de groene omgeving meer benutten voor thema s zoals pesten en sociale vaardigheden. 15

33 2.2.2 Meer gebruik en beleving van natuur Overijssel is rijk aan bijzondere en diverse natuur: het grootse aaneengesloten laagveenmoeras van West-Europa, heide, veengebieden, heuvels, beekdalen, bossen, parken en uiterwaarden van rivieren. De inzet is om het gebruik en de beleving van die natuur te laten groeien. We gunnen het Overijsselaars om in dagelijkse verbinding te staan met de natuur en te ervaren dat natuur kicken en leuk is: verwondering, opgaan in de natuur en bijzondere natuurervaringen. We hopen dat de natuur hierdoor steeds meer van mensen wordt en dat zij zelf gaan zorgen voor de natuur. Voorgestelde acties: 1. Waarderen en benutten van bestaande ambassadeurs van de Overijsselse natuur Veel (horeca)ondernemers en vrijwilligers zijn uitgelezen ambassadeurs voor de waarde van natuur voor mensen. Zij zijn het visitekaartje voor het promoten van onze groene omgeving. Die promotie zorgt voor meer gebruik en beleving. Wij denken dat meer (horeca)ondernemers en vrijwilligers dit ambassadeurschap nog beter kunnen vervullen wanneer ze goed worden toegerust. 2. Organiseren van intense natuurervaringen De behoefte van de mens om te leven in en met de natuur is verankerd in ons reptielenbrein, het meest primaire deel van onze hersenen. Dit deel van het brein wordt actief bij intense belevingen. Door intense belevingen in de natuur worden we ons (weer) bewust van onze verbondenheid met natuur. Dat heeft invloed op hoe wij ons verhouden tot de natuur met hoofd, hart en handen. Het voorstel is om te verkennen hoe zoveel mogelijk mensen intense levensveranderende ervaringen kunnen beleven, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van topattracties in de natuur. 16

34 2.2.3 Meer bruikbaar groen in en nabij steden en dorpen Meer bruikbaar groen in en nabij steden en dorpen zorgt voor meer welzijn, beleving, interactie, eigenaarschap en wilde plant- en diersoorten (biodiversiteit). Er is in onze steden en dorpen al veel groen, maar veel daarvan is keurig aangeharkt. De vrije speelruimte voor kinderen in het groen is beperkt. Daarnaast is de actieradius van sommige bewoners klein. Daarom het idee om groen meer beleefbaar en toegankelijk te maken en beter te laten aansluiten op de behoeften van de directe leefomgeving. Door de natuur naar de mens te brengen in stad en dorp, zorgen we voor meer beleving in de natuur en uiteindelijk meer eigenaarschap en zorg voor de natuur. De klimaatverandering daagt ons uit om met behulp van groen, de stad leefbaar te houden. Met bijvoorbeeld maatregelen voor waterberging en hittestress. Vanuit deze opgave zijn er dus mooie kansen voor meer groen in en nabij stad en dorp. Voorgestelde acties: 1. Samenwerking stimuleren tussen buurtinitiatieven/gemeenten/woningcorporaties/hoveniers Er zijn al talloze groene initiatieven. Samenwerking maakt initiatieven die er al zijn beter zichtbaar, inspireert nieuwe projecten en stimuleert eigenaarschap. Een mogelijke vorm voor samenwerken is een groen-coöperatie. 2. Uitbouwen van Groene Lopers De Groene Loper is inmiddels een beproefd concept voor het verbinden van kleinere en grotere groene initiatieven in steden en dorpen. Door dit concept verder uit te bouwen tot een netwerk van netwerken kan het op termijn zichzelf in stand houden. 3. De betekenis van groen als vanzelfsprekend onderdeel van beleidskeuzes Groen behoort vaak tot het ruimtelijke domein. Het voorstel is dat gemeenten verkennen hoe de betekenis van groen als vanzelfsprekend, onderdeel kan worden van beleidskeuzes in andere beleidsdomeinen (bv. zorg, onderwijs). De agenda stadslandbouw is hier een goed voorbeeld van. Groene wethouders kunnen hier mogelijk samen in optrekken. 4. Probleemplekken klimaatstress aanpakken met groen en blauw Inzet is om groen een grote rol te geven bij de klimaatadaptatie van steden en dorpen. 5. Vergroenen van bestaande bedrijventerreinen Het vergroenen van bestaande bedrijventerreinen draagt bij aan waardevermeerdering, ruimtelijke kwaliteit en de belevingswaarde. Goede voorbeelden zoals Hessenpoort inspireren daarbij. Door ondernemers te laten zien dat vergroening bijdraagt aan omzetverhoging en een positief imago, kan draagvlak gecreëerd worden. 17

35 Praktijkvoorbeeld Hessenpoort Zwolle: economisch succesvol groen bedrijventerrein Met de actie vergroenen van bestaande bedrijventerreinen willen we stimuleren dat het onderstaande praktijkvoorbeeld van Hessenpoort opvolging krijgt. De ondernemers op bedrijventerrein Hessenpoort in Zwolle werken sinds twee jaar samen met de vijf O s: ondernemers, overheid, onderzoek, onderwijs en omgeving aan de vergroening en verduurzaming van het bedrijventerrein. Ze baseren zich daarbij op de 7 indicatoren van het NL Greenlabel Gebiedslabel, waarmee het gebied en proces wordt beschouwd op ontwerp, aanleg en onderhoud, producten en materialen, energie en klimaat, bodem en water, biodiversiteit, relatie mens en omgeving en tot slot borging. De motivatie van de ondernemers zelf en de soepele samenwerking tussen de diverse partijen (Provincie Overijssel, gemeente Zwolle, St. Avifauna, MBOscholen, etc.) vormen een voorbeeld voor andere bedrijventerreinen in Overijssel. Hessenpoort laat zien dat natuur en economie onlosmakelijk verbonden zijn: economie bestaat niet zonder natuur dus moeten we die natuur koesteren! Daarnaast tonen onderzoeken aan dat het welzijn van medewerkers sterk wordt beïnvloed door natuur in de nabijheid. Ook voor klimaatbeheersing en biodiversiteit geldt dit. Kortom, alles profiteert aantoonbaar van deze samenwerking tussen economie en natuur op Hessenpoort. Met gemotiveerde ondernemers, een enthousiaste en zichtbare kartrekker, korte lijnen en een welwillende gemeente, creëren nu ook andere bedrijventerreinen hun Hessenpoort en plukken ze de vruchten van een soepele samenwerking tussen natuur en economie. Kijk voor meer informatie op 18

36 2.2.4 Meer kinderen in aanraking met groen Inwoners van Overijssel vinden het belangrijk dat hun kinderen meer mogelijkheden krijgen om thuis of op school zelfstandig te spelen in de natuur. Door hierin te voorzien, wordt de natuur dichterbij mensen gebracht en dat verhoogt de waardering. Voorgestelde acties: 1. Alle Overijsselse schoolpleinen groen in 2025 Omdat groen een belangrijke rol speelt bij de cognitieve, motorische en sociale ontwikkeling van kinderen, is het voorstel om in te zetten op vergroening van de schoolomgeving. Dit draagt ook bij aan biodiversiteit en sociale cohesie: door groene schoolpleinen samen in te richten met kinderen, ouders en de buurt. Zo wordt bevorderd dat de volwassenen van de toekomst zich verbonden voelen met natuur. 2. Stimuleren van meer speelnatuur Het voorstel is om te bevorderen dat kinderen meer buiten spelen in het groen, bijvoorbeeld door bestaand groen meer speelbaarder te maken. Een stap verder is bijvoorbeeld een speciale buitenroute ontwikkelen, waarop kinderen zelfstandig het groen in hun omgeving ontdekken of het ontwikkelen van DOE-parken. 19

37 20

38 Economie en natuur meer verbinden 3.1 Daarom economie en natuur meer verbinden Het groene karakter van Overijssel is werkelijk uniek, het is waarom mensen hier prettig wonen, werken en recreëren. In beginsel zijn natuur en economie sterk verbonden, in de praktijk zijn beide vaak gescheiden werelden, waar spanning tussen zit. Door natuur en economie (weer beter) te verbinden, bevorderen we niet alleen de natuur, maar ook haar unieke ecosysteemdiensten, zoals bestuiving van gewassen, schoon water, frisse lucht, grondstoffen, rust, ruimte, gezond regionaal voedsel, een aantrekkelijke leefomgeving en onze waterhuishouding. En dat bevordert weer onze economie. Burgers, bedrijven en overheden zetten al forse stappen. Dit hoofdstuk bevat voorstellen om daar verder mee te gaan en zo toe te groeien naar een natuurinclusieve economie en zo als goede rentmeesters om te gaan met ons natuurlijke kapitaal. 3.2 Zo verbinden we natuur en economie meer Meer bewustzijn van en kennis over de economische waarde van natuur Velen zijn zich onbewust van de diensten en producten die de natuur ons levert. En dat het niet vanzelfsprekend is dat de natuur dit blijft leveren op de lange termijn. Voor een blijvende economische ontwikkeling, is het belangrijk dat dit bewustzijn van en de kennis over de economische waarde van natuur toeneemt. Als mensen weten en voelen dat ze natuur nodig hebben voor de economie, gaan ze daarnaar handelen. Door kennis en bewustwording, zien mensen meer kansen en wordt het verbinden van natuur en economie ook steeds leuker. De voorgestelde acties richten zich daarom op het raken en inspireren van mensen om ze van daaruit in beweging te krijgen. Voorgestelde acties: 1. Via ambassadeurs het bewustzijn over de economische waarde van natuur vergroten In veel sectoren zijn al ondernemers actief met natuurinclusief ondernemen. Het voorstel is om onder hen, voor een aantal economische sectoren (bijvoorbeeld Agro & Food, logistiek, vrijetijdseconomie, maakindustrie, kennisindustrie, financiële sector, zorg) ambassadeurs te werven, die andere ondernemers in de sector inspireren om dit voorbeeld te volgen. Met als wenkend perspectief de kans op nieuwe verdienmodellen. Het koplopersnetwerk Natural Captains is hiervoor de eerste aanzet. 2. Provinciaal beeld ontwikkelen van de relatie economie en natuur Ondernemers die natuurinclusief willen ondernemen, zijn geholpen met een goede kennisbasis over de diensten en producten die de natuur in Overijssel levert, op welke onderdelen dit natuurlijk kapitaal toeneemt of afneemt en hoe de vraag is naar deze diensten en producten. Dit is ook een hulpmiddel voor de ambassadeurs (actie 1) en voor een plan de campagne voor sectoren (actie 3). 3. Overijsselse sectoren uitdagen: plan de campagne maken Op basis van een goede kennisbasis kunnen sectoren worden uitgedaagd een plan de campagne te maken om het natuurlijk kapitaal waar zij gebruik van maken maximaal te laten renderen en duurzaam te benutten. Zo n plan kan gemaakt worden voor de hierboven genoemde economische sectoren, maar ook voor het MKB en bedrijventerreinen. 21

39 3.2.2 Natuurinclusieve economie: versterken van natuur via economische ontwikkelingen Een aantrekkelijk landschap om in te wonen, werken en leven is een belangrijke vestigingsfactor voor inwoners en bedrijven. Dat wordt versterkt doordat werk steeds plaatsonafhankelijker wordt. Een aantrekkelijk vestigingsklimaat vraagt om zorg voor de natuurlijke omgeving. De stip aan de horizon is dat elke economische ontwikkeling in Overijssel hieraan bijdraagt. Om dit te bevorderen kunnen bestaande instrumenten worden ingezet, zoals de kwaliteitsimpuls groene omgeving en natuurwetgeving. Onderstaande acties zijn voorstellen voor verrijking van het bestaand instrumentarium. Voorgestelde acties: 1. Stip aan de horizon: economische ontwikkelingen dragen vrijwillig bij aan de natuur De voorgestelde ambitie is om te stimuleren dat economische ontwikkelingen gepaard gaan met een vrijwillige bijdrage aan de natuur: op de locatie zelf, in de bedrijfsvoering, directe omgeving of op een andere locatie. Wanneer er voor de locatie een gebiedsvisie is, kan die bijdrage gericht worden op het grotere geheel, waardoor de zichtbaarheid toeneemt. 2. Vereenvoudiging natuurcompensatie Daarnaast is het voorstel om te onderzoeken of habitatbanking een werkbaar instrument voor natuurcompensatie kan worden. De essentie van habitatbanking is dat natuurcompensatie minder ad hoc plaatsvindt en gemakkelijk wordt voor bedrijven. Habitatbanking kan bijdragen aan robuuste condities voor natuur. Voordeel voor de ondernemer is dat hij zich kan concentreren op zijn bedrijfsactiviteiten en wordt ontzorgd. Daarnaast kan worden verkend of een nieuwe afwegingsmethodiek kan worden ontwikkeld om invulling te geven aan bescherming van het natuurnetwerk: hier ligt een kans om meer ruimte te bieden aan initiatieven met een plus voor economie en natuur. 3. Tijdelijk beschikbare gronden inzetten voor de natuur en via beheer de natuur in randen versterken De wet biedt de mogelijkheid om op terreinen, die tijdelijk buiten gebruik zijn, natuur te laten ontwikkelen zonder dat dit leidt tot beperkingen voor toekomstige ontwikkelingen. De kansen om op die gronden tijdelijke natuur te ontwikkelen kunnen zowel overheden als private partijen nog beter benutten. Er is soms terughoudendheid om met tijdelijke natuur aan de slag te gaan om diverse redenen: het idee achter tijdelijke natuur is onvoldoende bekend en dat leidt tot onterechte zorgen over de juridische houdbaarheid. Daarnaast zijn er te weinig goede voorbeelden van tijdelijke natuur en er is onvoldoende beeld van geschikte plekken hiervoor. Door kennis en voorbeelden actief te delen, kunnen partijen uitgedaagd worden om tijdelijke natuur te benutten. Het voorstel is om eventuele belemmeringen voor de ontwikkeling van tijdelijke natuur zoveel mogelijk weg te nemen. Goede voorbeelden kunnen daarbij inspireren, zoals de tijdelijke natuur die is ontwikkeld op het Eeserwold in Steenwijk. Daarnaast kunnen overheden en andere partijen randen (bermen, groenstroken, stroken langs waterlopen, etc.) natuurinclusiever beheren, bijvoorbeeld door het inzaaien met een bloem- en kruidenrijke zaaimengsel. 22

40 3.2.3 Bevorderen natuurinclusief ontwerpen, bouwen en werken-beheren Door natuurinclusief te ontwerpen, bouwen en werken-beheren, ontstaat er meer draagvlak voor projecten en worden plannen rijker. Dit vergroot de leefbaarheid voor mensen, planten en dieren. Een voordeel kan zijn dat vergunningsprocedures eenvoudiger worden. Mits natuurinclusief ontwerpen vroeg in de planfase wordt toegepast, is het doorgaans goedkoper dan natuurcompensatie. Er zijn al mooie voorbeelden, maar het is nog te weinig een gebruikelijke manier van denken en werken. Dit kan bevorderd worden door het bewustzijn van de voordelen van een natuurinclusieve aanpak te vergroten, bijvoorbeeld door meer samenwerking tussen de bouw- en natuurwereld en overheden aan de voorkant. Voorgestelde acties: 1. Natuurinclusief werken stimuleren in de bouw/infra via onder meer natuurinclusief aanbesteden In de bouw/infra zijn grote opgaven waarvoor kansen liggen voor een natuurinclusieve aanpak. Door de omvang en urgentie van de opgaven (zoals nieuwbouwlocaties, energietransitie, klimaatadaptatie) is er veel economische en ecologische winst te behalen door vanaf de tekentafel rekening te houden met natuur. Het voorstel is om opdrachtgevers en -nemers warm te maken voor deze aanpak. 23

41 3.2.4 Stimuleren natuur- en landschapsinclusieve landbouw Een sector die sterk afhankelijk is van ons natuurlijk kapitaal is de landbouw. De ontwikkeling naar meer natuurinclusieve landbouw - de positieve wederkerige relatie tussen landbouw en het natuurlijk kapitaal en productie in harmonie met de omgeving - is al enige tijd gaande. Bijvoorbeeld vanuit het provinciale uitvoeringsprogramma Agro & Food. Deze ontwikkeling kan nog verder versterkt worden. De transitie naar een duurzame landbouw hangt ook vooral samen met het consumentengedrag. De consument kan deze transitie versnellen als hij bijvoorbeeld zijn producten rechtstreeks afneemt (kortere keten) en ziet hij hoe het agrarische bedrijf zijn voedsel produceert en verwerkt. Zo krijgt hij meer gevoel en waardering voor het voedsel, het productieproces en het agrarische bedrijf. De ondernemer krijgt bovendien een hogere marge op zijn producten omdat in de productie- en leveringsketen schakels wegvallen. Voorgestelde acties: 1. Beter benutten van het natuurlijk kapitaal Bij de transitie naar natuurinclusieve landbouw is het duurzaam benutten van het natuurlijk kapitaal essentieel. Het zorgt voor een blijvend vruchtbare bodem, bestuiving, natuurlijke bestrijding, gezonde dieren, meer biodiversiteit, waterberging, zuivering en koolstofvastlegging. Het duurzaam benutten wordt bevorderd, wanneer deze diensten van de natuur marktwaarde krijgen ( Vruchtbare Kringloop Overijssel is daarbij een eerste stap). Natuurinclusieve landbouw kan verder worden bevorderd door coalitievorming tussen landbouwbedrijven, waterschappen en waterleidingbedrijven en door het delen van goede voorbeelden. 2. Pilots Dairyland Stewardship Council (DSC) stimuleren Om het natuurlijk kapitaal op en rond melkveehouderijbedrijven te versterken, biedt het project Dairyland Stewardship Council (DSC) veelbelovende kansen. In DSC wordt in een pilotgebied in Overijssel de haalbaarheid onderzocht van een nieuw systeem voor natuurinclusieve melkveehouderij. Net zoals FSC (hout) en MSC (vis) kan DSC een keurmerk worden voor natuurinclusieve melkveehouderij. Dit project richt zich niet alleen op koplopers, maar juist op een bredere groep melkveebedrijven. Waarschijnlijk zijn er wel (financiële) prikkels nodig. Het voorstel is om dit nader te onderzoeken. 3. Pilots natuur- en landschapsinclusief produceren en consumeren stimuleren Er lopen al pilots waarin consumenten worden gestimuleerd tot natuurbewust koopgedrag, waardoor boeren ondersteund worden bij natuurinclusief ondernemen. Voorbeelden zijn Linderveld aan de rand van Deventer en Stadslanden in Zwolle. Het in de etalage zetten van deze pilots kan navolging bevorderen. Naast deze consumentgerichte pilots, zijn er ook ketengerichte pilots in ontwikkeling. Bijvoorbeeld voor voedselbosbouw (eetbare natuur) en voor concepten waarbij een grotere groep ondernemers loskomt van het produceren voor de wereldmarkt (korte ketens). De innovatielabs in het uitvoeringsprogramma Agro & Food bevorderen synergie tussen de initiatieven. Mogelijk kan het grondbeleid van overheden en andere organisaties benut worden om dit soort pilots verder te stimuleren. 4. Bewustzijn vergroten bij producent en consument Wanneer producenten en consumenten zich bewust zijn van de waarde die het natuurlijk kapitaal heeft voor zowel de agrarische bedrijfsvoering als voor de gezondheid en het welzijn, kunnen ze op basis daarvan keuzes maken. Het principe van de echte kostprijs kan hieraan bijdragen. Wanneer de bijdrage die natuurinclusieve landbouw levert aan bijvoorbeeld biodiversiteit inzichtelijk wordt, kunnen ook hier consumenten keuzes maken. Een puntensysteem is wellicht een zinvol hulpmiddel voor agrariërs om zich te onderscheiden (zie voor een voorbeeld en voor consumenten om een gerichte natuur- of landschapsinclusieve vraag te ontwikkelen. Het voorstel is om de bruikbaarheid van deze hulpmiddelen te onderzoeken. 24

42 5. Europees landbouwbeleid beïnvloeden Naast de hierboven genoemde acties kan de transitie naar een natuur- en landschapsinclusieve landbouw worden gestimuleerd door vergroening van het Europese landbouwbeleid. Het voorstel is om hier een gezamenlijke lobby op in te zetten vanuit landbouworganisaties, natuurorganisaties en overheden. Voor het nieuwe GLB na 2020 kan worden ingezet op doelgerichte betalingen voor vergroening. Dat geeft ook de melkveehouderij een extra stimulans om beheer van landschapselementen, weidevogel- en randenbeheer in te passen in de bedrijfsvoering (mogelijk via DSC). Daarnaast kan via collectieven voor agrarische natuurbeheer worden verkend of binnen het huidige landbouwbeleid (GLB, POP3) ruimte is om meer te doen aan randenbeheer en aanleg- en onderhoud van landschapselementen. 6. Kennis vergroten bij agrariërs over mogelijkheden landschapsinclusieve bedrijfsvoering Er zijn vaak meer mogelijkheden voor een landschapsinclusieve bedrijfsvoering dan agrariërs kennen. Door kennisuitwisseling kunnen agrariërs die hier aan willen bijdragen worden gesteund Economie-inclusieve natuur: benutten economische kansen De natuur levert ons al vele diensten en grondstoffen maar er zijn nog onbenutte kansen, bijvoorbeeld in de voedselproductie, grond-, weg en waterbouw, vrijetijdseconomie en maakindustrie. Deze kunnen worden uitgewerkt (en vervolgens benut) in de hiervoor genoemde sectorplannen en in het programma circulaire economie. Daarnaast worden aanvullende acties voorgesteld. Voorgestelde acties: 1. Branding van het unieke karakter van Overijssel voor de recreatiesector en natuur Overijssel heeft een uniek karakter - afwisselende landschappen en natuurgebieden in combinatie met aantrekkelijke steden - dat nog kansen biedt voor onder meer de recreatieve sector. We hebben uitstekende recreatiebedrijven in Overijssel. Deze kwaliteiten kunnen - buiten Overijssel - nog veel bekender worden. Door betere promotie kan er ruimte ontstaan voor nieuwe recreatieve bedrijfsmodellen, die op hun beurt bijdragen aan het in stand houden van ons unieke natuurlijke kapitaal. Platform Gastvrij Overijssel is het voertuig waarmee de promotie van Overijssel (verder) wordt vormgegeven. 25

43 2. Grondstoffen uit de natuur beter benutten Het voorstel is om te verkennen of er mogelijkheden zijn om grondstoffen (natuurlijke materialen die de basis vormen voor een product, energie of consumptie) beter te benutten. Bijvoorbeeld hout, maaisel van bermgras, vlas, water of zaagsel van snoeien (biomassa). Het duurzaam inzetten van deze grondstoffen via een kringloopbenadering, stimuleert wellicht de Overijsselse economie en bespaart mogelijk het gebruik van nieuwe grondstoffen. Twee uit te werken kansen zijn: --Innovaties om grondstoffen uit de natuur hoogwaardiger te benutten. Een voorbeeld is restafval uit natuurbeheer, zoals maaisel en afgegraven veengrond bij Wieden Weerribben ten behoeve van creëren open water. Doordat oogst en transport nog onrendabel zijn, vindt er weinig tot geen hergebruik plaats. Door in te zetten op ketenontwikkeling is mogelijk een rendabele business case te ontwikkelen. --Er liggen kansen om waterwinning en natuur optimaler te combineren, bijvoorbeeld in grondwaterbeschermingsgebieden en intrekgebieden (daar waar water de grond intrekt). Het voorstel is om vanuit bestaande afspraken (integrale overeenkomst drinkwater Overijssel) te verkennen welke mogelijkheden er zijn om drinkwaterwinning optimaal te combineren met natuur of extensieve landbouw in grondwaterbeschermingsgebieden Minder spanning tussen natuur en economie Het combineren van benutten, beleven en beschermen van natuur is soms lastig en kan leiden tot spanning tussen natuur en economie. Het is zoeken naar een aanpak waardoor de spanning vermindert en waar zowel natuur als economie wel bij varen: natuurinclusieve economie en economie-inclusieve natuur. Begrip voor elkaars belangen is een belangrijke voorwaarde voor resultaten. Op korte termijn kan dit bevorderd worden door meer ruimte te maken voor (nieuwe) initiatieven met een duidelijke plus voor economie en natuur. Die ruimte kan de vorm hebben van kennis, ruimte in procedures en regelgeving en experimenteerruimte voor unieke oplossingen op locatie. Door hier ook in het (natuur- en economisch) onderwijs al aandacht aan te besteden, bevorderen we dit bij de leiders van de toekomst. Voorgestelde acties: 1. Faciliteren van kennisnetwerken Door kennisnetwerken rond praktijkvoorbeelden waarbij economie en natuur dichter bij elkaar zijn gebracht te faciliteren, worden initiatiefnemers geïnspireerd en door ervaringsdeskundigen wegwijs gemaakt. Een voorbeeld van zo n netwerk is Gastvrij Overijssel. In sectoren waar dit soort netwerken nog niet bestaan, kunnen deze worden gebouwd (als actie in de eerder genoemde sectorplannen). Mogelijk zijn er ook productieve verbindingen tussen netwerken te leggen, want juist crossovers tussen sectoren creëren nieuwe oplossingen. 2. Ontwikkelen van experimenteerruimte Sommige initiatieven voor ruimtelijke ontwikkelingen met een duidelijke plus voor natuur en economie, passen niet binnen bestaande regels en procedures. Voor deze gevallen is experimenteerruimte nodig. Het voorstel is om een werkwijze uit te werken waarbij te ondersteunen initiatieven worden geselecteerd en worden geholpen om realisatie mogelijk te maken. 3. Jongeren betrekken bij natuurlijke economie Voor de lange termijn is het wenselijk dat het denken en handelen vanuit natuurlijke economie voor jongeren normaal wordt en doorwerkt in hun werkende leven. Dit kan worden bevorderd door studenten van verschillende disciplines praktijkproblemen voor te leggen die bedrijven, innovatielabs, maatschappelijke organisaties en kennisnetwerken aanbrengen. Daarmee worden niet alleen de jongeren gevormd, maar kunnen ook initiatiefnemers worden geholpen met (creatieve) oplossingen. 26

44 Praktijkvoorbeeld Natuurcamping de Lemeler Esch: een plus voor natuur en economie Ondernemers met goede ideeën voor ontwikkelingen die een plus opleveren voor natuur en economie, zoals de ontwikkeling van natuurcamping de Lemeler Esch, lopen soms vast in regels. Het idee is om met de actie ontwikkelen van experimenteerruimte dit soort initiatieven verder te brengen. Sinds 35 jaar ligt natuurcamping de Lemeler Esch aan de voet van de Lemeler- en Archemerberg. Alles op deze camping draait om het verbinden van gasten met de prachtige natuur waarin de camping ligt. Om de natuurbeleving bij haar gasten te vergroten, maakt de camping de omringende heide meer zichtbaar, vergroot ze het heide areaal op de Archemerberg en ontwikkelt ze meer heide op het campingterrein. Voor optimale natuurbeleving wordt gestreefd naar heide in plaats van gras tussen de tenten, wordt er niet gemaaid en werkt de camping aan een energieneutrale hut op poten, midden in het heidegebied, waarin gasten kunnen logeren. Samen met Landschap Overijssel draagt de camping zorg voor goede uitvoering van haar plannen. De voordelen voor de natuur doen daarbij nooit onder voor de economische voordelen. Kortom, een project waarin nauwe samenwerking en afstemming tussen ondernemer en natuurpartijen, leidt tot een grote plus voor natuur en economie. Kijk voor meer informatie op 27

45 28

46 Mens en landschap verbinden en afspraken maken over beheer 4.1 Daarom mens en landschap verbinden en afspraken maken over beheer Landschap is van ons allemaal en de bodem van ons bestaan, het is een levend (t)huis: voor mens, plant en dier. Mensen zijn trots op hun streek en de identiteit van het Overijsselse landschap. Overijssel heeft een ensemble van landschappen dat van grote (inter)nationale betekenis is. Landschap is alles wat je ziet en begint zodra je de deur uitstapt. Het is zowel een bron (voor voedsel, leven, inspiratie, water en lucht), als een economische factor: voor wonen, het vestigingsklimaat, de recreatie en het toerisme. Met het landschap in Overijssel hebben we goud in handen, daar mogen we trots op zijn. Landschap ontwikkelt zich gestaag en voelt soms als vanzelfsprekend. Daardoor wordt de waarde van het landschap onvoldoende herkend en wordt er op ingeteerd, o.a. door het verdwijnen van kleine landschapselementen 1. Om te voorkomen dat het goud verbronst, is actie nodig. Als we niets doen, wordt het landschap steeds uniformer, wordt de belevingswaarde van het landschap anders en de wordt de biodiversiteit bedreigd. De urgentie om in actie te komen neemt toe door de ontwikkelingen die op het landschap afkomen. Om de kwaliteit van het landschap te behouden - en mogelijk te vergroten - is aandacht en investering nodig. Dat levert rendement op, zowel materieel als immaterieel. Ons landschap is een belangrijke basis voor Overijsselse welvaart en welzijn in de toekomst. Want een mooi landschap biedt identiteit, rust, zingeving en brood op de plank. Investeren in de kwaliteit van landschap vraagt zorg en aandacht, ook op langere termijn, die ontstaat als mensen zich verbonden voelen met hun omgeving. 4.2 Zo verbinden we mens en landschap De verbinding met landschap versterken De verbinding van mensen met het landschap is minder vanzelfsprekend dan vroeger. Dit heeft gevolgen voor de kennis over en waardering voor het landschap: deze nemen af en daardoor ook de zorg voor het landschap. Verbinding komt onder meer tot stand via het dagelijks gebruik (bijvoorbeeld via sport en zorg) en via het herontdekken van het landschap door bijvoorbeeld (vrijwilligers)werk. Zo gaan mensen het landschap weer meer beleven: dat geeft plezier en verrijkt. Voorgestelde acties: 1. Verbinding met landschap versterken via sport Verschillende sporten in Overijssel zijn sterk verbonden met het buitenleven, een gezonde levensstijl en gemeenschapszin. Sport is al verbonden met het landschap: sporters maken er dagelijks gebruik van. Als sporters het belang van het landschap voor hun sport erkennen, gaan ze er bewuster mee om en dragen ze sneller een steentje bij. Dat is ook goed voor de sport: door een investering in het landschap blijft ook op de langere termijn een unieke sportbeleving in Overijssel mogelijk. Dat geldt vooral voor sporten die karakteristiek zijn voor Overijssel: de paardensport, schaatsen, lopen en fietsen. Bij deze sporten liggen kansen om de verbinding met landschap te versterken. Het voorstel is te verkennen hoe deze kansen kunnen worden verzilverd. Een goed voorbeeld is het vignet waarmee mountainbikers toegang krijgen tot routes op de Utrechtse Heuvelrug. Zij genieten van goed onderhouden routes en leveren daarvoor een bijdrage aan het beheer van het landschap. 1 Zie publicatie De staat van ons landschap. 29

47 2. Verbinding met landschap versterken via zorg Zorg is nu al verbonden met het landschap. Zorginstellingen liggen fysiek in het Overijsselse landschap en er is een relatie tussen het landschap en gezondheid: bewegen en buiten zijn is goed voor mensen. Er liggen kansen om deze verbindingen uit te bouwen. Dat vraagt een nieuwe coalitie van overheden, zorginstellingen, landschapsorganisaties, kennisinstellingen en verzekeraars, die zich hiervoor inzet. Het voorstel is om zo n coalitie op te bouwen, die vervolgens inzet op projecten, leernetwerken en het steunen van koplopers onder zorginstellingen en verzekeraars. Dat kan uiteindelijk leiden tot uitvoeringsprogramma s met als doel: landschap benutten om gezond te blijven en te worden. 3. Verbinding met landschap versterken via werk Het initiatief baanbrekend landschap is er op gericht om incidentele werkplekken in het landschap (beheer en onderhoud) een structureel karakter te geven, inclusief (structurele) begeleiding. Het voorstel is om een actieplan op te stellen om dit initiatief op te schalen en provinciebreed toe te passen. 4. Verbinding met landschap versterken via vrijwilligers Vrijwilligers zijn belangrijk voor de zorg voor natuur en landschap. Er zijn drie verschillende categorieën: tellers (mensen die informatie over de natuur of het landschap verzamelen), vertellers (gastheren en -vrouwen, gidsen) en herstellers (mensen die natuur- en landschapsbeheer uitvoeren). Vrijwilligers werken gratis, maar hebben wel faciliteiten nodig om hun werk te doen. Provincie Overijssel ondersteunt vrijwilligers hierbij, maar vanaf 2019 zijn hiervoor (nog) geen middelen beschikbaar. Tegelijkertijd wordt het belang van vrijwilligers voor bijvoorbeeld landschapsbeheer groter. Het voorstel is om samen met betrokken partijen in beeld te brengen hoe vrijwilligers (ook vanaf 2019) gefaciliteerd kunnen worden in de uitvoering van hun werk. 30

48 Praktijkvoorbeeld Vol plezier het houtwallenlandschap in Paasloo onderhouden Met de actie verbinding via vrijwilligers wordt de verbinding van mensen met het landschap gestimuleerd. De aanpak in Paasloo is een mooi voorbeeld van een initiatief dat hierdoor tot stand kan komen en dat brede betrokkenheid bij het landschap creëert. Bijzondere dieren en planten kenmerken het unieke houtwallenlandschap van Paasloo, aan de rand van Nationaal Park Weerribben-Wieden (kop van Overijssel). De Stichting Natuurlijk Paasloo organiseert regelmatig natuurweekenden voor (groot)ouders(s) met kind(eren). Een programma waarin mensen op een leuke manier actief bijdragen aan het herstellen van houtwallen. Onder begeleiding van lokale vrijwilligers kunnen ze één of twee dagdelen meehelpen met het herstel van dit prachtige landschap: exoten uit de houtwallen halen, landweer herstellen, wandelpaden en vogelkastjes winterklaar maken, insectenhotels en broeihopen voor ringslangen installeren. Een prachtig voorbeeldproject waarin structurele en tijdelijke vrijwilligers op een aantrekkelijke manier kennismaken met het landschap en tegelijkertijd bijdragen aan het beheer ervan. In gezamenlijkheid en op een leuke, laagdrempelige manier. Dit concept leent zich, na aanpassing op maat, bij uitstek voor meerdere natuurgebieden. Kijk ook op 31

49 4.2.2 Provinciale ambitie voor landschap uitwerken op gebiedsniveau Om ervoor te zorgen dat een brede groep mensen zorgdraagt voor het landschap is het van belang dat inwoners en deskundigen samen in beeld brengen wat de (beheer)opgave is om het landschap mooi te houden. De basis daarvoor is de provinciale ambitie in de omgevingsvisie: behoud en waar mogelijk herstel van de diversiteit van agrarische cultuurlandschappen in Overijssel (Ruimtelijke Kwaliteitsambitie 3). De betekenis van kleinschalige landschapselementen voor de kwaliteit van agrarische cultuurlandschappen is beschreven in de catalogus gebiedskenmerken. In het bestaande beleid wordt invulling gegeven aan deze ambitie door inpassing van nieuwe initiatieven (sturing op ruimtelijke kwaliteit) en bescherming. In dit document wordt een aanvullende inzet voor bescherming en beheer voorgesteld. Voorgestelde acties: 1. Inwoners en deskundigen brengen samen opgaven in beeld Het voorstel is dat deskundigen samen met inwoners de opgaven voor het plaatselijke landschap in beeld brengen. Daarvoor wordt een methode uitgewerkt, bijvoorbeeld een landschapsgesprek of landschapscafé. Samen werken zij uit wat de provinciale ambitie betekent op gebiedsniveau, bijvoorbeeld door in beeld te brengen wat waardevolle elementen zijn en welke zorg die vragen. De waarde van landschapselementen kent verschillende aspecten: beleving, historie, gebiedskenmerken, natuurwaarden. Daarbij kan ook worden ingespeeld op grote transities in het landschap (energie, Agro & Food, bewegen en gezondheid, zelforganisatie, grote natuuropgaven). De inzet is dat deze transities kwaliteit toevoegen aan het landschap. En dat transities versnellen door het vergroten van draagvlak (wederkerigheid). Dit gebeurt het liefst in een vroeg stadium, dus voordat de transitie in het landschap landt. Door een ontwerpende benadering samen met alle betrokkenen, kunnen doelen worden gecombineerd. Dit biedt ook ruimte om na te denken over hoe de winst van nieuwe ontwikkelingen kan worden verdeeld. Een vraag kan bijvoorbeeld zijn: hoe gaan we in dit landschap energie produceren en tegelijkertijd het landschap mooier maken? 2. Opstellen landschapsbiografieën Ter ondersteuning van de landschapsgesprekken kan een landschapsbiografie worden opgesteld. Hierin beschrijven bewoners en professionals samen welke landschapselementen het verhaal van het landschap vertellen. Samen brengen ze het landschap tot leven: de geschiedenis, beleving, emotie. Dit verhaal voedt de verbinding van de inwoners met hun landschap. Het landschap wordt leesbaar. Dit vergroot de motivatie van mensen voor het beheer en onderhoud van die elementen en een goede inpassing van nieuwe ontwikkelingen. Zo kunnen landschapsbiografieën een leidraad bieden voor beheer, ontwerp, en bescherming. 32

50 4.2.3 Afspraken over bescherming De provinciale omgevingsverordening regelt dat gemeenten zorgen voor de bescherming van landschapselementen, zoals beschreven in de catalogus gebiedskenmerken. Dit doen zij in hun bestemmingsplannen en verordeningen voor de groene omgeving. De casco benadering in Noordoost Twente is daarvan een mooi voorbeeld. Daar wordt ruimte geboden voor economische ontwikkeling, waarbij landschapsstructuren worden gerespecteerd. Het voorstel is om te verkennen of dit voldoende is geregeld en of andere middelen nodig zijn om behoud van landschapselementen te borgen. Voorgestelde acties: 1. Kennisuitwisseling om bescherming te borgen Het voorstel is om met gemeenten in gesprek gaan en te verkennen of er behoefte is aan kennisuitwisseling over de bescherming van het landschap en of er aanvullende middelen nodig zijn om behoud van landschapselementen te borgen. Dat is een manier om te stimuleren dat gemeenten de bescherming voor kleine landschapselementen, waarvan de basis ligt in de provinciale omgevingsverordening, actief opnemen in gemeentelijke bestemmingsplannen en verordeningen Langjarige afspraken over ontwikkeling en beheer Gedeeld eigenaarschap staat centraal bij de nieuwe aanpak voor beheer van het landschap. In de landschapsgesprekken wordt de basis gelegd voor een collectieve aanpak en zorg voor het landschap. Op basis daarvan kan worden bepaald welke aanpak nodig is om de specifieke gebiedskenmerken te versterken (via beheer, aanleg of herstel van landschapselementen). Op basis daarvan kunnen langjarige afspraken worden gemaakt om het beheer te borgen. Voorgestelde acties: 1. Afspraken met collectieven van inwoners en/of agrariërs Het voorstel is om vanuit een breed gedeeld gevoel van eigenaarschap afspraken te maken over beheer met collectieven: georganiseerde groepen inwoners of agrariërs (buurtinitiatieven, agrarische collectieven). En om daarbij te zoeken naar nieuwe vormen voor deze afspraken en in te spelen op nieuwe ontwikkelingen. Het basisprincipe, langjarige afspraken, staat centraal maar de vorm is flexibel. Afspraken hoeven niet altijd te gaan over financiering van beheer, maar kunnen ook gaan over de levering van diensten in ruil voor een tegenprestatie. 2. Opstellen gebiedsaanbod voor gesprek over overheidsfinanciering Om tot afspraken te komen, inclusief afspraken over financiering, wordt op gebiedsniveau een bidbook opgesteld. Hierin wordt uitgewerkt wat verschillende partijen bijdragen aan onderhoud van het landschap, uitgaande van gedeeld eigenaarschap. Dit gebiedsaanbod is de basis voor een gesprek over aanvullende financiering met waterschappen, gemeenten en provincie. Het voorstel is om hiervoor een aantal uitgangspunten af te spreken: - - Een prikkel inbouwen om werk te maken van private financiering: publieke middelen voor beheer komen beschikbaar, op het moment dat er in een gebied nieuwe (private) vormen van financiering zijn gevonden. - - Er zijn provinciaal beperkt middelen beschikbaar. De beschikbare middelen worden ingezet als prikkel om gebiedsfinanciering tot stand te brengen. Daarbij zou kunnen worden uitgegaan van een impuls van 25% financiering van het totale bedrag. Voor elke 75,- nieuwe financiering die vanuit een gebied in een landschapsfonds wordt gestort, voegt de provincie dan 25,- toe, met een bepaald plafond per gebied/ gemeente. Daarbij worden bestaande middelen in landschapsfondsen en andere publieke middelen niet meegerekend (met uitzondering van nieuwe bijdragen vanuit waterschappen en gemeenten). - - Het voorstel is om in 5 pilotgebieden ervaring op te doen met deze nieuwe vorm van afspraken over beheer en op basis van deze ervaringen deze werkwijze te evalueren. 33

51 4.2.5 Nieuwe vormen zoeken voor financiering De langjarige afspraken voor beheer vragen om nieuwe vormen van financiering of een sluitende businesscase, zodat het beheer minder afhankelijk wordt van overheidsfinanciering. Voorgestelde acties: 1. Taskforce verkent nieuwe vormen van financiering Het voorstel is om met verschillende partijen een taskforce opdracht te geven om nieuwe vormen van financiering te verkennen en deze uit te werken in één of meer businesscases. Bijvoorbeeld door te onderzoeken of bij grote ontwikkelingen in een gebied afspraken over het beheer van het landschap kunnen worden toegevoegd bij uitvoering van de kwaliteitsimpuls groene omgeving. De bestaande landschapsfondsen blijven bestaan zodat aanvullende middelen in het fonds kunnen worden gestort en beschikbaar komen voor uitvoering Afspraken maken over monitoring Via monitoring kan de kwaliteit van gebiedskenmerken van het agrarische cultuurlandschap gevolgd worden. Dat geeft input voor het bijstellen van afspraken over beheer. Voorgestelde acties: 1. Inrichten van een provinciaal landschapsobservatorium Landelijk is een methodiek uitgewerkt voor de monitoring van landschap: een landschapsobservatorium. Een landschapsobservatorium is een plek waar gegevens over het landschap en de ontwikkelingen ervan kunnen worden verzameld. De samenwerking met bewoners staat daarbij centraal, om ook zo het gevoel van betrokkenheid te vergroten. Eens per 5 jaar kan zo een beeld worden samengesteld over de kwaliteit van het landschap in Overijssel, op het niveau van de afzonderlijke gebiedskenmerken. Het gaat dan om kwalitatieve uitspraken op basis van een eenvoudige systematiek en heldere indicatoren (bijvoorbeeld feitelijke informatie over de aanwezigheid van elementen, waarderingscijfer, etc.). 34

52 4.2.7 Balans tussen lusten en lasten Landschap voelt vaak eigen, maar veel mensen voelen zich geen eigenaar. Dat veroorzaakt een disbalans tussen lusten en lasten. Er is een grote groep genieters maar de lasten drukken op de schouders van een kleine groep beheerders en eigenaren. Dat maakt het behoud en de ontwikkeling van het landschap kwetsbaar. Er is een betere balans nodig tussen lusten en lasten. De acties die hiervoor zijn genoemd leiden naar verwachting tot nieuwe vormen van financiering en tot bereidheid van een bredere groep mensen die eigenaren bij uitvoering van beheer willen ondersteunen. Dat laatste vraagt een vervolgactie om het aanbod van deze groep te koppelen aan de vraag van eigenaren. Voorgestelde acties: 1. Koppelen nieuw aanbod voor ondersteuning beheer aan vraag van eigenaren Het landschap is van iedereen, maar in eerste instantie van de juridische eigenaren van de grond. Door op verschillende manieren de verbinding tussen mens en landschap te stimuleren, gaan mensen naar verwachting meer gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen voor het landschap. Om dit nieuwe aanbod effectief in te zetten is enige regie nodig om vraag van eigenaren en aanbod van beheer bij elkaar te brengen. Het vraagt ook om bekendheid en vertrouwen bij landschapseigenaren. Als zij voldoende vertrouwen hebben, kunnen zij anderen bijvoorbeeld ruimte geven om landschapselementen op hun grond te beheren. Dit gaat soms om bestaande elementen en soms om het toevoegen van nieuwe elementen, om de kwaliteit van het landschap te behouden. 35

53 36

54 Robuuste en flexibele condities voor wilde plant- en diersoorten 5.1 Daarom robuuste en flexibele condities voor wilde plant- en diersoorten De hoeveelheid wilde plant- en diersoorten (biodiversiteit) is een graadmeter voor hoe het gaat met de natuur. Hoe meer biodiversiteit, hoe veerkrachtiger de natuur is. Om blijvend te genieten en profiteren van natuur, ook voor volgende generaties, is het belangrijk dat ze veerkrachtig en gezond is. Daaruit volgt als stip op de horizon dat condities voor wilde plant- en diersoorten robuust zijn en bestand tegen ontwikkelingen. Onderzoek toonde aan dat natuur met veel verschillende plant- en diersoorten betere diensten levert, zoals bestuiving, schoon water en frisse lucht 2. Dat is een belangrijke reden om de biodiversiteit van de natuur te beschermen en te versterken. Het is niet mogelijk om precies af te bakenen welke soorten welke functie hebben. De diensten die de natuur levert zijn afhankelijk van de interactie tussen soorten en de werking van een natuurlijk systeem. Op basis van het nut voor de mens is dus niet te bepalen welke planten- of diersoorten wel of geen bescherming vragen. Daarom is het de inzet om in het algemeen te streven naar diverse, rijke natuur in Overijssel. Daarbij is het effectief om in te zetten op het creëren van gunstige (milieu)condities voor diverse natuur en minder op de bescherming van specifieke planten- en diersoorten. 5.2 Zo creëren we robuuste en flexibele condities voor wilde plant- en diersoorten Gerichte maatregelen om leefgebieden en populaties te versterken in balans met menselijk gebruik Het huidige natuur- en waterbeleid heeft al een positief effect op planten en dieren in Overijssel. Daarmee worden de doelen van de Vogel- en Habitatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water al grotendeels gerealiseerd. Dit kan worden aangevuld met maatregelen voor die soorten en leefgebieden, waarin het huidige natuur- en waterbeleid niet voorziet. Het is het meest effectief om dit op gebiedsniveau en geclusterd uit te werken. Voorgestelde acties: 1. Focus op soorten waarvoor het leefgebied in Overijssel cruciaal is Het huidige natuurbeleid zorgt voor goede condities voor een groot deel van de Vogel- en Habitatrichtlijnsoorten. Het voorstel is om extra inspanningen vooral te richten op soorten waarvoor het Overijsselse leefgebied belangrijk is om te overleven en die niet automatische meeprofiteren van huidige maatregelen. Op basis van een eerste analyse van verschillende organisaties blijkt dat dit gaat om ongeveer 100 soorten. Het is van belang deze analyse periodiek te actualiseren (bijvoorbeeld eens per 2 jaar) op basis van ontwikkelingen. 2. Condities van leefgebieden op orde brengen: veel variatie De natuur is dynamisch en zorgt zelf voor variatie in soorten, als er verscheidenheid is in condities. Soms verandert die variatie in soorten door omstandigheden die mensen niet direct kunnen beïnvloeden, zoals het klimaat. Dat is geen probleem, zolang de condities maar gevarieerd blijven. Als dat niet het geval is, maakt dat ecosystemen kwetsbaar en heeft dat nadelige gevolgen voor de diensten die de natuur levert. Door maatregelen te richten op gevarieerde condities, profiteren meerdere soorten tegelijk en worden middelen efficiënt ingezet. 2 Bronnen: 1. themasites.pbl.nl

55 Voor de bij actie 1 genoemde soorten gaat het om condities die verbeterd kunnen worden door optimalisering van beheer en inrichting van natuurgebieden, door bijvoorbeeld inzet van kennis. Daarnaast zullen een aantal bedreigde soorten profiteren van vergroening van steden en dorpen, natuurinclusief bouwen, beheer van landschapselementen en natuurinclusieve landbouw. Verder is er maatwerk nodig voor bedreigde soorten die onvoldoende of niet snel genoeg profiteren van bovengenoemde maatregelen. Ook geldt een algemene wettelijke zorgplicht, die partijen samen onder de aandacht kunnen brengen, zodat deze meer in praktijk kan worden gebracht. 3. Populaties in balans brengen Het voorstel is om te onderzoeken welke acties robuuste populaties zoveel mogelijk in balans brengen met menselijk gebruik. Het basisprincipe is hierbij steeds: voorkomen is beter dan genezen. Als populaties nog steeds achteruitgaan, ondanks de gebiedsmaatregelen, kan worden onderzocht welke aanvullende maatregelen zinvol zijn. Als er schade of overlast is, kunnen maatregelen worden ingezet zoals de bestaande maatregelen beheer en schadebestrijding Verbeteren van leefomstandigheden soorten door kennisdeling Er is een breed gedeelde behoefte om beslissingen over de natuur in Overijssel te baseren op de best beschikbare kennis over de toestand ervan. Verschillende organisaties en mensen verzetten veel werk om soorten te monitoren en hebben veel kennis in huis. Het is van belang om deze kennis en ervaring op het juiste moment, op de juiste plek in te zetten en goed ontsluiten. Zo kan een bredere groep mensen, vanuit verschillende specialismen, deze kennis gebruiken en daarmee een bijdrage leveren aan de bescherming van soorten. Als mensen meer weten over soorten houden ze er ook meer rekening mee. Voorgestelde acties: 1. Kennis over soorten ontsluiten en toepassen Het voorstel is om de kennis van beleidsmakers, wetenschappers, vrijwilligers en beheerders te bundelen en op de juiste manier te ontsluiten. Door goede (ontsluiting van) data en kennis, kunnen effectieve en efficiënte maatregelen worden genomen, bijvoorbeeld voor de inrichting en het beheer van natuurgebieden. 38

56 5.2.3 Overijsselse soorten geven gezicht aan de natuur Om de beleving meer te benadrukken is het goed om de samenleving te betrekken bij de soorten die Overijssel rijk is. Door mensen erover te leren op een leuke, laagdrempelige manier. En door met Overijsselse soorten gezicht te geven aan de natuur. Door de lokale natuur een gezicht te geven via icoonsoorten, maken Overijsselaars gemakkelijker kennis met de soorten uit hun leefomgeving. Het creëert verbinding, oog voor de directe leefomgeving en lokale betrokkenheid. Het is een opstap om mensen nieuwsgierig te maken naar de Overijsselse natuur. Voorgestelde acties: 1. Icoonsoorten van Overijssel benoemen Het voorstel is om icoonsoorten te benoemen, die als mascotte van het natuurbeleid fungeren. Want we mogen best trotser zijn op onze aansprekende Overijsselse soorten, zoals de grote vuurvlinder, otter, boomkikker of kievitsbloem. Verhalen vertellen rondom icoonsoorten en partijen daarbij betrekken, wakkert het enthousiasme aan van diverse doelgroepen. Gemeenten kunnen bijvoorbeeld icoonsoorten inzetten als mascotte, zoals Lelystad dat doet met de zee-arend. Als regio s of gemeenten zo n icoonsoort adopteren, kunnen ze dat toepassen in bijvoorbeeld educatieprogramma s. Icoonsoorten kunnen ook worden gekozen via bijvoorbeeld een prijsvraag voor kinderen. 2. Communiceren over soorten Met behulp van verhalen en beelden over icoonsoorten, ontstaat binnen de samenleving eerder begrip voor maatregelen (zoals het realiseren van robuuste leefgebieden). Het voorstel is dan ook om meer in te zetten op communicatie over soorten. 39

57 5.2.4 Proactief ruimtelijke ontwikkelingen en natuur combineren Door een proactieve aanpak kunnen kansen worden benut om de bescherming van planten en dieren beter samen te laten gaan met ruimtelijke economische ontwikkelingen. Dat is goed voor de natuur en voor de economie: kansen voor het verbeteren van condities voor plant- en diersoorten worden beter benut en projecten worden minder gehinderd door regelgeving. Voorgestelde acties: 1. Stimuleren soortenmanagementplannen bij gebiedsontwikkelingen Soortenmanagementplannen maken een natuurinclusieve aanpak voor een gebied heel concreet en zorgen ervoor dat ruimtelijke economische ontwikkelingen en biodiversiteitsdoelen goed samengaan. Daarom is het voorstel om het gebruik van deze plannen bij gebiedsontwikkelingen in Overijssel te stimuleren. 40

58 41

59 Colofon Dit Koersdocument natuur voor elkaar is de opbrengst van de Groene Tafels (2016) met ongeveer 300 deelnemers en de werkateliers (2017) met ongeveer 60 deelnemers. Kijk voor meer informatie over natuur voor elkaar op Heeft u vragen, wilt u meer informatie of een bijdrage leveren? Neem dan contact op met de provincie Overijssel, het secretariaat van de Eenheid Natuur en Milieu: Mail: SecretariaatNM@overijssel.nl Telefoon: Fotografie Femke Teussink Clifton Buitink Nico Kloek Henrica de Joode Buiten-beeld 42

60 43

61

62 Soort VR/HR/Bern/Bonn Nationaal beschermd Rode Lijst Natuur Agrarisch gebied Stad Overig (zoals water, dijken, langs wateren, begraafplaatsen) Aandachtssoortenlijst Overijssel Samen met onze partners hebben wij in beeld gebracht voor welke soorten in Overijssel gerichte maatregelen nodig zijn, aanvullend op het huidige beleid. Het betreft soorten waar leefgebied in Overijssel bovengemideld belangrijk voor is, die volgens de rode lijst bedreigd zijn of waarvan de trend negatief is en waarvoor het huidige beleid onvoldoende effectief is. Aan de hand van deze lijst bepalen wij in samenwerking met onze partners welke maatregelen mogelijk zijn. Vogels Boerenzwaluw x X x Buidelmees x x x Geelgors x x x Grauwe vliegenvanger x x x x Grote karekiet x x x grutto x x x x Huiszwaluw x x x x Kemphaan x x x x Kerkuil x x x Kwartelkoning x x x x Patrijs x x x Ringmus x x x x scholekster x x x slobeend x x x x Tapuit x x x tureluur x x x Veldleeuwerik x x x x x Watersnip x x x x Wulp x x x x zomertaling x x x x Zomertortel x x x Zwarte specht x x Zwarte stern x x x x Libellen Donkere waterjuffer x x x Groene glazenmaker x x x x x Hoogveenglanslibel x x x Kempense heidelibel x x x Speerwaterjuffer x x x Planten Blauwe knoop x x x Blonde zegge x x Breed wollegras x x x

63 Soort VR/HR/Bern/Bonn Nationaal beschermd Rode Lijst Natuur Agrarisch gebied Stad Overig (zoals water, dijken, langs wateren, begraafplaatsen) Draadgentiaan x x Duifkruid x x x Gewone dotterbloem x x x x x Handjesereprijs x x Heidekartelblad x x Klein glidkruid x x Klein wintergroen x x Kleine tijm x x korensla x x x Krabbescheer x x x x Kruipend moerasscherm x x x Liggende ereprijs x x x Melkviooltje x x x Overblijvende hardbloem x x Rapunzelklokje x x Rond sterrekroos x x Slank wollegras x x Spits havikskruid x x x x Steenanjer x x x Stijf struisriet x x x Stijve moerasweegbree x x Tripmadam x x Tweehuizige zegge x x Veenbloembies x x x Veenmosorchis x x Vetblad x x Waterdrieblad x x x x Waterlobelia x x wilde averuit x x x Wilde kievitsbloem x x x x Wilde narcis x x x Mossen Gekroesd gaffeltandmos x x Goudklauwtjesmos x x Wolfsklauwmos x x Vlinders Aardbeivlinder x x x Bruine eikenpage x x x x Bruine vuurvlinder x x Gentiaanblauwtje x x x Grote vuurvlinder x x x x Iepenpage x x x x Kleine ijsvogelvlinder x x x x

64 Soort VR/HR/Bern/Bonn Nationaal beschermd Rode Lijst Natuur Agrarisch gebied Stad Overig (zoals water, dijken, langs wateren, begraafplaatsen) Kommavlinder x x x Sleedoornpage x x x x Zilveren maan x x x Bijen, wespen, mieren Stronkmier Bijen in voorbereiding x Amfibieën en vissen Aal/Paling x x Adder x x x Beekprik x x x x Boomkikker x x x x Grote modderkruiper x x x x x x Kamsalamander x x x x x Knoflookpad x x x x x x Kwabaal x x x x Zoogdieren Das x x x x Hermelijn x x x x Otter x x x x x x Vleermuizen (nader onderzoek nodig) baardvleermuis x x x x x x bechsteins vleermuis x x x x bosvleermuis x x x x x x brandts vleermuis x x x x x franjestaart x x x x x gewone dwergvleermuis x x x x x x gewone grootoorvleermuis x x x x x x laatvlieger x x x x x x meervleermuis x x x x x rosse vleermuis x x x x x x ruige dwergvleermuis x x x x x x tweekleurige vleermuis x x x x x x vale vleermuis x x x x x watervleermuis x x x x x x Paddenstoelen In voorbereiding Totaal 101 soorten

65 Klimaatadaptatie Stadbeweging & sociale kwaliteit & duurzaamheid Agro & Food Programma Nieuwe Energie Overijssel Wegen & Kanalen Gastvrij Overijssel Overig Natuur & Economie Natuur & Samenleving Soorten Landbouw klimaatrobuust: natuurinclusieve landbouw als strategie Bruikbaar groen en blauw, voor mens (bewegen) en dier, in de stad inzetten tbv bestrijding van hittestress en het creëren van meer waterberging. Dit biedt meer toegankelijke natuur in directe leefomgeving van mensen Maatregelen voor waterberging / zoetwaterbuffering / zoetwaterwinning combineren met natuur Wijk- en buurtinitiatieven: kansen voor koppeling natuurmaatregelen meenemen Bedrijfsinvesteringen: kansen voor koppeling natuurmaatregelen meenemen Lokale organisaties en initiatiefnemers op gebied van natuur, groen(beheer), vrijwilligers, ondernemers, wijk/dorpsbelangen, etc. bij elkaar brengen voor ontmoeting en verkennen van mogelijkheden en interesse voor gezamenlijke projecten Pilots weidebeheer o.b.v. Keurmerk Dairyland Stewardship Council en het stimuleren van marktpartijen t.a.v. deze nieuwe werkwijze. Experimenteerruimte voedselbossen Innovatienetwerk natuurrijk ondernemen Sommige planten en dieren kunnen (functioneel) bijdragen aan agrarische productie (bijv. plaagbestrijding en bestuiving). Kennisdeling onder boeren stimuleren. Bestaande en nieuwe energiecoöperaties en -initiatieven op gebiedsniveau koppelen met natuur- en landschapsbeheer. Verkennen van mogelijkheden om bestaande regelingen ter financiering van energiebesparing of opwekking meer natuurinclusief te maken Woningbouwcoöperaties launching customer voor natuurinclusief bouwen Gemeentelijke energieloketten gebruiken om mensen ook te informeren over natuurinclusieve maatregelingen/producten. Verkennen mogelijkheden natuurinclusief ontwerp van zonen windenergie in landelijk gebied. Afgeschermde plek met nut voor bepaalde planten en dieren Natuurinclusief aanbesteden: verkennen mogelijkheden natuur onderdeel van EMVI en/of ontwerpeisen. Natuur als één van de criteria naast duurzaam, circulair, etc. Natuur beleven met soortenrijke bloeiende bermen Kennis uitwisselen goede praktijken van ecologisch beheer, plaagbestrijding en natuurinclusief aanbesteden met andere weg- en waterwegbeheerders Inwoners van Overijssel bewust maken van wat er leeft in bermen en oevers van provinciale wegen en wateren. Aanpassen werkwijze om natuurinclusief te werken bij projecten voor nieuwe wegen en grote vervangingswerken (o.a. faunapassages) Als launching customer stimuleren van innovaties (bijv. wildwaarschuwingssystemen voor otters) Natuurlijk kapitaal Overijssel voor recreatiesector vertalen naar verdienmodellen Experimenteerruimte voor innovatieve recreatieondernemers die natuur integreren in hun onderneming. Branding vanuit Gastvrij Overijssel inzetten voor natuurgebieden Icoonsoorten inzetten bij vermarkten gebieden Werklocaties: Ontwikkelen aanpak en stimuleren van vergroening van bedrijventerreinen Ontwikkelopgave: Kennisdelen en uitvoeren van pilots voor innovaties in gele gebieden; uittesten van nieuwe methodes/teelten, etc. om binnen de beperkingen toch een verantwoorde bedrijfsvoering te kunnen doen. Landschap Verkennen nieuwe energie als verdienmodel voor financiering landschaps-/natuurbeheer Aan de slag met landschapsgesprekken in 5 gebieden waar energieopgave wordt opgepakt. Fauna naast flora inventariseren bij 5 jaarlijkse inventarisatie bermen. Onderzoeken mogelijkheden en gevolgen veiligheid, doorstroming, leefbaarheid, natuur alsmede kosten) van differentiatie in beheer. Landschap inclusief ontwerp als drager voor ruimtelijke kwaliteit Beheer landschap koppelen aan gebruik recreatiesector: verdienmodellen gericht op beheer

66 Natuurkompas Overijssel Een overzicht op hoofdlijnen van het provinciaal natuurbeleid. Dit document heeft geen juridische status. De omgevingsvisie heeft de status van provinciale natuurvisie, zoals bedoeld in de Wet natuurbescherming Concept In dit natuurkompas beschrijven we het provinciale natuurbeleid, zoals dat er uit zal zien na instemming van Provinciale Staten met de nieuwe koers, die voortkomt uit Groene Tafels en werkateliers. We geven het Natuurkompas vrij na instemming van Provinciale Staten.

67 2

68 Natuurkompas Overijssel 3

69 4

70 Woord vooraf De betrokkenheid bij ons Overijssels natuurbeleid is erg groot. Daar ben ik, en ik spreek mede namens Gedeputeerde Staten van Overijssel, ontzettend trots op. Ruim 300 mensen werkten in de periode van januari 2016 tot en met mei 2017 met elkaar en met ons aan de vernieuwing van het provinciale natuurbeleid in de Groene Tafels en in werkateliers. We zijn hen daar zeer dankbaar voor en hebben grote waardering voor hun inbreng. Het is heel bijzonder dat al die mensen, elk met hele verschillende perspectieven op natuur en met verschillende belangen, samen het koersdocument Natuur voor Elkaar tot stand brachten. In werkateliers schreven zo n 60 deelnemers letterlijk samen aan dit document, met hulp van een onafhankelijke schrijver. De door hen beschreven koers is vervolgens weer getoetst bij alle deelnemers van de Groene Tafels. Zij onderschrijven de beleidsambities en ondersteunen de uitvoeringsagenda die in het koersdocument zijn opgenomen. Samen bepaalden ze welke acties ze als eerste willen oppakken. De uitgewerkte koers en bijbehorende uitvoeringsagenda van het koersdocument sluiten goed aan op het al bestaande provinciale natuurbeleid. Provinciale Staten hebben daarom de beleidsambities uit het koersdocument onderschreven en stemden ermee in om deze op te nemen in het provinciale natuurbeleid. Dat natuurbeleid is onderdeel van onze omgevingsvisie, die mede de status heeft van Provinciale Natuurvisie, zoals bedoeld in de Wet natuurbescherming. De koers van het koersdocument en van ons natuurbeleid stelt de betekenis van natuur voor mensen meer centraal. Ik voel mij daar persoonlijk mee verbonden, niet alleen als gedeputeerde, maar ook als moeder van twee zonen. Voor hen is er niks mooier dan buiten te ravotten in de natuur, in bomen te klimmen en lekker vies te worden in de modder. Je ziet gewoon dat het goed is voor ze, daar is geen wetenschappelijk bewijs voor nodig (al is dat er wel). Ik gun ieder kind dat spelen in het groen. En ik gun alle inwoners van Overijssel dat ze volop kunnen genieten en profiteren van onze prachtige natuur. Niet iedereen heeft een goed overzicht van ons natuurbeleid. Enerzijds doordat de inhoud van het koersdocument Natuur voor Elkaar een aanvulling is op het al bestaande natuurbeleid. Anderzijds doordat wij het natuurbeleid in onze omgevingsvisie hebben geïntegreerd met ons overige beleid voor de leefomgeving. Gedeputeerde Staten van Overijssel presenteren daarom in dit natuurkompas het complete provinciale natuurbeleid in samenhang met elkaar. Daarmee bieden wij u een overzicht van alles wat we als provincie ondernemen -zelf en met onze partners- voor een toekomstbestendige Overijsselse natuur. We beschrijven onze visie, die de basis is voor ons natuurbeleid, en de instrumenten waarmee we dit beleid uitvoeren. Dit natuurkompas heeft geen juridische status. We hopen dat dit natuurkompas een positieve impuls geeft aan nog meer initiatieven voor een gezonde natuur, waarvan iedereen in Overijssel nu en in de toekomst optimaal van profiteert! Het natuurkompas bestaat uit twee delen. Deel I In het eerste deel beschrijven we de kern en achtergrond van ons natuurbeleid, onze verantwoordelijkheid als Provincie en onze visie achter ons huidige natuurbeleid. Deel II In het tweede deel beschrijven we de instrumenten die we inzetten voor de uitvoering van het natuurbeleid. Deze instrumenten hebben we ingedeeld in hoofdthema s. Hester Maij Gedeputeerde landbouw, natuur en cultuur 5

71 6 Uil in wijk Holtenbroek te Zwolle

72 Inhoudsopgave Woord vooraf 5 Deel I Ons natuurbeleid 9 1. Zo belangrijk is onze Overijsselse natuur Onze verantwoordelijkheid De tijdlijn van het natuurbeleid De basis van ons beleid op orde Onze visie achter het natuurbeleid Onze verschillende rollen 23 Deel II Onze Aanpak Samenhangend netwerk van natuurgebieden Natuur dichtbij Natuur en economie Landschap Soorten en hun leefomgeving 49 Hoe verder 55 7

73 8

74 Deel I Ons natuurbeleid 9

75 10

76 1Zo belangrijk is onze Overijsselse natuur Onze provincie is uniek met haar prachtige landschappen en afwisselende natuur. Ongeveer 20% van ons grondgebied bestaat uit natuur (67000 ha) en de helft daarvan heeft als status Europese topnatuur (Natura 2000-gebieden). De inwoners van Overijssel zijn terecht trots op hun natuur 1. Daarmee bedoelen we niet alleen de natuur in natuurgebieden, maar ook de natuur die we elke dag om ons heen zien en waarin we werken en wonen. De meeste Overijsselaars vinden de nabijheid van natuur in de directe woonomgeving erg belangrijk voor hun welzijn (zie figuur 1). Het belang van natuur en landschap in onze provincie is dan ook groot: voor een gezonde en prettige leefomgeving om in te wonen en werken, voor de regionale economie in Overijssel (denk aan toerisme, een aantrekkelijk vestigingsklimaat en producten en diensten die de natuur levert) en als leefgebied voor planten en dieren. Figuur 1. Belangrijke aspecten voor eigen welzijn in de woonomgeving volgens inwoners van Overijssel (Natuurbeleving in Overijssel, TNS-NIPO 2015) Natuur en landschap 72 Nabijheid familie en vrienden 64 Winkelaanbod Zorgaanbod Cultuur, uitgaan, horeca Recreatieve voorzieningen Onderwijsaanbod Weet niet/geen 2 % Onderzoek Motivaction

77 12

78 2Onze verantwoordelijkheid 2.1 Brede verantwoordelijkheid Wij (Gedeputeerde Staten) nemen daarom onze verantwoordelijkheid om voor de Overijsselse natuur te zorgen, zodat ook toekomstige generaties kunnen genieten en profiteren van al het goede dat de natuur ons biedt. Dat is geen vanzelfsprekendheid, want natuur staat nog vaak onder druk (zie ook deel I, hoofdstuk 5). Samen met Provinciale Staten zijn wij sinds 2013 verantwoordelijk voor het natuurbeleid. Deze verantwoordelijkheid pakken we breder op dan alleen de uitvoering van onze wettelijke taken en afspraken met het Rijk. Vanuit onze nieuwe rol zien we volop kansen om de natuur meer te verbinden met onze Overijsselse economie en samenleving. Om zo het natuurbeleid beter aan te laten sluiten op de specifieke Overijsselse situatie. 2.2 Verbinden met andere beleidsterreinen We verbinden het natuurbeleid met het provinciale economische beleid, ruimtelijk beleid, milieubeleid, waterbeleid en cultuurbeleid. Deze aanpak biedt kansen om slimmer onze doelen voor verschillende opgaven te realiseren en om meer kosteneffectief te werken. Denk aan natuurgebieden die ook functioneren als waterwingebied of bomen in de stad die zorgen voor koelte tijdens hete zomerdagen. 2.3 Schakel tussen Europa, het Rijk en regio Als middenbestuur zijn wij de schakel tussen Europa, het Rijk en regio. Dat geeft ons de positie om gericht actie te ondernemen als zich belemmeringen voordoen voor het benutten van kansen om natuur, economie en samenleving te verbinden. 13

79 14

80 3De tijdlijn van het natuurbeleid Het Rijk legde de basis voor ons natuurbeleid en daar bouwen we na de decentralisatie, weliswaar vanuit onze eigen visie (zie ook deel I, hoofdstuk 5), verder op door. Daarom beschrijven we hier kort de ontwikkeling van het natuurbeleid in de laatste decennia. 3.1 Nadruk op beschermen Vanaf 1990 stond in het Rijksbeleid de ontwikkeling van een aaneengesloten netwerk van natuurgebieden centraal 2. Dit netwerk is door het Rijk in 1995 begrensd 3. De nadruk lag hierbij vooral op het beschermen van natuur. Sinds 2002 verbreedde het Rijk het natuurbeleid en kwam er in de ambities van het beleid meer aandacht voor de betekenis van natuur voor het welzijn van mensen 4. Het Rijk verbreedde daarnaast het begrip natuur: van voordeur tot Waddenzee. Toch stond in de uitvoering van het natuurbeleid vooral nog het beschermen centraal. Er ging namelijk veel aandacht uit naar de uitvoering van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn. Dat verliep via twee sporen: het beschermen van natuurgebieden 5 en het beschermen van planten en diersoorten 6. In onze visie (zie ook deel I, hoofdstuk 5) staat de betekenis van natuur voor mensen centraal. Naast het beschermen richten we ons daarom vooral op het beleven en benutten van natuur. 3.2 Decentralisatie: meer maatschappelijke betrokkenheid De Wet Inrichting Landelijk Gebied zette in 2006 de decentralisatie van het natuurbeleid in gang. In het Natuurpact van 2013 maakten provincies met het Rijk definitieve afspraken over de decentralisatie van het natuurbeleid. Bijvoorbeeld om de maatschappelijke betrokkenheid bij natuur te versterken en natuur en economie meer te verbinden. Het Rijk nam deze doelen ook op in haar natuurvisie van 2014 met als motto: natuur weer midden in de samenleving. De decentralisatie werd afgerond toen de Wet Natuurbescherming op 1 januari 2017 in werking trad. 2 Natuurbeleidsplan Nota Ruimte Nota Natuur voor mensen, Mensen voor Natuur 5 Inwerkingtreding Natuurbeschermingswet 1998 in Inwerkingtreding Flora- en faunawet in

81 16

82 4De basis van ons beleid op orde 4.1 Afspraken met het Rijk Sinds de decentralisatie in 2013 gaven we prioriteit aan het op orde brengen van de basis van ons natuurbeleid. Deze basis bestaat uit de uitvoering van onze wettelijke taken en de afspraken die wij met het Rijk maakten in het Natuurpact. We hebben het Natuurnetwerk in Overijssel begrensd en hebben beheerplannen vastgesteld voor Natura 2000-gebieden. Met de begrenzing van het Natuurnetwerk maakten we de uitvoering van gebiedsmaatregelen in het kader van het Programma Aanpak Stikstof mogelijk. Provinciale Staten stelden de middelen beschikbaar die nodig zijn om het nog te ontwikkelen deel van het Natuurnetwerk te realiseren, de gebiedsmaatregelen uit te voeren en het natuurnetwerk te beheren. 4.2 Afspraken met partners Samen met onze partners van Samen Werkt Beter hebben we afspraken gemaakt over de uitvoering van dit beleid. Inmiddels werken de gezamenlijke partners daar aan in verschillende gebiedsprocessen. Met de realisatie van het Natuurnetwerk en de uitvoering van het Programma Aanpak Stikstof zorgen we ervoor dat we onze natuurdoelen realiseren en ruimte creëren voor economische ontwikkeling. Daarnaast geven we met onze partners invulling aan het agrarisch natuurbeheer en de uitvoering van onze wettelijke taken, zoals het verlenen van ontheffingen voor faunabeheer. Dankzij al deze inspanningen staat de basis van ons natuurbeleid nu stevig. Deze basis is opgenomen in onze omgevingsvisie, die sinds 2016 de status heeft van provinciale natuurvisie. 17

83 18

84 5Onze visie op het natuurbeleid 5.1 Onze ambitie Onze ambitie is een toekomstbestendige Overijsselse natuur, die ons blijft voorzien van grondstoffen, een gezonde omgeving met schoon water en frisse lucht, rust, ontspanning en schoonheid. Natuur die ruimte biedt aan dieren en planten en waar we blijvend van kunnen genieten en profiteren. In onze omgevingsvisie hebben we deze ambitie als volgt verwoord: Een gezonde en aantrekkelijke natuur voor mensen, dieren en planten; een natuur die beleefd en gebruikt kan worden, kan profiteren van (economische) ontwikkelingen en rijk is aan plant- en diersoorten (biodiversiteit). 5.2 Opgaven die we zien Onze ambities voor de Overijsselse natuur gaan verder dan het bestaande beleid. Er is volgens ons meer nodig om onze doelen te bereiken. We merken bijvoorbeeld dat er nog te vaak spanning is tussen natuur en economie, dat mensen onbedoeld op afstand staan van de natuur en dat de condities voor planten en dieren, vooral buiten de natuurgebieden, nog niet optimaal zijn. 19

85 Voor deze opgaven zien we een aantal oorzaken: a) Nadruk op bescherming Het natuurbeleid was lange tijd vooral gericht op het beschermen van natuur. Die bescherming was een lange tijd en blijft nodig, omdat natuur niet altijd vanzelfsprekend een plek krijgt in belangenafweging bij ontwikkelingen. De laatste decennia lag de nadruk steeds meer op regels, wetten en procedures. Dat noemen we ook wel juridificering van het beleid. Deze ontwikkeling gaf de noodzakelijke bescherming van natuur een averechts effect, deed afbreuk aan de motivatie van inwoners en ondernemers om de natuur te versterken en leidde tot weerstand. b) Betekenis van natuur voor mens en economie buiten beeld Door de nadruk op bescherming is ook de betekenis van natuur voor mensen en de economische betekenis van natuur buiten beeld geraakt. Doordat we de waarde van natuur voor ons dagelijks leven en onze economie onvoldoende inzien, beseffen we niet altijd welke gevolgen haar achteruitgang heeft. Zo raken we ongewild producten en diensten kwijt en missen we kansen om blijvend ons voordeel te doen met de natuur. Als het bijvoorbeeld niet goed gaat met de bodembiodiversiteit vermindert de bodemvruchtbaarheid. Dat heeft weer gevolgen voor alles wat we op het land verbouwen. Stilte en donkerte zijn belangrijke waarden die de natuur ons biedt en die kunnen worden aangetast door verstedelijking. Dit zijn allemaal redenen om te (blijven) zorgen voor een toekomstbestendige Overijsselse natuur, die ons blijft voorzien van grondstoffen, een gezonde omgeving met schoon water en frisse lucht, rust, ontspanning en schoonheid. 20

86 5.3 Onze strategie: betekenis van natuur voor mensen meer centraal Daarom zetten we een beweging in gang waarbij de betekenis van natuur voor mensen meer centraal komt te staan. We verbreden het natuurbeleid van eenzijdige bescherming van natuur naar beleven, benutten en beschermen van natuur. Dat zijn de drie hoofdingrediënten voor een toekomstbestendige natuur en de uitgangspunten van ons natuurbeleid. Daarom beleven Groen doet ons goed, we komen erin tot rust en dankzij groen voelen we ons goed in onze leefomgeving. Het is een voorwaarde voor lichamelijke en geestelijke gezondheid en spelen in het groen is essentieel voor de ontwikkeling van kinderen. De natuur vergroot onze kwaliteit van leven en is een bron van welzijn en geluk. Door haar te beleven en van haar te genieten, voelen we meer urgentie om op onze eigen manier voor de natuur te zorgen. Daarmee is het belangrijk jongere generaties de waarde van onze Overijsselse natuur mee te geven en dat vormt de basis voor haar toekomstbestendigheid. Daarom benutten De natuur voorziet in onze basisbehoeften: schoon water uit de kraan dankzij natuurgebieden, koelte en zuivere lucht dankzij bomen, en bestuiving van onze gewassen dankzij insecten. Daarnaast levert ze ons grondstoffen, zoals hout. Wij willen dat de natuur haar goede werk voor ons kan blijven doen, door het natuurlijk kapitaal van Overijssel duurzaam te beheren en benutten. Bijvoorbeeld door nu nog onbenutte kansen aan te grijpen om de natuur in te zetten als oplossing voor maatschappelijke uitdagingen, zoals waterveiligheid, het klimaat en de leefbaarheid in steden. Als we de natuur op waarde schatten en duurzaam benutten, zorgen we beter voor haar. Er zijn dan minder regels nodig, waardoor meer mogelijkheden en kansen ontstaan. Dit alles borgt en vergroot niet alleen ons profijt van de natuur, ook de natuur zelf profiteert hiervan. Daarom beschermen Om blijvend te genieten en profiteren van onze natuur, is het belangrijk dat ze veerkrachtig en gezond is. De hoeveelheid wilde plant- en diersoorten (biodiversiteit) is een graadmeter voor hoe het gaat met onze natuur. Hoe meer biodiversiteit, hoe veerkrachtiger en toekomstbestendiger de natuur is. Een toekomstbestendige natuur is niet alleen essentieel voor ons bestaan, maar kan ook tegen een stootje. Zo ontstaat er meer ruimte voor ontwikkelingen. Onderzoek toonde aan dat natuur met veel verschillende plant- en diersoorten betere diensten levert, zoals bestuiving, schoon water en frisse lucht. Daarom is het belangrijk de biodiversiteit van onze natuur te beschermen en versterken. Om invulling te geven aan beleven, benutten en beschermen bevorderen we natuurinclusief denken, werken en leven. De gedachte hierachter is dat als we de natuur meer verweven in ons dagelijks leven en daarin vanzelfsprekend rekening houden met haar, we de natuur ook meer beleven en benutten. Dan leven we minder los van de natuur en zien we als vanzelf haar meerwaarde voor ons wonen, werken en leven. Dat gaat niet vanzelf: het vraagt om bewustzijn van de betekenis van natuur en verandering in onze dagelijkse en economische activiteiten. De natuurinclusieve gedachte vindt u dan ook als rode draad terug in ons natuurbeleid. 5.4 Brede kijk op natuur Met natuur bedoelen wij al het levende groen in onze omgeving: alles wat groeit en bloeit van het groen om de hoek, het landschappelijk groen tot een beschermd natuurgebied. Dankzij deze brede kijk op natuur zien we meer mogelijkheden voor beleven, benutten en ook beschermen. 21

87 22

88 6Onze verschillende rollen 6.1 Provincie als partner We zijn duidelijk over onze doelen en verantwoordelijkheden. Tegelijkertijd bieden we de samenleving (inwoners, maatschappelijke organisaties, onderwijsinstellingen, mede overheden, bedrijven) volop ruimte om samen met ons in te vullen hoe we onze gezamenlijke doelen realiseren. We benutten dus graag het zelforganiserende vermogen van de samenleving en jagen dit waar nodig aan. Op deze manier zorgen we samen in Overijssel voor een toekomstbestendige Overijsselse natuur. 6.2 Zorgvuldig omgaan met onze rollen Wij vervullen bij de uitvoering van ons natuurbeleid verschillende rollen. Aan de ene kant stellen we kaders en zijn we bevoegd gezag. Dat geldt bijvoorbeeld voor de realisatie van het Natuurnetwerk, de bescherming van Natura 2000-gebieden en de bescherming van plant- en diersoorten. Aan de andere kant zijn we investeerder, aanjager, ondersteuner en verbinder. We stimuleren bijvoorbeeld het vergroenen van schoolpleinen door er in te investeren en scholen te ondersteunen. In de hoofdstukken hierna geven we per hoofdstuk aan welke rollen we zien en vervullen. Er is soms een spanningsveld tussen onze verschillende rollen. Zo beschermen we enerzijds het Natuurnetwerk en zorgen anderzijds met onze partners voor experimenteerruimte voor initiatieven die een plus opleveren voor economie en natuur. Of we stimuleren speelnatuur aan de rand van een beschermd natuurgebied, zoals bijvoorbeeld de cool nature plek Woeste Willem in Deventer. We gaan zorgvuldig met deze rollen om en zijn er transparant en open over. We willen meer ruimte bieden voor het beleven en benutten van natuur, maar blijven tegelijkertijd invulling geven aan onze (wettelijke) rol bij het beschermen van natuur. We zoeken naar mooie combinaties waarbij beleven, benutten en beschermen hand in hand gaan. We zoeken naar wat wel kan. Vanuit het besef dat er veel mogelijk is, maar niet alles en niet op elke plek. Samen met onze partners zoeken we steeds naar de juiste balans. 23

89 24

90 Deel II Onze Aanpak 25

91 26

92 1Samenhangend netwerk van natuurgebieden We streven in Overijssel naar goede omstandigheden voor planten en dieren, zodat deze in staat zijn om op lange termijn te overleven en zich te ontwikkelen (zie ook deel II, hoofdstuk 5). Onze belangrijkste strategie hiervoor is de realisatie van een samenhangend netwerk van natuurgebieden. Het leefgebied van planten en dieren beperkt zich niet tot natuurgebieden. Daarom nemen we ook daarbuiten, in het landelijk gebied en in de stad, maatregelen. Hoe we dit doen beschrijven we beperkt in dit hoofdstuk (zie ook deel II, paragraaf 1.2) en uitgebreider in de volgende hoofdstukken. Voor een goed functionerend netwerk van natuurgebieden zijn twee dingen essentieel: allereerst verschillende natuurgebieden die goede leefomstandigheden bieden (met samenhang in ruimte en kwaliteit) aan planten en dieren en daarnaast de mogelijkheid voor planten en dieren om zich te verplaatsen tussen die gebieden. Het samenhangende netwerk is niet alleen goed voor de natuur, maar ook voor mensen. Het zorgt namelijk voor een aantrekkelijke omgeving om in te wonen, te werken en recreëren. Ons samenhangend netwerk van natuurgebieden bestaat uit verschillende onderdelen, die we in dit hoofdstuk toelichten: het Natuurnetwerk Nederland (NNN) met onder meer nationale parken en Natura 2000-gebieden. En de Zone Ondernemen met Natuur en Water, zodat ook in de zone om het Natuurnetwerk heen gebieden met hoge natuurkwaliteit ontstaan. 1.1 Realisatie Natuurnetwerk Nederland Het Natuurnetwerk Nederland is de nationaal samenhangende structuur van te beschermen en ontwikkelen gebieden, waarin veel en of zeldzame planten en dieren leven. Provinciale Staten hebben voor Overijssel de grenzen van dit netwerk vastgesteld. Voor een goed functionerend NNN is het enerzijds nodig om de bestaande natuurgebieden binnen het NNN te versterken. We sturen in deze gebieden op samenhang in ruimte en kwaliteit. Daarbij houden we naast het natuurbelang zoveel mogelijk rekening met andere belangen in een gebied. Voor enkele natuurgebieden binnen het Natuurnetwerk Nederland in Overijssel geldt specifiek beleid. Het gaat om Natura 2000-gebieden en nationale parken (zie kader). Specifieke gebieden binnen het Natuurnetwerk Nederland Natura 2000 Natura 2000 is het Europese netwerk van beschermde natuurgebieden die door het Rijk zijn aangewezen op grond van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR). In Nederland liggen in totaal 162 Natura 2000-gebieden. Hiervan liggen er 24 in Overijssel: heidegebieden, veengebieden, natuur langs beken en rivieren, moerassen en merengebieden. In al deze gebieden leven (zeldzame) planten, vogels en andere dieren die we beschermen. In deze gebieden richten we ons op het behalen van Europese natuurdoelen: het behouden en versterken van de diversiteit aan planten en dieren. We nemen maatregelen om de natuur in deze gebieden te versterken en voeren het beschermingsregime uit, zoals dat is bepaald in de Wet natuurbescherming, gebaseerd op de Europese Richtlijnen. In Natura 2000-beheerplannen maken we duidelijk welke maatregelen we nemen en binnen welke voorwaarden activiteiten in en rond deze gebieden mogelijk zijn. In Overijssel liggen de Natura 2000-gebieden grotendeels binnen het NNN. 27

93 28 Nationale parken Binnen het NNN in Overijssel liggen twee nationale parken: Weerribben-Wieden en de Sallandse Heuvelrug. Dit zijn natuurgebieden met (inter)nationaal zeldzame of unieke natuurkwaliteiten en in samenhang daarmee bijzondere landschappelijke en recreatieve kwaliteiten. Voor het versterken van natuurwaarden zetten we dezelfde instrumenten in als in de rest van het NNN. In de nationale parken willen we samen met lokale partners de belevingswaarden versterken en een impuls geven ten behoeve van de regionale economie. Gedeelde verantwoordelijkheid staat hierbij voorop: we stimuleren actieve betrokkenheid van gemeenten, terreinbeherende organisaties en bedrijven bij de ontwikkeling en het beheer van de nationale parken door deze partijen bij elkaar te brengen. Volgens ons zijn gemeenten en terreinbeherende organisaties als eerste verantwoordelijk voor de agenda van de ontwikkeling van nationale parken, waarmee we het beleven en benutten van de natuur versterken.

94 Binnen het NNN werken we naast het versterken van de bestaande natuurgebieden aan uitbreiding van natuur. Een deel van de bestaande natuurgebieden is namelijk te klein, te versnipperd of van te slechte kwaliteit om de planten en diersoorten die in die gebieden thuishoren ook voor op de lange termijn een goede leefplek te bieden. We nemen daarom maatregelen om te werken aan geschikter leefgebied. Zo verbeteren we bijvoorbeeld de condities in Natura 2000-gebieden. Dit zijn gebieden die van internationaal belang zijn en een hoge ecologische waarde hebben. Hoe we dit doen beschrijven we in (zie ook deel II, paragraaf 1.1.5) De realisatie van het NNN is al een eind gevorderd. We begonnen er al aan voor de decentralisatie van het natuurbeleid in Om het NNN compleet te realiseren en de Natura 2000-doelen te halen, zetten we verschillende instrumenten in die we hieronder beschrijven: Ruimtelijk beleid Met ons ruimtelijk beleid beschermen we de natuur binnen het NNN en zorgen we ervoor dat we zorgvuldig omgaan met ontwikkelingen in (en rond) het NNN. Het beleid is gericht op behoud, herstel en ontwikkeling van de natuurkwaliteit, landschappelijke kwaliteit en de beleving van rust. Daarbij houden we zoveel mogelijk rekening met andere belangen in het gebied. In onze omgevingsvisie en omgevingsverordening geven we aan welke gebieden onderdeel zijn van het NNN, zoals de Natura 2000-gebieden. Op gronden rond de Natura 2000-gebieden nemen we maatregelen om de condities in deze gebieden op orde te brengen. Deze gronden zijn vooralsnog onderdeel van het NNN en vormen samen de Ontwikkelopgave Natura Deze gronden blijven alleen onderdeel van het NNN als dat ook echt nodig is (zie ook deel II, paragraaf 1.1.5). In dat geval ontwikkelen we op deze gronden natuur. Spelregels waarbinnen ontwikkelingen mogelijk zijn We gaan zorgvuldig om met ontwikkelingen binnen (en buiten) het NNN. Aan de hand van spelregels bepalen we of ontwikkelingen passen binnen de doelstelling van het NNN en of ze geen negatief effect hebben op de omvang en kwaliteit ervan. Voor initiatieven die niet passen binnen de doelstelling, maar waarbij er wel sprake is van een groot maatschappelijk belang, bieden die spelregels onder bepaalde voorwaarden ruimte (het nee, tenzij -principe). Die NNN-spelregels, zoals herbegrenzing van het NNN, saldering van negatieve effecten en toepassing van het compensatiebeginsel, zijn uitgewerkt in onze omgevingsverordening. We zoeken naar manieren om initiatieven die een plus opleveren voor natuur en economie ruimte te bieden, zonder afbreuk te doen aan de samenhang in ruimte en kwaliteit van het NNN. Voor dit soort initiatieven zoeken we experimenteerruimte en hanteren we een ja, mits benadering in plaats van een nee, tenzij benadering (zie ook deel II, paragraaf 1.1.5). 29

95 Daarnaast scheppen we op langere termijn ook meer ruimte voor ontwikkelingen door te werken aan goede condities voor plant- en diersoorten in dit netwerk. Hoe gunstiger de condities zijn voor soorten, hoe veerkrachtiger de natuur is. Anders gezegd: als de natuurgebieden gezond en sterk zijn (zowel in omvang als in kwaliteit), kunnen ze beter tegen een stootje en bieden ze meer ruimte aan initiatieven. Dat is ook het principe achter het Programma Aanpak Stikstof (zie ook deel II, paragraaf 1.1.3) Natura 2000-beheerplannen De Wet natuurbescherming 7 bepaalt dat wij verantwoordelijk zijn voor het opstellen en uitvoeren van Natura 2000-beheerplannen. Het uitgangspunt voor deze plannen zijn de Natura 2000-aanwijzingsbesluiten. Daarin heeft het Rijk de grenzen en doelen voor de Natura 2000-gebieden vastgelegd. In de beheerplannen leggen wij samen met onze partners vast welke activiteiten op welke manier mogelijk zijn. Daarnaast geven we aan welke maatregelen we nemen om de natuurdoelen te behalen. Dat doen we met respect voor -en in een zorgvuldige balans met wat particulieren en ondernemers willen. Daarom stellen we de beheerplannen op samen met alle betrokkenen, zoals beheerders, gebruikers, omwonenden, gemeenten, natuurorganisaties en waterschappen. De bestaande beheerplannen passen we elke zes jaar aan. 7 De Wet natuurbescherming is het juridisch kader voor het beschermen van natuurgebieden, soorten en houtopstanden. 30

96 1.1.3 Programma Aanpak Stikstof (PAS) Ruimte voor economische ontwikkelingen en een sterkere natuur: dat zijn de doelen van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) waarin overheden, natuurorganisaties en ondernemers samenwerken. Het PAS, vastgesteld op 1 juli 2015 en sindsdien regelmatig aangepast, creëert die ruimte door het probleem op te lossen van teveel stikstof die via bijvoorbeeld uitlaatgassen of mest neerslaat op natuurgebieden (stikstofdepositie). Dit is één van de belangrijkste belemmeringen om onze Europese natuurdoelen te halen. De huidige neerslag van stikstof in een groot aantal Natura 2000-gebieden is namelijk veel hoger dan leefgebieden van planten en dieren kunnen verdragen. Samen met onze partners voeren we diverse PAS-maatregelen uit waarmee we een goede balans willen vinden tussen het behoud en herstel van de natuurlijke kwaliteiten en economische ontwikkelingen in Overijssel. Op die manier ontstaat er ruimte voor economische ontwikkelingen (onder meer voor de landbouw) in Overijssel. Het Rijk zorgt voor maatregelen die de neerslag van stikstof verminderen, door te werken aan de bronnen ervan. Zoals de invoering van schonere motoren en het verminderen van de uitstoot uit stallen. Wij zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van PAS-maatregelen in en rond de Natura 2000-gebieden, die deze gebieden minder gevoelig maken voor effecten van stikstof (effectgerichte maatregelen). Een voorbeeld daarvan is het aanpassen van de waterhuishouding in de gebieden. Veel gebieden zijn namelijk verdroogd, waardoor de natuur de stikstofbelasting minder goed verdraagt. In gronden rond de Natura 2000-gebieden voeren we maatregelen uit om de condities in die Natura 2000-gebieden op orde te krijgen. Dat doen we in samenwerking met gemeenten, waterschappen en belangenorganisatie voor onder meer landbouw, natuur, landschap en recreatie. Verder voeren we hierover overleg met grondeigenaren en gebruikers in en rondom de Natura 2000-gebieden Beheer Met goed beheer werken wij aan de kwaliteit van onze natuur. Eigenaren of beheerders van de natuurgronden binnen NNN kunnen subsidie krijgen voor het beheer op grond van het Subsidiestelsel Natuur en Landschap (SNL). Ons natuurbeheerplan geeft hiervoor de kaders Grondinstrumenten Om onze natuurdoelen te realiseren in het NNN kunnen we gronden verwerven, aankopen of ruilen. Maatregelen die we nemen op gronden rond de Natura 2000-gebieden om de condities in deze gebieden op orde te brengen, kunnen impact hebben op bestaand (vaak agrarisch) gebruik van die gronden. We bepalen per perceel of we de noodzakelijke maatregelen voor de natuur kunnen combineren met (aangepast) bestaand of ander gebruik. Als dat mogelijk is, heeft dat de voorkeur en hoeven gronden niet langer deel uit te maken van het NNN. Als het gebruik op deze percelen wordt gehinderd door bijvoorbeeld vernattingsmaatregelen of eisen ten aanzien van bemesting, bekijken we samen met grondeigenaren de mogelijkheden voor compensatie. Als we onze natuurdoelen alleen kunnen halen door de bestemming van de grond te veranderen in natuur, maken we goede afspraken met de grondeigenaar over de inrichting en het beheer van zijn grond. Door de bestemming van grond te wijzigen van bijvoorbeeld landbouw naar natuur wordt de grond minder waard. Eigenaren kunnen het verschil in waarde vergoed krijgen via onze regeling Subsidie Kwaliteitsimpuls Natuur en Landschap (SKNL). Als eigenaren dit niet willen, proberen we de grond via ruil of koop in bezit te krijgen. Als de gronden in ons bezit zijn, starten we een openbare procedure om de gronden te verkopen aan een partij die de ontwikkeling van de grond en het beheer ervan volgens onze doelen oppakt. Zie onze Nota Grondbeleid. 31

97 1.1.6 Gebiedsprocessen We hebben in Overijssel een grote natuuropgave die om forse inspanningen van allerlei partijen vraagt. We pakken deze opgave zorgvuldig op. Dat doen we per gebied en in de geest van de afspraken die we maakten in Samen Werkt Beter (SWB). Dat is een samenwerkingsverband van veertien partijen in Overijssel die de handen ineen hebben geslagen om samen te werken aan de Ontwikkelopgave Natura 2000 en verbetering van natuur in het NNN. In de meeste gevallen trekken onze partners uit SWB, in opdracht van de provincie, het gebiedsproces. Zij bekijken dan samen met eigenaren, bewoners en ondernemers in de buurt van de Natura 2000-gebieden, hoe we de noodzakelijke maatregelen kunnen combineren met andere (bestaande) functies en opgaven in het gebied, zoals routestructuren en waterkwaliteit (Kaderrichtlijn Water). Ons uitgangspunt bij die gebiedsprocessen is dat individuele grondeigenaren niet de dupe worden van beleid, waarbij anderen baat hebben. We zorgen daarom voor goede compensatie in die gevallen, waarin het huidige gebruik van grond niet samengaat met de maatregelen die nodig zijn om onze natuurdoelen te halen (zie ook deel II, paragraaf 1.1.3). 1.2 Natuur- en groengebieden buiten het NNN versterken Ook buiten het NNN, in het landelijk gebied en in de stad, versterken we de natuur en zorgen we voor samenhang tussen diverse gebieden met natuurkwaliteiten. Het leefgebied van (beschermde) planten en dieren beperkt zich namelijk niet tot de door ons vastgestelde natuurgebieden. Die versterking van de natuur buiten het NNN combineren we zoveel mogelijk en op verschillende manieren met andere functies van natuur(gebieden) en het gebruik door de mens. Dat doen we bijvoorbeeld door het stimuleren van natuurinclusieve landbouw (zie ook deel II, hoofdstuk 2) en natuurinclusief bouwen (zie ook deel II, hoofdstuk 5) Natuur versterken in de Zone Ondernemen met Natuur en Water (ONW) In gebieden direct in de buurt van het NNN is onze inzet erop gericht dat ruimtelijke initiatieven de kwaliteit van natuur, landschap en water versterken. In onze omgevingsvisie duiden we deze gebieden aan als Zone Ondernemen met Natuur en Water (ONW). We zetten hiervoor ons instrument Kwaliteitsimpuls Groene Omgeving (KGO) in (zie ook deel II, paragraaf 4.1). Op deze manier werken wij in de Zone ONW aan een samenhangend netwerk van gebieden met groene en blauwe kwaliteiten, aan de recreatieve kwaliteit en aan de versterking van groen ondernemerschap. Juist in deze gebieden liggen nog onbenutte kansen om de synergie tussen economie en ecologie te versterken. Overigens zetten wij ook binnen het NNN in op het verbinden van ruimtelijke initiatieven die de kwaliteit van natuur, landschap en water versterken. Naast nabij gelegen gebieden buiten het NNN hebben we dan ook het hele NNN aangeduid als Zone ONW Agrarisch natuurbeheer versterken Wij versterken in het agrarisch gebied ook de leefgebieden via het agrarisch natuurbeheer (zie ook deel II, hoofdstuk 4). In ons natuurbeheerplan geven wij aan waar collectieven van agrariërs subsidie kunnen krijgen voor het beheer van natuur Overige strategieën Via landschapsbeheer (zie ook deel II, hoofdstuk 4), de transitie naar een natuurinclusieve landbouw (zie ook deel II, hoofdstuk 3) en vergroening van steden en dorpen (zie ook deel II, hoofdstuk 2) werken wij ook aan de versterking van de leefgebieden voor soorten. Deze strategieën komen terug in de volgende hoofdstukken. 32

98 Onze rollen bij een samenhangend netwerk van natuurgebieden Samen met Provinciale Staten vervullen wij verschillende rollen bij het realiseren van een samenhangend netwerk van natuurgebieden. Voor de realisatie van het NNN hebben wij in eerste instantie een kaderstellende rol. We geven in onze omgevingsvisie aan waar het NNN ligt. Voor deze aanwijzing zijn Provinciale Staten het bevoegd gezag op basis van de Wet natuurbescherming. Daarnaast stellen we financiële middelen beschikbaar (financieel kader) om het NNN te realiseren en te beheren. Daardoor zijn we investeerder. We zijn ook opdrachtgever en kwaliteitsbewaker voor diverse gebiedsprocessen, die vaak uitgevoerd worden door andere partijen. Wij faciliteren deze gebiedsprocessen in de uitvoering, door bijvoorbeeld ecologische kennis te bieden. Ook voor de Zone ONW zijn we kaderstellend. Via de Kwaliteitsimpuls Groene Omgeving bepalen we de spelregels voor ontwikkelingen. 33

99 34

100 2Natuur dichtbij Uit belevingsonderzoek blijkt dat Overijsselaars hun natuur en groene omgeving hoog waarderen. Mensen voelen zich prettig in een groene leefomgeving en komen erin tot rust. Toch staat de natuur in ons dagelijkse leven vaak letterlijk en figuurlijk op afstand. Hoe meer afstand tot de natuur, hoe minder je ervan geniet en er zorg voor draagt. We willen graag dat Overijsselaars met hoofd, hart en handen de natuur beleven, zodat iedereen zich bij de natuur betrokken en zich er het liefst medeverantwoordelijk voor voelt. Want wie de waarde van de natuur voelt, gaat ook zorgvuldig met haar om. En juist dat is er nodig om onze groene leefomgeving veilig te stellen voor de toekomst. Daarom brengen we de natuur (weer) dichterbij en vergroten we haar betekenis voor mensen. Dat doen we op verschillende manieren en vooral samen met andere overheden, ondernemers, burgers en maatschappelijke organisaties. Tabel 1. Top 3 met wensen van Overijsselaars voor keuzes in het natuurbeleid Belang (top 3) Score Meer groen in de steden, zoals plantsoenen, natuurlijke speelplekken en buurttuinen 75,7 Zorgen dat kinderen op school of opvang vaker de natuur ingaan 75,4 Zorgen dat kinderen op school meer les krijgen over de natuur 75,7 Bron: TNS NIPO, Vergroenen van steden en dorpen Meer bruikbaar groen in en nabij steden en dorpen zorgt voor meer welzijn, beleving, interactie, eigenaarschap en wilde plant- en diersoorten (biodiversiteit). Er is in onze steden en dorpen al veel groen, maar daarvan is het meeste keurig aangeharkt. We willen groen meer beleefbaar en toegankelijk maken en beter laten aansluiten op behoeften van mensen ten aanzien van de directe leefomgeving. Door de natuur dichterbij mensen te brengen in stad en dorp, nodigen we uit tot meer beleving van die natuur. We zijn er van overtuigd dat dit uiteindelijk leidt tot meer eigenaarschap en zorg voor de natuur Koppeling met klimaatverandering en andere opgaven De klimaatverandering daagt ons uit om met behulp van groen de stad leefbaar te houden. Zo biedt meer groen een oplossing voor waterberging en hittestress. En er zijn ook andere opgaven waarvoor meer groen in en nabij stad en dorp mooie kansen of oplossingen biedt. Zo versterkt groen de sociale interactie in wijken, verbetert het de leefbaarheid en stimuleert het mensen om meer te bewegen waardoor ze gezonder worden. Samen met onze partners willen we groen koppelen aan diverse maatschappelijke opgaven, zodat het vaker onderdeel wordt van de oplossingen voor die opgaven. Wij werken samen met onder andere gemeenten en waterschappen om deze kansen te benutten. 35

101 2.1.2 Verbinden van groene initiatieven Inwoners, ondernemers, maatschappelijke organisaties en overheden zien steeds meer het belang in van een groene en gezonde leefomgeving. Daardoor groeit het aantal initiatieven die onze leefomgeving vergroenen. Deze initiatieven staan vaak los van elkaar, terwijl er juist met onderlinge samenwerking veel winst te behalen valt. Dat maakt initiatieven die er al zijn beter zichtbaar, inspireert tot nieuwe projecten en stimuleert eigenaarschap. We zetten daarom in op het verbinden van groene initiatieven, zodat initiatiefnemers kennis delen, elkaar inspireren en waar mogelijk ook van elkaars diensten gebruik maken. Een goed voorbeeld hiervan is het netwerk van Groene Lopers, waarin we samen met andere partijen diverse groene initiatieven onderling verbinden. Ons doel is dat Groene Lopers op lange termijn uitgroeien tot netwerken die zichzelf in stand houden Vergroenen van bedrijventerreinen Bedrijventerreinen bestaan vaak grotendeels uit verharde oppervlaktes. Het vergroenen van deze grijze oppervlaktes is goed voor het welzijn van medewerkers. Een groene omgeving is namelijk gezonder: mensen ontspannen beter in het groen en bewegen er meer in. Groen zorgt ook voor frisse lucht en verkoeling. Daarnaast verhoogt het de vastgoedwaarde van de gebouwen op het terrein. En natuurlijk biedt een groen bedrijventerrein ook meer leefruimte aan planten en dieren. Simpele ingrepen zoals een groene gevel of groen dak hebben al een grote toegevoegde waarde voor mens en natuur. We willen ondernemers laten inzien dat vergroening van hun bedrijventerrein kan bijdragen aan omzetverhoging en een positief imago. We gaan daarom samen met hen op zoek naar mogelijkheden hiervoor. 2.2 Kinderen en natuur Jong geleerd is oud gedaan. De verbinding met natuur begint bij kinderen. Daarnaast speelt natuur een belangrijke rol bij de cognitieve, motorische en sociale ontwikkeling van kinderen. Daarom vinden inwoners van Overijssel het belangrijk dat hun kinderen meer mogelijkheden krijgen om te spelen in de natuur. Wij delen deze wens en zetten daarom een aantal instrumenten in waarmee we kinderen meer in aanraking brengen met de natuur. 36

102 2.2.1 Groene schoolpleinen Samen met onze partners werken we aan de ambitie Alle Overijsselse schoolpleinen groen in Door schoolpleinen te vergroenen, krijgen kinderen meer gelegenheid om de natuur te beleven en erover te leren. We stimuleren scholen, ouders en leerlingen om zelf met plannen te komen voor het vergroenen van hun schoolpleinen en helpen hen waar mogelijk bij de realisatie hiervan. Verder onderzoeken we met onze partners hoe we docenten kunnen stimuleren en ondersteunen om vaker met kinderen de natuur in te gaan of hen over de natuur te leren. Om de beleving en het gebruik van groen door kinderen te borgen is volgens ons fysieke vergroening van schoolpleinen alleen niet voldoende. Aandacht voor groen in de lesprogramma s is ook hard nodig. 2.3 Doorontwikkeling programma Natuur en Samenleving Via het programma Natuur en Samenleving geven we sinds 2015 al invulling aan bovengenoemde onderwerpen zoals vergroenen van steden en dorpen en kinderen en natuur. We ondersteunden maatschappelijke groene initiatieven op deze thema s om zo te komen tot succesvolle pilots die de natuur dichterbij de mens brengen. Deze pilots dienen inmiddels als inspirerend voorbeeld voor heel Overijssel. We gaan daarom door met het programma, zodat er op verschillende plekken meer van dit soort initiatieven ontstaan. Naast de bovengenoemde thema s zetten we nog in op de thema s zorg en groen en werk en groen (zie ook deel II, hoofdstuk 4). Op die manier borgen we dat ook mensen die weinig toegang hebben tot de natuur, bijvoorbeeld vanwege ziekte of gezondheidsproblemen, van de natuur kunnen genieten. Onze rollen bij de natuur dichterbij mensen brengen We gaan samen met andere overheden, ondernemers, inwoners en maatschappelijke organisaties aan de slag om de afstand letterlijk en figuurlijk tussen mens en natuur te verkleinen. We vervullen daarbij vooral de rol van facilitator: we geven initiatieven een extra steuntje in de rug waardoor anderen het verder tot een goed einde brengen. En we bieden ondersteuning door op te treden als verbinder: we brengen partijen, zoals gemeenten, waterschappen en schoolbesturen bij elkaar en faciliteren de samenwerking tussen hen. Daarnaast bieden we ondersteuning door op te treden als investeerder. We geven met financiële middelen een impuls aan de uitvoering. De subsidieregeling Natuur en Samenleving is hiervan een voorbeeld. 37

103 38 Bijenkasten in omgeving Deventer ziekenhuis

104 3Natuur en economie De natuur levert ons een groot aantal goederen en diensten, zoals schoon water, een vruchtbare bodem, frisse lucht en een aantrekkelijke leefomgeving waar we allemaal flink van profiteren. Dit heeft bijvoorbeeld grote betekenis voor de recreatiesector, (zie ook deel II, paragraaf 4.4). Natuur is daarmee een stuk kapitaal dat bijdraagt aan onze welvaart. Het is daarom belangrijk dat we de natuur duurzaam benutten en in haar blijven investeren. Dit is geen vanzelfsprekendheid: het versterken van de natuur en het versterken van onze economie lijken vaak tegenstrijdige doelen. Nog te vaak zijn economie en natuur gescheiden werelden waartussen spanning zit. Door natuur en economie te verbinden, creëren we kansen waarbij economische ontwikkelingen de natuur versterken. Daardoor kan onze economie ook op lange termijn profiteren van ons natuurlijk kapitaal. We werken met onze partners toe naar een meer natuurinclusieve economie, met daarin een goede balans tussen beleven, benutten en beschermen. 3.1 Meer bewustzijn van en kennis over de economische waarde van natuur We zien de diensten die de natuur ons levert, zoals het zuiveren van water en lucht, vaak over het hoofd. Daardoor wordt de economische waarde van de natuur onderschat. Wanneer we de economische waarde van natuur inzichtelijk maken, zullen ondernemers eerder in haar investeren. We zetten daarom in op het verhogen van het bewustzijn over de economische waarde van natuur door de kennisbasis daarover op orde te brengen. Met die kennisbasis bedoelen we een overzicht van de diensten en producten die de natuur in Overijssel levert, nu en in de toekomst. Ondernemers die in hun plannen rekening willen houden met de natuur, hebben veel profijt van zo n overzicht. Als eerste stap brengen we de economische waarde van de natuur voor een aantal sectoren in Overijssel in beeld. Bijvoorbeeld voor de recreatiesector, de landbouw en de maakindustrie. Met deze informatie brengen we vervolgens de ondernemers uit die sectoren samen. We ondersteunen koplopers en dagen deze Overijsselse sectoren uit om een plan de campagne te maken voor het duurzaam benutten van hun natuurlijk kapitaal. 3.2 Stimuleren van natuur- en landschapsinclusieve landbouw Een sector die sterk afhankelijk is van ons natuurlijk kapitaal is de landbouw. De ontwikkeling naar meer natuurinclusieve landbouw is al enige tijd gaande. Deze ontwikkeling versterken we graag. Vanuit de provincie werken we daarom aan natuur- en landschapsinclusieve landbouw via het uitvoeringsprogramma Agro & Food. 39

105 3.2.1 Innovatielab Natuurrijk Ondernemen Binnen het uitvoeringsprogramma Agro & Food hebben we het innovatielab Natuurrijk Ondernemen opgericht. Het innovatielab vormt de basis voor hoe we ons beleid op dit thema verder ontwikkelen en bestaat uit een netwerk van ondernemers, organisaties, overheden, onderwijs, onderzoek en andere partijen die aan de slag willen met natuur- en landschapsinclusieve landbouw. Samen met deze partners hebben we een aantal acties benoemd die we willen oppakken, namelijk: Het beter benutten van het natuurlijk kapitaal. De pilots Dairyland Stewardship Council (DSC) stimuleren. Pilots opzetten met als thema natuur- en landschapsinclusief produceren en consumeren. Het bewustzijn over natuurinclusieve landbouw vergroten bij producent en consument. Het Europees landbouwbeleid beïnvloeden. De kennis vergroten bij agrariërs over de mogelijkheden van een landschapsinclusieve bedrijfsvoering. Deze acties zijn het startpunt. Samen met onze partners bepalen we het vervolg en bekijken we welke instrumenten we als provincie het beste kunnen inzetten. 3.3 Vermindering van spanning tussen natuur en economie We werken op verschillende manieren met onze partners aan het verminderen van de spanning tussen natuur en economie. Dat lichten we hieronder toe Programma Aanpak Stikstof (PAS) Het PAS is ons belangrijkste instrument om spanning tussen economie en natuur te verminderen. De uitvoering van het PAS (zie ook deel II, paragraaf 1.1.3) maakt de vergunningverlening op grond van de Wet natuurbescherming eenvoudiger. Het PAS maakt per Natura 2000-gebied inzichtelijk of er voldoende ontwikkelingsruimte beschikbaar is voor bijvoorbeeld landbouwbedrijven, die willen uitbreiden of voor de industrie en infrastructuur. Deze ontwikkelingsruimte maakt het mogelijk dat wij voor activiteiten die bijdragen aan de vermindering van neerslag van stikstof op Natura 2000-gebieden, toch vergunningen kunnen verlenen op basis van de Wet natuurbescherming. Het PAS borgt tegelijkertijd ook dat we de natuurdoelen realiseren. 40

106 3.3.2 Experimenteerruimte Sommige initiatieven voor ruimtelijke ontwikkelingen met een duidelijke plus voor natuur en economie, passen niet binnen bestaande regels en procedures. Voor die initiatieven zoeken we naar experimenteerruimte. Binnen de wettelijke kaders zoeken we voor deze initiatieven naar onze maximale beleidsruimte. We hebben bijvoorbeeld de mogelijkheid om de spelregels voor initiatieven in en rond het Natuurnetwerk Nederland aan te passen. In plaats van een Nee, tenzij benadering kunnen wij een Ja, mits benadering hanteren (zie ook deel II, paragraaf 1.1.1). Vereenvoudiging van natuurcompensatie Bij de uitvoering van de Wet natuurbescherming hebben wij minder beleidsruimte dan bij het toepassen van de spelregels voor het Natuurnetwerk Nederland. Ruimte voor experimenten zoeken we dan door een nieuwe aanpak. Het basisprincipe dat we onderzoeken is of investeren in natuur vooraf ofwel aan het begin van een ontwikkeling, meer ruimte creëren voor die ontwikkeling. We zien hiervoor verschillende mogelijkheden, die we met onze partners verder onderzoeken: Soortenmanagementplannen: dit zijn plannen waarin voor een afgebakend gebied een plan wordt uitgewerkt waarbij ruimtelijke ontwikkeling wordt gecombineerd met natuurversterking (zie ook deel II, hoofdstuk 5). We willen experimenteren met het verlenen van generieke ontheffingen op basis van dit soort plannen. Generieke ontheffingen voor natuurinclusief werken in de bouw en infrastructuur (zie ook deel II, hoofdstuk 5). Habitatbanking: partijen investeren vooraf in de aanleg van natuur, die als krediet kan gelden voor ontwikkelingen die schade richten aan de natuur. Samen met onze partners onderzoeken we of dit een werkbaar instrument is om natuurcompensatie te vereenvoudigen. Onze rollen bij het verbinden van natuur en economie Wij vervullen verschillende rollen bij het verbinden van natuur en economie. Voor het bevorderen van natuur- en landschapsinclusieve landbouw vervullen we vooral de rol van facilitator en verbinder: we brengen partijen bij elkaar in een netwerk natuurinclusieve landbouw. We treden ook op als investeerder en geven met financiële middelen een impuls aan de uitvoering. Tot slot vervullen wij een kaderstellende rol doordat wij als bevoegd gezag optreden bij het verlenen van vergunningen voor ruimtelijke ontwikkelingen. In deze rol verkennen we ook of er experimenteerruimte mogelijk is voor oplossingen buiten de geldende kaders. Daarmee zijn we weer facilitator. 41

107 42

108 4Landschap Overijssel heeft diverse landschappen van grote (inter)nationale betekenis en met een grote cultuurhistorische, functionele en belevingswaarde. Deze diversiteit beschrijven we in onze catalogus gebiedskenmerken. Met ons landschap hebben we goud in handen en daar zijn we trots op! Soms voelt het landschap als vanzelfsprekend, waardoor de waarde ervan onvoldoende wordt (h)erkend. In ons landschap vragen veel verschillende functies om ruimte, waardoor de kwaliteit van het landschap soms onder druk staat. Als we niets doen, neemt de diversiteit en kwaliteit van ons mooie landschap snel af. Daardoor wordt de belevingswaarde minder en neemt de biodiversiteit af. Wij en onze partners zijn ervan overtuigd dat we alleen de kwaliteit van ons bijzondere landschap behouden, als mensen zich weer verbonden voelen met hun omgeving en het landschap en er op korte en lange termijn aandacht aan schenken en ervoor zorgen. Die verbinding is minder vanzelfsprekend dan vroeger. Hierdoor neemt de kennis over en waardering voor het landschap, evenals de zorg ervoor af. Onze belangrijkste strategie is daarom die verbinding herstellen en stimuleren dat mensen het landschap weer meer beleven, benutten en beschermen. Dat doen we op verschillende manieren. Enerzijds door ontwikkelingsgericht werken, waarmee we nieuwe initiatieven inpassen in het landschap en daarbij sturen op ruimtelijke kwaliteit. Anderzijds werken we aan de kwaliteit van het landschap door in te zetten op optimaler beheer, ondersteuning van vrijwilligers en door aandacht voor het landschap te combineren met andere opgaven. Ambitie landschap in omgevingsvisie Onze ambitie voor landschap staat helder verwoord in de omgevingsvisie: een zichtbaar en mooi beleefbaar landschap en het behouden en waar mogelijk herstellen van de diversiteit aan agrarische cultuurlandschappen in Overijssel als bijdrage aan het verhogen van de ruimtelijke kwaliteit. 4.1 Sturen op ruimtelijke kwaliteit Om de kwaliteit van ons landschap te behouden en waar mogelijk te herstellen, sturen wij op ruimtelijke kwaliteit. Dat betekent dat we nieuwe initiatieven zorgvuldig inpassen in en laten aansluiten op de kwaliteiten van de omgeving. Daarmee versterken we het karakter van het landschap en onderscheid met andere gebieden. Met bijvoorbeeld het instrument Kwaliteitsimpuls Groene Omgeving (KGO) vragen wij aan een initiatiefnemer om naast een investering in het initiatief of de ontwikkeling zelf, tegelijkertijd te investeren in de omgevingskwaliteit rondom de eigen locatie, zodat het bijdraagt aan onze kwaliteitsambities voor het landschap. Voor alle nieuwe en grootschalige ontwikkelingen in het buitengebied is die ruimtelijke inpassing in het landschap verplicht. Voor agrarische bedrijven zetten we de Kwaliteitsimpuls Agro en Food in. Daarmee zorgen we ervoor dat groei van agrarische bedrijven samengaat met versterking van de kwaliteit van het landschap. 43

109 44 Nationale landschappen versterken Om de ruimtelijke kwaliteit van specifieke landschappen te beschermen en om te kunnen investeren in het beleven en benutten van landschap, hebben wij in onze omgevingsvisie en omgevingsverordening de beleidscategorie nationale landschappen opgenomen. Daarvan hebben wij er twee: IJsseldelta en Noordoost-Twente. Dit zijn gebieden met (inter)nationale zeldzame en unieke landschapskwaliteiten die wij extra aandacht geven. Voor deze gebieden hebben we specifieke ontwikkelperspectieven geformuleerd. In deze gebieden willen wij het landschap behouden, duurzaam beheren en waar mogelijk de bijzondere kwaliteiten versterken en de recreatieve betekenis vergroten. Hiermee geven we invulling aan ons adagium sturen op ruimtelijke kwaliteit.

110 4.2 Gedeelde verantwoordelijkheid voor landschapsbeheer Naast het inpassen van nieuwe initiatieven in het landschap, zetten we in op het beleven, beschermen en benutten van landschapselementen via beheer. Onze ambitie is dat we de kenmerkende landschapselementen, zoals we per gebied beschrijven in de catalogus gebiedskenmerken, in stand houden door deze goed te beheren. Dat kunnen en willen wij niet alleen doen. Daarom stimuleren we dat mensen zich meer verbonden met en verantwoordelijk voelen voor het landschap en er van daaruit meer eigenaarschap ontstaat voor het duurzaam beheren van het landschap Samen opgaven in beeld brengen en concreet maken We stimuleren dat inwoners en deskundigen samen in beeld brengen wat de (beheer)opgave is voor hun gebied: hoe houden we het landschap en haar specifieke kenmerken mooi? Samen vertalen zij ook de provinciale ambitie naar hun gebied en spelen ze daarbij in op mogelijke grote andere veranderingen in het landschap, bijvoorbeeld vanuit de energie- en klimaatopgave, het programma Agro & Food of de verduurzaming van het landelijk gebied Afspraken maken met collectieven van inwoners en/of agrariërs Om de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het landschapsbeheer verder te ontwikkelen, werken wij samen met onze partners aan een nieuwe aanpak hiervoor. We streven ernaar dat wij op gebiedsniveau samen met collectieven, georganiseerde groepen inwoners of agrariërs, tot nieuwe vormen van langjarige afspraken komen over het beheer. Het idee is dat het collectief een aanbod doet voor het hele gebied en daarbij publieke middelen zoveel mogelijk combineert met private middelen. Overigens investeerden wij al langere tijd in het landschapsbeheer via de voormalige regeling Groen Blauwe Diensten en de regeling (agrarisch) natuur- en landschapsbeheer. 45

111 4.2.3 Agrarisch natuurbeheer Naast de nieuwe aanpak die we in beschrijven, gaan we verder met de vernieuwde aanpak voor agrarisch natuurbeheer zoals wij die in 2016 zijn gestart. Daarmee behouden we landschapen natuurwaarden in specifiek het agrarisch gebied. Kern van de nieuwe aanpak is dat we ook hier de verantwoordelijkheid in het gebied zelf leggen en collectieven van agrariërs verantwoordelijk maken voor het agrarisch natuurbeheer. Ons natuurbeheerplan geeft weer hoe wij invulling geven aan het agrarisch natuurbeheer. 4.3 Versterken landschap met vrijwilligers Door vrijwiligers te ondersteunen willen we de verbondenheid tussen inwoners en landschap en het eigenaarschap van die inwoners verder versterken. We onderscheiden drie categorieën vrijwilligers: tellers (mensen die informatie over de natuur of het landschap verzamelen), vertellers (gastheren en vrouwen, gidsen) en herstellers (mensen die natuur en landschapsbeheer uitvoeren). We ondersteunen de vrijwilligers met onder andere financiële middelen, zodat zij de faciliteiten hebben om de door ons en onze partners gewenste rollen te vervullen. 4.4 Landschap verbinden met andere opgaven en ambities We verhogen de belevingswaarde van het Overijsselse landschap en vergroten het eigenaarschap, door actief onze landschapsopgave te verbinden met andere opgaven en ambities in Overijssel. Dit doen we op verschillende manieren. Verbinding met de zorg We zien bijvoorbeeld sterke verbindingen met de zorg. De projecten Zorgend Landschap en Baanbrekend Landschap zijn mooie voorbeelden van projecten die wij ondersteunen. Zorgend landschap draagt bijvoorbeeld bij aan het welzijn van jong dementerenden door ze in te zetten bij het beheer van landschap. Bij baanbrekend landschap krijgen mensen met een bijstandsuitkering de kans om opnieuw in een werkritme te komen en zich op die manier te ontwikkelen naar een duurzame baan. Verbinding met Gastvrij Overijssel Het Overijsselse landschap is de motor van de toeristische sector, daarom bekijken we met onze partners in het samenwerkingsverband Gastvrij Overijssel hoe we het Overijsselse landschap nog meer kunnen benutten en promoten. Verbinding met de energietransitie en verduurzaming van de landbouw Tot slot onderzoeken we hoe we landschap kunnen verbinden met de energietransitie, zoals in het programma Nieuwe Energie Overijssel (NEO) en met de verduurzaming van de landbouw, dat belegd is in ons programma Agro & Food. Onze inzet is dat de energietransitie ook leidt tot investeringen in de kwaliteit van het landschap. Met de Kwaliteitsimpuls Groene Omgeving (zie ook deel II, paragraaf 4.1) is dit ten dele al geborgd. We willen daarnaast verkennen of we via een ontwerpende benadering samen met alle betrokkenen, met inwoners en deskundigen, doelen kunnen combineren. Zodat een mooi landschap samen kan gaan met het bieden van ruimte aan Nieuwe Energie Overijssel. 46

112 Onze rollen bij het versterken van het landschap We vervullen verschillende rollen bij het versterken van ons landschap. We hebben een kaderstellende rol door landschapskwaliteiten te benoemen in onze catalogus gebiedskenmerken. Daarnaast stellen we financiële middelen beschikbaar voor landschapsbeheer en diverse rollen van vrijwilligers. Daarmee zijn we tevens investeerder en ondersteuner. Wij willen ook graag andere partijen ondersteunen bij het versterken van het landschap, bijvoorbeeld met kennis zodat op gebiedsniveau gewerkt kan worden aan goed landschapsbeheer. Tenslotte vervullen wij de rol van verbinder doordat wij landschap actief koppelen aan andere opgaven en ambities. 47

113 48

114 5Soorten en hun leefomgeving We delen de provincie Overijssel met een groot aantal wilde plant- en diersoorten, die net zoals wij baat hebben bij een gezonde leefomgeving. Om goede condities voor deze soorten te garanderen, is het soms nodig dat wij een helpende hand bieden. Daarmee helpen we uiteindelijk ook onszelf. Een sterke natuur met een grote rijkdom aan wilde plant- en diersoorten (biodiversiteit), levert ons namelijk belangrijke producten en diensten, zoals bestuiving schoon water en frisse lucht. Onderzoek toonde aan: hoe meer verschillende planten en diersoorten, hoe beter de natuur haar producten en diensten kan leveren. De hoeveelheid planten en diersoorten (biodiversiteit) is dan ook een graadmeter voor hoe het gaat met de natuur. Hoe meer biodiversiteit, hoe veerkrachtiger de natuur is. De diensten die de natuur ons levert zijn afhankelijk van de interactie tussen soorten en de werking van een natuurlijk systeem. Op basis van het nut voor de mens is dus niet precies af te bakenen welke plant- en diersoorten wel of geen bescherming vragen. In ons natuurbeleid staat daarom niet de bescherming van de individuele soorten centraal, maar streven we juist naar gevarieerde gunstige (milieu)condities voor diverse natuur. De variatie in condities leidt als vanzelf tot een variatie in planten en dieren. Zo creëren we een sterke en veerkrachtige natuur die we mogen beleven en benutten. We hebben ook (inter)nationale afspraken gemaakt om de rijkdom aan plant- en diersoorten te behouden en te beschermen. Deze afspraken hebben we gemaakt omdat we het belangrijk vinden deze rijkdom aan volgende generaties door te kunnen geven. Behoud en bescherming van de rijkdom aan dieren en planten is van belang om ook in de toekomst te kunnen en genieten en profiteren van onze natuur. Wet natuurbescherming De Wet natuurbescherming (Wnb) beschermt wilde plant- en diersoorten op twee manieren: actief en passief. Actieve bescherming De Wnb geeft aan (in art. 1.12) dat wij moeten zorgdragen voor het nemen van de nodige maatregelen voor de bescherming, instandhouding en het herstel van biotopen en leefgebieden van de vogels die zijn opgenomen in de Vogelrichtlijn. Ook moeten we zorgen voor het behoud en herstel van de gunstige staat van instandhouding van de soorten in de Habitatrichtlijn en voor de gunstige staat van instandhouding van de met uitroeiing bedreigde of speciaal gevaar lopende van nature in Nederland in het wild voorkomende dier- en plantensoorten (de zogenoemde Rode Lijstsoorten). We zijn daarmee verplicht om actief maatregelen te nemen om soorten te beschermen. Deze zorgplicht betreft een inspanningsverplichting. We hebben daarbij beleidsruimte om te bepalen voor welke soorten welke maatregelen nodig zijn. Passieve bescherming De Wet natuurbescherming beschermt daarnaast bepaalde soorten passief via verbodsbepalingen op het verstoren en doden van beschermde soorten. Wij kunnen onder bepaalde voorwaarden ontheffingen en vrijstellingen verlenen van deze verbodsbepalingen. 49

115 5.1 Actieve soortenbescherming Met actieve soortenbescherming zetten we vooral in op het realiseren van gunstige condities voor soorten. We nemen we gerichte maatregelen om leefgebieden en populaties te versterken in balans met menselijk gebruik. Die maatregelen lichten we hieronder toe Gerichte maatregelen voor Overijsselse soorten Focus op Overijsselse soorten Ons belangrijkste middel om te werken aan goede condities, is een samenhangend netwerk van natuurgebieden (zie ook deel II, hoofdstuk 1). Daarmee creëren we voor een groot deel van de Vogel- en Habitatrichtlijnsoorten goede condities. Onze extra inspanningen richten we op soorten waarvoor het Overijsselse leefgebied belangrijk is om te overleven en die niet automatisch meeprofiteren van versterking van het Natuurnetwerk Nederland en het (agrarisch) natuurbeheer. Soorten beschermende organisaties brachten, in samenwerking met het Centraal Bureau voor de Statistiek en de Nationale Database Flora en Fauna, voor ons in beeld voor welke soorten dat het geval is. Het gaat om ruim 100 plant- en diersoorten. We passen deze lijst wanneer nodig aan op nieuwe ontwikkelingen. De meest actuele versie van de lijst publiceren we op onze website. Maatregelen Samen met onze partners bepalen we hoe we de condities voor deze soorten kunnen versterken. We treffen maatregelen in natuurgebieden, het landelijk gebied en in de bebouwde omgeving. Het gaat dan bijvoorbeeld om het beter afstemmen van de inrichting en het beheer van natuurterreinen en landschapselementen op de vereiste condities voor bepaalde soorten (kennisoverdracht), het versterken van groen-blauwe dooradering zodat soorten zich beter kunnen verplaatsen door gebieden, verbindingen creëren voor soorten binnen natuurgebieden door bijvoorbeeld heidevelden te verbinden, om de aanleg van faunapassages of het creëren van poelen voor amfibieën. 50

116 We richten ons bij deze maatregelen zoveel mogelijk op het geschikt maken van leefgebieden waarvan meerdere soorten gelijktijdig profiteren. Soms zijn er ook specifieke maatregelen voor bepaalde soorten nodig. Naast deze gerichte maatregelen verbeteren we ook de condities voor soorten door de vergroening van steden en dorpen, natuurinclusief bouwen en natuurinclusieve landbouw (zie ook deel II hoofdstukken 2 en 3). Actieplan weidevogels Aanvullend op bovenstaande maatregelen ontwikkelen we samen met het Rijk en andere provincies een actieplan waarmee we de achteruitgang van weidevogels op korte termijn willen stoppen en op langere termijn werken aan het herstel. Bijenberaad Overijssel We ondersteunen een provinciaal bijenberaad, waarin verschillende partijen een plan maken om het leefgebied voor bijen in Overijssel te verbeteren. We stellen ook middelen beschikbaar voor de uitvoering van dat plan. Hiervan profiteren ook andere soorten mee, zoals verschillende insecten en vlinders Met icoonsoorten gezicht geven aan de lokale natuur Naast fysieke maatregelen en het ontsluiten van kennis, willen we samen met onze partners de beleving van de Overijsselse soorten promoten onder een breder publiek. Dit willen wij doen door icoonsoorten te benoemen. Door via icoonsoorten de lokale natuur zichtbaarder te maken, nemen Overijsselaars gemakkelijker kennis van de natuur en diverse soorten in hun leefomgeving. Zo stimuleren we op een leuke manier de verbinding met en het oog voor de directe leefomgeving en de lokale betrokkenheid Natuurinclusief werken in de bouw en infrastructuur Wegen en gebouwen bieden veel kansen voor het meer benutten, beleven en beschermen van onze natuur. Een aantal soorten, zoals de huismus, gierzwaluw en vleermuis is zelfs grotendeels afhankelijk van onze woningen voor hun verblijf en/of broedplaatsen. Infrastructuur is niet alleen een obstakel, maar kan een belangrijk onderdeel zijn van de natuur, bijvoorbeeld door als verbindingsstrook te fungeren voor verschillende plant- en diersoorten. Meer aandacht voor de natuur en diersoorten in de ontwerp-, bouw-, renovatie- en beheerfase van gebouwen en infrastructuur vergroot de leefbaarheid van de natuur en haar nut voor mensen, planten en dieren. We noemen dit natuurinclusief werken. We willen daarin zelf het goede voorbeeld geven door het natuurinclusief uitvoeren van onze eigen projecten en door natuurinclusief aan te besteden. 51

117 Op gebiedsniveau: soortenmanagementplannen Natuurinclusief werken kan ook vormkrijgen op gebiedsniveau. In soortenmanagementplannen wordt dan uitgewerkt hoe ruimtelijke ontwikkelingen samengaan met het versterken van de natuur. Dat maakt het mogelijk om proactief ruimtelijke ontwikkelingen en natuur te combineren. Hierdoor kunnen kansen worden benut om de bescherming van planten en dieren beter samen te laten gaan met ruimtelijk-economische ontwikkelingen. Dat is goed voor natuur en voor economie: kansen voor het verbeteren van condities voor plant- en diersoorten worden beter benut en projecten worden minder gehinderd door regelgeving. Via het stimuleren van soortenmanagement plannen, willen we deze natuurinclusieve aanpak op gebiedsniveau concreet maken. Relatie met ontheffingen De natuurinclusieve aanpak versterkt de natuur, maar is ook goed voor de economie. Als de natuur sterk en veerkrachtig is kan ze beter tegen een stootje. Dat maakt op termijn het verlenen van ontheffingen (zie passieve bescherming) mogelijk makkelijker. We onderzoeken dan ook of natuurinclusief werken de basis kan zijn voor een generieke ontheffing of een vrijstelling (zie ook deel II, paragraaf 3.3.2) Faunaknelpunten oplossen en ecologisch bermbeheer Op meerdere plaatsen doorkruisen provinciale wegen en kanalen de leefgebieden van dieren. We zien op die plekken concrete faunaknelpunten die we graag oplossen. Zo zorgen we er bijvoorbeeld voor dat onze wegen geen barrière vormen voor otters en investeren we verbindingen tussen grotere leefgebieden, waardoor populaties minder kwetsbaar worden. We pakken dit zoveel mogelijk programmatisch aan: daar waar er mogelijkheden zijn, heffen wij faunaknelpunten op bij reconstructie, herinrichting of groot onderhoud aan provinciale wegen en kanalen. Door het oplossen van die knelpunten blijven leefgebieden verbonden en zijn populaties minder kwetsbaar. Bovendien komt het de verkeersveiligheid ten goede. De bermen langs onze provinciale wegen en kanalen beheren we zo ecologisch mogelijk. We willen met gemeenten en waterschappen verkennen of dit kan worden doorgevoerd voor de bermen die zij beheren. Ecologisch bermbeheer zorgt voor bloemrijkere bermen waarvan insecten, vlinders en bijen profiteren Tijdelijke natuur Op grond van onze beleidsregel tijdelijke natuur kunnen grondeigenaren, die tijdelijke natuur op hun terrein toestaan, deze natuur in een later stadium probleemloos verwijderen. Wij verlenen daar dan een ontheffing voor. Een ontheffing voor tijdelijke natuur kan gelden voor gronden die al een aantal jaren braak liggen in afwachting van de realisatie van hun definitieve bestemming, zoals een woonwijk of een bedrijventerrein. Wanneer de terreineigenaar de natuur op die terreinen gedurende die periode tot ontwikkeling laat komen en afziet van verstorende acties, zoals het omploegen van het terrein, ontlenen we hem op voorhand ontheffing. Beschermde soorten die zich gedurende die periode op het terrein vestigen, mag hij dan verwijderen op het moment dat het gebied zijn uiteindelijke bestemming krijgt. Dit is in het belang van de terreineigenaar, maar ook in het belang van de natuur Grondeigenaren proberen nu nog vaak te voorkomen dat er beschermde plant- en diersoorten leven op hun terrein om zo conflicten met natuurwetgeving te vermijden. Wanneer we grondeigenaren toestaan om die beschermde natuur op hun terrein op een later moment probleemloos te verwijderen, profiteren zowel de natuur als de grondeigenaren daarvan. Doordat de zaden en jonge dieren in die tijdelijke natuur zich verspreiden naar de omgeving zijn de effecten van tijdelijke natuur op de omgeving permanent. Door tijdelijke natuur op deze manier te stimuleren, versterken we de natuur in de bredere omgeving. 52

118 5.2 Passieve soortenbescherming In de Wet natuurbescherming staan regels voor het beschermen van bepaalde soorten (zie kader) en staat beschreven wanneer hiervan afgeweken mag worden met een vrijstelling of ontheffing. Soms is het verstoren of doden van dieren nodig omdat dit een belangrijk maatschappelijk doel dient. Wij toetsen ruimtelijke ingrepen, plannen en projecten aan de regels in de Wet natuurbescherming die gaan over het beschermen van soorten. Dat doen we via ons stelsel Vergunningverlening, Toezicht en Handhaving (VTH). 5.3 Soorten in balans met menselijk gebruik We zetten ons in voor het beschermen van Overijsselse soorten, maar soms leidt dit tot spanningen: hoe meer dieren, hoe vaker bepaalde maatschappelijke belangen daardoor in het gedrang kunnen komen (zoals de verkeersveiligheid of landbouw). Hierbij geldt dat voorkomen beter is dan genezen: door ontwikkelingen slim te programmeren, kan spanning worden voorkomen (zie ook deel II, paragraaf 5.1.3). Voor sommige soorten is het nodig dat hun populatie beheerd wordt, zodat deze geen onacceptabel risico vormt voor onze veiligheid, gezondheid en welvaart. De balans tussen het beschermen van soorten en het voorkomen van schade door soorten, staat hierbij centraal Schadebestrijding en populatiebeheer Op basis van de Wet natuurbescherming verlenen wij aanwijzingen, vrijstellingen en/of ontheffingen op het verbod om bepaalde dieren te doden of te verstoren. Wij hebben bijvoorbeeld de Waterschappen aangewezen om de bestrijding van muskusratten op zich te nemen. Voor het verlenen van ontheffingen werken wij samen met de faunabeheereenheid (FBE) van Overijssel. De FBE is een samenwerkingsverband van vertegenwoordigers van agrariërs, jachthouders en terreinbeherende organisaties (TBO). Zij stelt binnen de provinciale kaders het faunabeheerplan op waarin zij aangeeft welke maatregelen zij inzet om schade veroorzakende soorten te beheren. Wij keuren het faunabeheerplan goed, zodat de wildbeheereenheden het vervolgens kunnen uitvoeren. Daarnaast maken we afspraken met partijen over de bestrijding van invasieve soorten, ook wel exoten genoemd, die schadelijk kunnen zijn voor mensen en natuur. Exoten zijn soorten die van nature niet in Overijssel voorkomen, maar die hier wel leven door menselijk handelen, bewust of onbewust. In een aantal gevallen ontwikkelen de populaties van exoten zich explosief en daarmee vormen ze een gevaar voor de soorten die wel in Overijssel thuishoren Tegemoetkoming bij schade In sommige gevallen kunnen we niet voorkomen dat beschermde dieren schade veroorzaken. Betrokkenen die schade leden door beschermde soorten, kunnen onder bepaalde voorwaarden een financiële tegemoetkoming krijgen voor deze schade. Voordat we deze tegemoetkoming uitkeren, moeten betrokkenen eerst aantonen dat ze er alles aan hebben gedaan om die schade te voorkomen en beperken. De voorwaarden waaronder wij schadetegemoetkomingen uitkeren staan in onze beleidsregel Natuur. Samen met andere provincies keren we deze uit via het BIJ12-Faunafonds. Onze rollen bij het beleid voor soorten en hun leefomgeving Vanuit de Wet natuurbescherming is onze voornaamste rol kaderstellend: we treden op als bevoegd gezag en zorgen ervoor dat de Wet natuurbescherming wordt nageleefd. Daarnaast nemen wij samen met onze partners aanvullend maatregelen om de leefgebieden van populaties te versterken. Hierbij vervullen we de rol van verbinder en investeerder: we ondersteunen via een financiële bijdrage partijen die maatregelen willen treffen voor het versterken van de condities van leefgebieden voor soorten en brengen via een netwerk deze partijen samen. Bij het aanpakken van faunaknelpunten hebben we de rol als investeerder. Tenslotte zijn we aanjager, verbinder en facilitator bij de ontwikkeling van nieuwe strategieën zoals het vergroenen van steden en dorpen en het stimuleren van natuurinclusieve landbouw door samen met diverse partijen bijvoorbeeld met gemeenten, (agrarische) bedrijven dit verder te ontwikkelen. 53

119 54

120 Hoe verder? Ons natuurbeleid staat en nu leggen we samen met onze partners de focus op de uitvoering ervan, ofwel: het waarmaken van alle mooie ideeën. Tot 2020 geven we een extra impuls aan acties die voortkomen uit het koersdocument Natuur voor elkaar. Groene Tafels en andere initiatieven We hebben de Groene Tafels als zeer waardevol ervaren, omdat ze onze blik echt hebben verbreed. Bovendien leverden ze heel veel goede ideeën voor acties op. We pakken nu eerst de acties op die door de deelnemers van Groene Tafels zijn geselecteerd als prioritaire acties. We kunnen simpelweg niet alles tegelijk oppakken. Tegelijkertijd blijven we open staan voor nieuwe ontwikkelingen. Als er voldoende energie is in de samenleving om nieuwe ideeën voor een toekomstbestendige natuur op te pakken, dan willen we dat waar mogelijk graag ondersteunen. Zo zien we bijvoorbeeld mooie initiatieven ontstaan waarin zorg en groen worden verbonden en van elkaar profiteren. Die juichen we van harte toe! Jaarlijks natuurcongres We bouwen graag door op de positieve energie die onder meer via de Groene Tafels loskwam. We organiseren daarom jaarlijks een natuurcongres voor alle deelnemers van Groene Tafels. Samen hebben we namelijk beter zicht op alle groene initiatieven in Overijssel. Tijdens dat congres agenderen deelnemers eventuele nieuwe ontwikkelingen en bepalen we samen met hen of het nodig is de uitvoering van ons beleid bij te stellen of nieuwe zaken op te pakken. Op deze manier pakken we de regie om ons provinciale natuurbeleid up to date te houden. In de uitvoering ervan vervullen we steeds vaker de rol van verbinder en ondersteuner. Doordat wij jaarlijks peilen of er nieuwe ontwikkelingen zijn kunnen we onze rol optimaal vervullen en waar nodig aanpassen op nieuwe ontwikkelingen. 55

121 Colofon Dit Natuurkompas Overijssel geeft een totaaloverzicht van het natuurbeleid van de provincie Overijssel. Dit document heeft geen juridische status. De Omgevingsvisie van de provincie heeft de status van natuurvisie, zoals bedoeld in de Wet natuurbescherming. Heeft u hierover vragen of wilt u meer informatie? Neem dan contact op met de provincie Overijssel: Het secretariaat van de Eenheid Natuur SecretariaatNM@overijssel.nl of telefoonnummer Fotografie Nicoliene Oosterhof Hendrike Ensink Joris Schaap Thomas de Meij Remco de Wit Klaas Bisschop Piet Bremer Karst Lubbinge Provincie Overijssel Buitenbeeld 56