Datum / 1 februari 2003 Status / Definitief Versienummer / 1 Van / drs. Sterk Ons kenmerk / BvD/0212/010 Bijlagen / 02

Transcriptie

1 Datum / 1 februari 2003 Status / Definitief Versienummer / 1 Van / drs. Sterk Ons kenmerk / BvD/0212/010 Bijlagen / 02

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding Samenvatting en conclusies Verantwoording Het codeboek Inhoudelijke keuzes Zichtbaarheid van etniciteit Standaard Kwalitatieve aspecten De steekproef Coderen Etniciteit Inleiding Etniciteit publiek en commercieel Etniciteit op publieke netten Etniciteit naar aanvangstijdstip Wit gespecificeerd Interne programmafuncties Externe programmafuncties Onderwerp Fictie Conclusies etniciteit Gender Inleiding Gender algemeen Sekse per net Sekse naar programmagenre Interne functies Externe rollen en functies Deskundigheid Titelvermelding Gender in Fictie Etniciteit en gender Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 02

3 5.11 Conclusies gender Leeftijd Leeftijd algemeen Leeftijd naar publiek commercieel Fictie en non-fictie Functie en maatschappelijke rol Oude mannen, jonge vrouwen Conclusies leeftijd Aanbevelingen Onderzoek Beleid Publieke Omroep Tot slot Gebruikte literatuur Bijlagen Bijlage 1: Overzicht opnamedagen en opgenomen programma s Overzicht opgenomen programma s Bijlage 2: De vragenlijst Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 03

4 1 Inleiding De Publieke Omroep heeft de ambitie om programma s te maken waarin mannen en vrouwen, autochtonen en allochtonen evenwichtig vertegenwoordigd zijn. Deze ambitie, expliciet benoemd in het Concessiebeleidsplan , wekt verwachtingen en schept verplichtingen: in hoeverre maakt de Publieke Omroep deze ambitie waar? De Publieke Omroep als geheel en elke omroeporganisatie voor zich zullen een zichtbare inspanning moeten leveren om deze ambitie te realiseren. Aandacht voor diversiteit is in de Concessiewet een terugkerend element. Specifiek heeft de Publieke Omroep de taak om de multiculturele samenleving in zijn verschillende gedaantes en vanuit een meervoudige invalshoek te verbeelden. De omroep doet afbreuk aan zijn bestaansrecht als publieke instelling wanneer hij zich niet inspant. Hij verliest aan geloofwaardigheid bij het publiek wanneer de inspanning niet zichtbaar is. De Publieke Omroep is zich hiervan bewust en heeft zichzelf tot doel gesteld een publiek verantwoordingsbeleid te formuleren. Binnen dit verantwoordingsbeleid wil de Publieke Omroep niet alleen verantwoording afleggen over het gevoerde beleid op het terrein van de financiën en de naleving van de programmavoorschriften. Het is uitdrukkelijk ook de bedoeling om verantwoording af te leggen over de wijze waarop de omroep omgaat met zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid, zoals de vertegenwoordiging van de verschillende groepen in de samenleving in de programma s. De Monitor Diversiteit 2002 brengt in kaart welk beeld de televisie geeft van etniciteit en gender. Daarnaast biedt de monitor inzicht in de representatie van leeftijd en (zichtbare) lichamelijke handicaps. Twee vragen staan centraal in deze Monitor: Geeft de Nederlandse televisie een representatief beeld van de diversiteit in de samenleving? Is er verschil tussen de publieke televisienetten en de commerciële zenders als je kijkt naar het aandeel van mannen en vrouwen en autochtonen en allochtonen? De Monitor Diversiteit 2002 is in feite een nulmeting: nog niet eerder is een dergelijk onderzoek naar representatie van etniciteit, gender en leeftijd door de Publieke Omroep uitgevoerd. De uitkomsten van de Monitor Diversiteit kunnen daarmee als een eerste stap gezien worden om de ambities van de Publieke Omroep met betrekking tot evenwichtige vertegenwoordiging te toetsen. Het ligt in de bedoeling dit onderzoek met een zekere regelmaat uit te voeren. Periodiciteit, de herhaling van de monitor met vaste Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 04

5 intervallen, is immers van belang om de monitor inhoudelijke beleidswaarde te geven. Het zou goed zijn om de Monitor te koppelen aan de vijfjaarlijkse visitatieprocedure die de Concessiewet voorschrijft voor de Publieke Omroep. Daarin komt immers de vraag aan de orde in hoeverre de Publieke Omroep als geheel en de omroeporganisaties afzonderlijk de doelstellingen waarmaken. De Monitor Diversiteit is gebaseerd op een steekproef van 108 uur publieke televisie en 92 uur commerciële televisie, opgenomen in maart Het onderzoek is opgezet door Meer van Anders in overleg met de afdeling Mediabeleid en Programma coördinatie. De uitvoering was in handen van de afdeling Kijk- en Luisteronderzoek. In totaal werden de gegevens van 3682 personen en personages ingevoerd. Het gaat om 3158 personen in non-fictie programma s en 524 personages in fictie. Bij de commerciële televisie bestond 41% van de programma s uit fictie; bij de publieke netten was het aandeel fictie 18%. In dat opzicht is de steekproef een redelijk goede afspiegeling van de publieke en commerciële programmering in Etniciteit is een speerpunt in dit onderzoek. De Monitor Diversiteit geeft in samenhang met het onderzoek Mediagebruik Etnische Publieksgroepen (publicatie voorjaar 2003) en de Rapportage Multiculturele Programmering (oktober 2002) een goed inzicht in de inspanningen die de Publieke Omroep verricht ten aanzien van de multiculturele samenleving. Dit rapport doet verslag van de eerste Monitor Representatie Diversiteit. In hoofdstuk 2 vindt u een korte samenvatting van het onderzoek en een overzicht van conclusies. Hoofdstuk 3 geeft een verantwoording van de methode en de keuzes die gemaakt zijn bij de ontwikkeling van het codeboek. Vervolgens worden in hoofdstuk 4, 5 en 6 per categorie (etniciteit, gender, en leeftijd) de onderzoeksresultaten besproken. Ieder hoofdstuk sluit af met een paragraaf waarin de bevindingen van dat hoofdstuk worden weergegeven. Het rapport sluit af met een aantal aanbevelingen. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 05

6 2 Samenvatting en conclusies De Monitor Diversiteit 2002 geeft zicht op de samenstelling van de Nederlandse televisiepopulatie, bekeken naar etniciteit, gender en leeftijd. Voor de categorieën gender en leeftijd wordt de televisiepopulatie gespiegeld aan de samenstelling van de Nederlandse bevolking. Ook worden de huidige bevindingen gerelateerd aan eerdere onderzoeksresultaten. Voor de categorie etniciteit is dit onderzoek een eerste graadmeter. Spiegeling aan eerder onderzoek is daardoor niet mogelijk. De meest in het oog springende resultaten vindt u hieronder per categorie uitgewerkt. Bovendien worden hoofdstuk 4 (Etniciteit), hoofdstuk 5 (Gender) en hoofdstuk 6 (Leeftijd) afgesloten met een opsomming van de resultaten op dat onderdeel. Etniciteit Om de representatie van etniciteit te meten, is voor dit onderzoek een specifieke vragenlijst ontwikkeld. Zichtbaarheid is daarbij het uitgangspunt. Op basis van biologische kenmerken als huidskleur, en culturele kenmerken als kleding werden de personen ingedeeld in een kleurgroep: Wit/Europees, Zwart, Mediterraan, Aziatisch en Zuid-Amerikaans. Als dat mogelijk was, kon binnen een bepaalde kleurgroep nog nader op etniciteit worden gespecificeerd. In hoofdstuk 4 is een overzicht van de kleurgroepen opgenomen. Wit/ Europese mensen domineren het beeld op televisie: ruim tweederde van de personen in beeld is ingedeeld in deze kleurgroep. Een op de zes personen (13%) is ingedeeld bij een van de etnische kleurgroepen. Voor de overige personen kon de etniciteit niet worden vastgesteld omdat er geen of niet voldoende zichtbare kenmerken waren. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 06

7 Kleur naar publiek/commercieel fig Publiek Commercieel Wit/Europees Etnische ander Anders(voice over etc.) Op de commerciële zenders is meer kleur te zien. Bij de Publieke Omroep behoort 72% van alle personen in beeld tot de categorie Wit/Europees en is 12% gecodeerd als Etnische Ander; bij de commerciële zenders is dat 67% Wit/Europees en 14% Etnische Ander. Dit verschil is statistisch significant. In 2002 was volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek 10% van de Nederlandse bevolking geregistreerd als niet-westerse allochtoon. Daarbij geldt het land van geboorte of geboorte van een van de ouders als criterium. De publieke omroep laat significant meer personen zien uit allochtone groepen die in Nederland wonen: met 2% is de Surinaams/Antilliaanse groep de etnische groep die het meest zichtbaar is bij de Publieke Omroep, gevolgd door de groep Mediterraan met 1,6%. De grootste groep Etnische Anderen bij de commerciële zenders is de groep African Americans: 3%. Zij worden gevolgd door de Hispanics/Latinos met 2,8%. Dit verschil in etnische vertegenwoordiging kan verklaard worden door het verschil in programmering. Bij de commerciële zenders was in deze steekproef 41% van de programma s fictie: comedy, drama of speelfilms. Het merendeel van deze fictie is aangekocht, vooral uit de USA. In dit onderzoek was het percentage fictieprogramma s bij de publieke omroep 18 %, waarbij de aankoop vooral Europese producties betrof. Van de publieke televisienetten is Nederland 3 het meest gekleurd: het percentage Etnische Anderen op dit publiek net is 20%, een stuk hoger dan het gemiddelde. Een logisch verschil. Nederland 3 is immers het thuisnet voor de NPS. Deze omroep heeft de wettelijke taak om multiculturele programma s te maken. Het aandeel van allochtone presentatoren is behoorlijk groot: 17 % van de presentatoren is gezien als Etnische Ander. Dit is een stijging ten opzichte van oktober Toen was deze verhouding nog 90% Wit Europees en 10% Etnische Ander. (Het gezicht, Quick Scan van presentatoren, NOS Meer van Anders). Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 07

8 Opvallend is dat bij onderwerpen die expliciet de multiculturele samenleving als thema hebben, relatief weinig Etnische Anderen aan het woord komen. In de 80 items die over dit thema gaan, spreken slechts 8 personen die gecodeerd zijn als Etnische Ander. Op basis van de resultaten van deze steekproef, lijkt het thema Multiculturele samenleving/integratie een thema waar de allochtone gemeenschappen niet bij betrokken worden. Gender Het aandeel mannen en vrouwen in beeld is zowel bij de publieke als bij de commerciële zenders 64% mannen en 35% vrouwen. Voor 1 % van de personages was geen sekse identiteit vast te stellen. Dit is geen correcte afspiegeling van de werkelijke verhouding tussen mannen en vrouwen in de samenleving. Er zijn iets meer vrouwen dan mannen in Nederland. Aandeel mannen en vrouwen Man Vrouw fig.02 Vergeleken met eerder onderzoek van NOS Bureau Beeldvorming m/v uit 1998 (Who speaks in television; an international comparative study on female participation in television programmes. NRK, 1998) is het aandeel vrouwen bij de publieke televisie gestegen. In 1998 was slechts 28,9% van de sprekende personen op televisie vrouw. Kinderprogramma s vertonen het meest evenwichtige beeld. Het aandeel vrouwen is daar 40%, het aandeel van mannen is 57 %. De overige drie procent wordt gevormd door fantasiefiguren die niet expliciet mannelijk of vrouwelijk zijn. In sportprogramma s komen vrouwen het minst vaak aan het woord. Het aandeel mannen is daar 93%. Dat is echter een aanzienlijke verbetering ten opzichte van Toen was het aandeel van vrouwen in sportprogramma s een krappe drie procent. In fictieprogramma s is de verhouding tussen mannen en vrouwen iets evenwichtiger: 39 % vrouwen en 58 % mannen. Het beeld van mannen en vrouwen nog steeds vrij stereotiep. Zo zien we mannen twee keer zo vaak als professional dan vrouwen; in de dialogen van de vrouwelijke personages staan relaties drie keer zo vaak centraal als bij de dialogen van de mannen. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 08

9 In informatieve programma s zijn vrouwen minder zichtbaar als presentator en verslaggever: 71 % mannen en 29 % vrouwen. Tijdens de steekproef trad geen enkele vrouw op als discussieleider of als verslaggever. Ook voice-overs worden relatief vaker door mannenstemmen gedaan. Dit sluit aan bij de resultaten uit het wereldwijde Global Monitoring Media Project. Hier bleek dat, hoewel steeds meer functies op nieuwsredacties worden vervuld door vrouwen, hun aandeel in beeld achter blijft. De rolverdeling in de externe functies, de gasten in een informatief programma, is nog steeds vrij stereotiep. Vrouwen zien we vaker als moeder, huisvrouw en verpleegkundige; mannen zijn vaker politieagent of brandweerman, terwijl ze niet voorkomen als huisman en nauwelijks als vader. Vrouwen zijn minder vaak als deskundige in beeld: driekwart (76%) van de deskundigen is man. Dit aandeel van 24% deskundige vrouwen is wel een sterke verbetering ten opzichte van 1998, toen slechts 16% van de deskundigen en woordvoerders vrouw was. Leeftijd De televisiebevolking wijkt qua leeftijdsopbouw behoorlijk af van de samenleving. In het algemeen zijn de meeste personen en personages op televisie tussen de 30 en de 49 jaar: 41% van de populatie bevindt zich in deze leeftijdsgroep. De groep 13 t/m 18- jarigen is het minst zichtbaar, net als de groep ouderen (65+). Leeftijd publiek vs commercieel Commercieel Publiek onbekend fig.03 De publieke omroep vertoont in de representatie van de verschillende leeftijdsgroepen meer variatie en meer evenwicht dan de commerciële zenders. In de programma s van Z@ppelin is 25% van alle personen en personages tussen de 0 en de 12 jaar oud. Dit is in de lijn der verwachting gezien de doelgroep voor wie de programma s gemaakt worden. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 09

10 Op Nederland 2 zijn wat meer jongere personen en personages zichtbaar: 6% behoort tot de categorie 13 t/m 18 jarigen en 15% tot de categorie 19 t/m 29 jaar. Daarmee lijkt het stempel van jongerenomroep BNN op dit thuisnet onmiskenbaar aanwezig. Nederland 3 heeft de grootste variatie aan leeftijden. De jongeren tot 18 jaar zijn met 10% vertegenwoordigd en de categorie 65 en ouder is met 7% hier het grootst. Tongval Alle personen en personages zijn gecodeerd op hun taal: spreken ze Nederlands of een andere taal. Bij de Nederlandstaligen is bovendien gelet op de tongval, waarbij werd aangetekend of daarbij hoorbaar was uit welke streek van Nederland zij afkomstig waren. Twee tongvallen van etnische groepen die in het Nederlands te onderscheiden zijn, Surinaams en Magrebien, zijn ook gecodeerd. Bij de Publieke Omroep is de Nederlandse taal dominant: 85 % van de personen spreekt Nederlands. Bij de commerciële omroepen daarentegen is 42% van de personen en personages in de programma s van de commerciële zenders niet-nederlandstalig. Ook dit hangt samen met het grotere aandeel aankoop en fictie bij de commerciële zenders. Tongval naar Publiek/Commercieel Publiek Commercieel ABN Regionaal: Noord Randstedelijk Surinaams Regionaal: Zuid Geen Nederlands Magrebien fig.04 Het ABN domineert het Nederlands dat gesproken wordt op televisie. Bij de publieke omroepen spreekt 69% van de personen en personages ABN, bij de commerciële zenders gaat het 51% van de personen en personages. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 10

11 Bij de publieke omroep is meer ruimte voor varianten van de Nederlandse taal: 13% van de personen en personages een Noord- of Zuidnederlandse tongval, bij de commerciële zenders is dat aandeel veel kleiner: 6%. De tongvallen die verbonden zijn met een allochtone groep zijn nog minder aanwezig op de Nederlandse televisie. Surinaams-Nederlands wordt gesproken door 2% van de personen en personages bij de publieke omroep, 1% spreekt Magrebien-Nederlands. Bij de commerciële zenders gaat het om minder dan een procent van beide groepen. Lichamelijke conditie Zoals te verwachten viel zijn de meeste personen en personages op televisie op het oog volstrekt gezond. Zichtbare handicaps ontbreken nagenoeg. Zowel bij de commerciële zenders als bij de publieke omroep maken zij nog geen 1% uit van de personen die in beeld aan het woord komen. Het gaat in totaal om circa 40 personen met zichtbare lichamelijke kenmerken en handicaps. Dit aantal is te laag om statistisch relevante uitspraken te kunnen doen. In dit rapport wordt dan ook niet verder ingegaan op deze categorie. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 11

12 3 Verantwoording 3.1 Het codeboek NOS Bureau Beeldvorming m/v, de voorloper van Meer van Anders, heeft tussen 1990 en 2000 met een zekere regelmaat onderzoeken opgezet en uitgevoerd waarin de representatie van vrouwen centraal stond. In 1991 werd een eerste grootschalig kwantitatief onderzoek gedaan naar de representatie van mannen en vrouwen op televisie en radio. In 1998 werd meegedaan aan het onderzoek Who Speaks in television? An international comparative study on female participation in televison programmes (NRK, 1998). Zes Noord Europese publieke omroepen brachten met dit onderzoek het aandeel van mannen en vrouwen in prime time televisie in kaart. Hierbij werd gebruik gemaakt van een onderzoeksmethode en bijbehorende vragenlijst die al enkele jaren in gebruik was bij de Noorse omroep NRK. De resultaten van dit onderzoek zijn verwerkt tot de publicatie Who speaks in television?, dat onderdeel uitmaakt van het trainingspakket Screening Gender (Stockholm, Hilversum, mei 2000). In 1995 en in 2000 deed Bureau Beeldvorming m/v ook mee aan het Global Monitoring Media Project, een wereldwijde inventarisatie van het aandeel van vrouwen in het nieuws. De vragenlijsten uit bovengenoemde onderzoeken vormden de basis voor het codeboek van de Monitor Diversiteit. Naast de codering van kenmerken die uitspraken over gender mogelijk maken, zijn er in de vragenlijst specifieke codes opgenomen die uitspraken mogelijk maken over etniciteit. Dit onderdeel van het codeboek is speciaal voor deze monitor ontwikkeld door Drs. Garjan Sterk van Meer van Anders, op basis van onderzoek en literatuur. Voor de ontwikkeling en validering van het codeboek is ondersteuning gevraagd aan de Universiteit van Amsterdam, de NPS, Mira Media, het Landelijk Bureau Racismebestrijding en een netwerk van onderzoekers op het gebied van beeldvorming en etniciteit. Het codeboek is opgenomen in bijlage Inhoudelijke keuzes Gender en etniciteit zijn speerpunten in het diversiteitsbeleid van de Publieke Omroep. Het codeboek geeft echter ook de mogelijkheid om de zichtbare kenmerken leeftijd, lichamelijke/mentale conditie en tongval te coderen. De Publieke Omroep krijgt in toenemende mate vragen van belangengroepen die inzicht willen hebben in de Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 12

13 representatie van bijvoorbeeld ouderen of gehandicapten in de media en wil daar dan ook graag aan tegemoet komen. De taak die de publieke omroep heeft ten aanzien van diversiteit omvat immers meer dan alleen de categorieën gender en etniciteit, ook jongeren, ouderen, chronisch zieken en gehandicapten zouden zich vertegenwoordigd moeten voelen en zien in de programma s. Deze rapportage zal echter primair gericht zijn op de representatie van gender en etniciteit. De monitor moet een stand van zaken geven en vragen beantwoorden als: Wat is het aandeel van vrouwen en van allochtonen op televisie? In welke functies bevinden zij zich, welke rollen spelen zij? Het gaat dan om puur kwantitatief onderzoek. Kwantitatieve gegevens maken overtuigend inzichtelijk wat de stand van zaken is en waar de hiaten zitten. Er is enig inzicht in de vertegenwoordiging van vrouwen op televisie en radio door de eerder genoemde onderzoeken, uitgevoerd door Bureau Beeldvorming m/v. Over de vertegenwoordiging van allochtonen op radio en/of televisie zijn geen betrouwbare gegevens beschikbaar. We hebben alleen de gegevens van de quick scan die Meer van Anders in het najaar van 2000 heeft laten uitvoeren naar de presentatoren, spel- en gespreksleiders op de Nederlandse televisie. Uit dit onderzoek bleek het gezicht van de Nederlandse televisie vooral dat van een oudere, witte man te zijn. In twee weken tijd werden er slechts een handvol allochtone presentatoren geteld tegen tientallen autochtone. 3.3 Zichtbaarheid van etniciteit Voor de Monitor Diversiteit is gekozen voor codering op basis van zichtbaarheid. In het werk van Meer van Anders staat beeldvorming centraal: welke beelden hebben mensen over andere groepen in de samenleving? Die beelden komen tot stand in een complex proces van materiële beelden zoals de media die presenteren, de plaatjes, en de mentale beelden die mensen hebben en die onlosmakelijk verbonden zijn met (voor)oordelen. Zichtbaarheid is daarbij van doorslaggevend belang. Biologische kenmerken zoals huidskleur, haarsoort en kleur, oogvorm etc., maar ook culturele kenmerken zoals kleding of een buitenlandse naam bepalen in welk hokje we iemand plaatsen. Aan dat hokje wordt dan vaak onbewust - een serie eigenschappen toegekend en een oordeel. Voor de codering van de categorieën gender, etniciteit, leeftijd en gezondheid moest zichtbaarheid nader omschreven worden. Etniciteit bleek daarbij de meest complexe. Voor de bepaling van gender is, hoe abject ook volgens Vrouwenstudies theorieën, het biologische lichaam het referentiepunt. Dit biedt voor de bepaling van etniciteit geen enkel eenduidig aanknopingspunt. Wanneer je etniciteiten probeert te tellen, dan raak je verstrikt in de constructie middels beleidsdefinities, zelfdefinities, opgelegde en Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 13

14 toegeschreven identiteiten en zichtbaarheid. Wij hebben voor de monitor gekozen voor zichtbaarheid in de brede zin. Biologische fysieke kenmerken zijn primair: huidskleur, haarsoort, oogvorm. Daarnaast gaat het om culturele kenmerken: kleding, naam, en tongval. Verder wordt etniciteit duidelijk door zelfdefinitie tijdens het programma. Als een schijnbaar autochtone Nederlander spreekt over haar niet-nederlandse achtergrond, dan moest ze gecodeerd worden binnen een van de kleurgroepen. Het codeboek maakt gebruik van een indeling in vijf grote kleurgroepen: Wit/Europees, Zwart, Aziatisch, Mediterraan en Zuid Amerikaans. Deze kleurgroepen werden vastgesteld op basis van biologische en culturele kenmerken, of door expliciete zelfdefinitie. Binnen deze kleurgroepen was de mogelijkheid tot nadere specificatie. In hoofdstuk 4 wordt hier nader op ingegaan. 3.4 Standaard De Monitor is bedoeld om te onderzoeken in hoeverre er op de Nederlandse televisie sprake is van een evenwichtig aandeel van mannen en vrouwen en autochtonen en allochtonen. Deze onderzoeksvraag stelt ons voor het probleem dat er een standaard moet zijn waartegen de cijfers afgezet kunnen worden. Bij de man/vrouw verhouding is het logisch om uit te gaan van 50% van de bevolking. Voor de verhouding allochtoonautochtoon is de problematiek gecompliceerder wanneer het gaat om evenwichtige vertegenwoordiging. In eerste instantie gaat het om absolute cijfers en kunnen demografische gegevens, zoals het CBS of het SCP die produceren, dienen als leidraad. Maar de definitie van allochtonen gaat uit van geboorte in een ander land dan Nederland. Vanaf de derde generatie zijn allochtonen niet meer terug te vinden in de statistieken. En dat is niet hetzelfde als niet meer zichtbaar zijn in het straatbeeld of de media. We hebben bovendien niet gekozen voor de begrenzingen van deze definitie, omdat we niet van iedereen die op televisie verschijnt weten waar hij/zij is geboren en vaak weten we nog minder over de geboorteplaats van de ouders. Demografische gegevens zullen voor leeftijd en gender een ijkpunt zijn, maar niet voor etniciteit. 3.5 Kwalitatieve aspecten Een monitor die telt hoeveel personen en personages van een bepaalde categorie er te zien zijn op televisie, zegt iets over het vóórkomen van bepaalde groepen, maar zegt niets over de evenwichtigheid van de beelden die gepresenteerd worden. We hebben daarom ook kwantificeerbare inhoudelijke aspecten opgenomen in de monitor. Het gaat dan om, bijvoorbeeld, de thema s waarover personen aan het woord komen, de programmafuncties en maatschappelijke rollen die ze hebben en het programmagenre waarin zij verschijnen. Op basis van de resultaten van deze registratie wordt duidelijk Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 14

15 welke beelden er gepresenteerd worden van mannen, vrouwen, allochtonen en autochtonen. Als 50% van de uitgenodigde gasten in informatieve programma s bestaat uit vrouwen, maar wanneer zij alleen gevraagd worden om te praten over onderwijs, gezondheid en opvoeding, is er toch sprake van onevenwichtige beeldvorming. Zo is een verdubbeling van het aantal allochtonen op TV een negatieve ontwikkeling wanneer het alleen criminele allochtonen betreft. Om te kunnen spreken van evenwichtige vertegenwoordiging is dus meer nodig dan een getalsmatig evenwicht. In processen van beeldvorming is pas sprake van evenwichtige beeldvorming als de beelden van de verschillende categorieën inhoudelijk, kwalitatief met elkaar in evenwicht zijn en niet eenzijdige visies op mannelijkheid, vrouwelijkheid en/of etniciteit reproduceren. Deze kwalitatieve aspecten die in deze monitor zijn opgenomen geven indicaties van knelpunten en ontwikkelingen die nader kwalitatief onderzoek verdienen. 3.6 De steekproef Het onderzoek is uitgevoerd door de afdeling Kijk en Luisteronderzoek van Publieke Omroep. Voor dit onderzoek is 200 uur televisie opgenomen: 108 uur van Nederland 1, 2 en 3 en Z@ppelin, 92 uur van de commerciële zenders RTL4, RTL 5, Yorin, SBS6, Net 5 en V8. De selectie van de opnamedagen is gebaseerd op de volgende criteria: - Van de publieke netten (Ned. 1, 2 en 3 en Z@ppelin) en van de zes commerciële zenders (RTL4 en RTL5, Net 5, SBS6, Yorin en V8) zijn elk 7 weekdagen onderzocht, van het begin van uitzending tot uur. In totaal gaat het dus om 14 dagen televisie. Het aantal uren per dag wisselt, omdat niet alle netten/zenders om 7.00 uur beginnen. Een overzicht van de opnamedagen is bijgevoegd in bijlage 1. - Voor de publieke zenders en voor de commerciële zenders is een samengestelde week onderzocht: de zeven weekdagen zijn verspreid over een periode van in totaal vier weken. Op deze wijze is beïnvloeding van de gegevens door actuele gebeurtenissen gereduceerd. - Er is een selectie gemaakt van dagen die kenmerkend zijn voor het profiel van de zender qua programmering, of het gaat om programmering waarmee het betreffende net zich wil profileren. Zo is bij Net 5 gekozen voor een dinsdag: vrouwenavond. En is zowel bij Nederland 2 als bij RTL 5 een avond met live sport opgenomen. - De netten met het grootste marktaandeel hebben een groter aandeel in de steekproef: van Nederland 2 zijn 3 dagen opgenomen, van RTL4 2 dagen. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 15

16 Met deze steekproef werd het mogelijk een onderlinge vergelijking te maken tussen de drie publieke zenders en tussen publieke omroep als geheel en de commerciële omroep als geheel. In totaal zijn er 434 programma s onderzocht: 262 van de publieke omroep, 172 van de commerciële zenders. Het aantal onderzochte non-fictie programma s is 318, het aantal fictie programma s is 117. Een aantal van deze 435 programma s komt meer dan een keer voor. Bijlage 2 bevat de alfabetische lijst van onderzochte programma s. De uiteindelijke database omvat de gegevens van personen en personages. Het gaat om personen in non-fictie programma s en 524 personages in fictie. Van de personen in non-fictie zijn 304 personen geclassificeerd als hoofdpresentator. Informatieve programma s zijn per item geanalyseerd. Het totale aantal items dat is gecodeerd is Coderen Het coderen werd gedaan door codeurs studenten media- en communicatiewetenschappen. Er zijn zes koppels codeurs samengesteld. Er is gekozen voor steeds twee samenwerkende codeurs om twee redenen. De eerste is, heel praktisch, de codeurs hadden een complexe taak: het bedienen van de videorecorder, het vaststellen van de juiste code en het invoeren van de code in de computer. De tweede reden is, dat door twee codeurs samen te laten werken de betrouwbaarheid van de codering verhoogd werd. Zij konden steeds met elkaar overleggen over de toe te kennen code. Voor de codeurs aan de slag gingen, kregen zij een uitgebreide instructie van de projectleiding. Deze bevatte ook praktische oefening met de codes en de computer. Een aantal vragen in de monitor hebben betrekking op aspecten die vooraf gegeven zijn (programmagenre, zender, titel, etc.) of die relatief simpel vast te stellen zijn (programmafunctie, samenstelling van de cast). Tijdens de instructie werden wel de karakteristieken van de verschillende genres en programmavormen uitgelegd. Er werd echter vooral veel aandacht besteed aan de codering van de categorieën etniciteit, leeftijd en gezondheid. Bij de categorie Etniciteit bleek hoe belangrijk het was dat de codeurs in tweetallen werkten en verschillende etnische achtergronden hadden. De zichtbaarheid van etniciteit is afhankelijk van de kennis die een codeur heeft over het uiterlijk van verschillende etnische groepen en over de geschiedenis van persoonsnamen. Die kennis heeft niet iedereen. De codeurs konden nu overleggen en gebruik maken van elkaars kennis. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 16

17 Een steekproef van 200 uur televisie bevat een potentieel aan gegevens dat qua omvang onbeperkt is. Omdat er geen onbeperkt budget of onderzoekscapaciteit is, is voor deze monitor gekozen voor een grens aan de te coderen personen en personages. Het criterium is dat het gaat om mensen die aan het woord zijn. Het gaat dus om personen en personages die hun stem mogen laten horen via de Nederlandse televisie en die daarmee erkent worden als actief in de publieke ruimte. Zwijgende omstanders, toeschouwers en figuranten zijn niet als apart persoon benoemd. Wel is hier een vraag over opgenomen in het codeboek. Bij fictie is het aantal personages dat beschreven wordt beperkt: 4 hoofdrolspelers en 2 bijrol-spelers in een aflevering die langer is dan 25 minuten, 2 hoofdrolspelers en 2 bijrol spelers in een aflevering die korter is dan 25 minuten. De volgorde van opkomst bepaalt de selectie. De codeurs konden hun gegevens direct invoeren in een computerprogramma. Het codeboek was zo opgebouwd, dat er analyses mogelijk waren op twee niveaus: programmaniveau en persoonniveau. De resultaten zijn ook op beide niveaus verwerkt. Publieke Omroep / Mediabeleid & Programmacoördinatie pagina 17