MAART 2014 DOEN EN LATEN GEDRAGSANALYSEKADER VOOR DE ONTWIKKELING VAN EFFECTIEVER MILIEUBELEID

Transcriptie

1 MAART 2014 DOEN EN LATEN GEDRAGSANALYSEKADER VOOR DE ONTWIKKELING VAN EFFECTIEVER MILIEUBELEID

2 Raad voor de leefomgeving en infrastructuur De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) is het strategische adviescollege voor regering en parlement op het brede domein van duurzame ontwikkeling van de leefomgeving en infrastructuur. De raad is onafhankelijk en adviseert gevraagd en ongevraagd over langetermijnvraagstukken. Met een integrale benadering en advisering op strategisch niveau wil de raad bijdragen aan de verdieping en verbreding van het politiek en maatschappelijk debat en aan de kwaliteit van de besluitvorming. Samenstelling Rli Mr. H.M. (Henry) Meijdam, voorzitter A.M.A. (Agnes) van Ardenne-van der Hoeven Ir. M. (Marjolein) Demmers E.H. (Eelco) Dykstra, MD L.J.P.M. (Léon) Frissen Ir. J.J. (Jan Jaap) de Graeff Prof. dr. P. (Pieter) Hooimeijer Prof. mr. N.S.J. (Niels) Koeman Ir. M. E. (Marike) van Lier Lels Prof. dr. ir. G. (Gerrit) Meester Ir. A.G. (Annemieke) Nijhof MBA Prof. dr. W.A.J. (Wouter) Vanstiphout Algemeen secretaris Dr. R. (Ron) Hillebrand Raad voor de leefomgeving en infrastructuur Oranjebuitensingel 6 Postbus EX Den Haag info@rli.nl

3 MAART 2014 DOEN EN LATEN GEDRAGSANALYSEKADER VOOR DE ONTWIKKELING VAN EFFECTIEVER MILIEUBELEID Bij dit gedragsanalysekader horen ook het advies Doen en laten, effectiever milieubeleid door mensenkennis en De GedragsToets.

4 4 INHOUD

5 INHOUD DOEN EN LATEN 5 1 Het gedragsanalysekader in het kort Doel: ontsluiten van gedragskennis voor beleid Factoren die gedrag bepalen Hoe werkt het gedragsanalysekader? 11 2 Het gedragsanalysekader Wat is het beleidsprobleem? Waaruit kan het gedrag worden verklaard? Gedragsbepalende factoren, beleidsstrategieën en beleidsinstrumenten Evaluatie 26

6 6

7 HOOFDSTUK 1 DOEN EN LATEN 7 HET GEDRAGSANALYSE- KADER IN HET KORT 1 In de voorliggende publicatie beschrijft de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur een gedragsanalysekader dat gedragskennis koppelt aan effectieve beleidsinstrumenten voor het bevorderen van milieuvriendelijk gedrag. Het gedragsanalysekader bestaat uit een set gestructureerde vragen. Om een eerste indruk te krijgen van het type vragen dat aan bod komt is hieronder een verkorte weergave opgenomen met de hoofdvragen van het gedragsanalysekader. Het volledige gedragsanalysekader is beschreven in hoofdstuk 2. Door dat te doorlopen zullen meer vragen en concretere ideeën voor aanknopingspunten voor beleid en beleidsinstrumenten opkomen. Het (maatschappelijk) probleem 1. Wat is het milieu- of maatschappelijk probleem in de huidige situatie? Waarom is het een probleem (feitelijke onderbouwing)? Welke oorzaken en gevolgen kunnen worden onderscheiden bij het probleem? Gedrag 2. Welk gedrag speelt een belangrijke rol bij het probleem? In hoeverre draagt observeerbaar menselijk gedrag bij aan het probleem? Welk gedrag is dat? Kunnen er groepen mensen worden geïdentificeerd die hetzelfde soort (ongewenst) gedrag (dat bijdraagt aan het probleem) vertonen? Beleidsdoel 3. Wat is het beleidsdoel oftewel de gewenste situatie? Welk (gewenst) gedrag kan bijdragen aan het bereiken van het beleidsdoel? Welke mensen of groepen mensen vertonen het gewenste gedrag al? Zijn er al maatschappelijke initiatieven die het ongewenste/gewenste gedrag adresseren? Kunnen daarvan lessen worden geleerd voor overheidsbeleid? Is er al beleid van kracht dat dit gedrag versterkt of juist belemmert?

8 HOOFDSTUK 1 DOEN EN LATEN 8 Gedragsbepalende factoren 4. Langs welke wegen kan het gedrag veranderd worden (met het gedragsanalysekader van de Rli kunnen onderstaande vragen een slag dieper worden uitgewerkt)? Gedragsverandering zal voor verschillende (groepen van) mensen anders tot stand komen; een zorgvuldige en gedifferentieerde beantwoording helpt daarom de contouren van mogelijke doelgroepen voor beleid te schetsen. 4.1 Bekwaamheden: Hebben mensen, die met hun gedrag bijdragen aan het probleem, de kennis en vaardigheden om hun gedrag te veranderen? Met andere woorden: Herkennen mensen het ongewenste gedrag en het gewenste gedrag? Weten mensen wat ze kunnen doen om hun gedrag te veranderen? Zijn mensen in staat om het ongewenste gedrag te verlaten of het gewenste gedrag te vertonen? 4.2 Motieven: Zijn mensen voldoende gemotiveerd om hun gedrag te veranderen? Bepalen persoonlijke gevoelens (bijvoorbeeld tevredenheid, weerstand, trots, schuld) het ongewenste gedrag? Welke voor- en nadelen verwachten mensen van het gewenste gedrag? Denken mensen dat het ongewenste of gewenste gedrag algemeen geaccepteerd is in hun omgeving? Vertonen anderen in de omgeving al het gewenste gedrag? Hebben mensen het gevoel dat ze iets kunnen bijdragen aan het beleidsdoel en hoe ze dat kunnen doen? 4.3 Omstandigheden: Welke omstandigheden zijn bepalend voor het ongewenste/gewenste gedrag? Zijn er fysieke, economische, sociaal-culturele of institutionele obstakels voor het gewenste gedrag? Of zijn er juist dergelijke omstandigheden die het ongewenste gedrag versterken? Zijn er genoeg mogelijkheden om het gedrag daadwerkelijk te kunnen veranderen? 4.4 Keuzeprocessen: In hoeverre zijn gewoontes en intuïtieve keuzes bepalend voor het ongewenste/gewenste gedrag? Betreft het ongewenste gedrag handelingen die mensen regelmatig en vaak uitvoeren? Gewoontegedrag kan dan belangrijk zijn. Zijn mensen er met hun aandacht bij als ze het ongewenste gedrag vertonen? Zo niet, dan ligt intuïtief gedrag voor de hand.

9 HOOFDSTUK 1 DOEN EN LATEN 9 Beleidsstrategieën 5. Welke beleidsstrategieën sluiten aan bij de in vraag 4 geïdentificeerde wegen om gedrag te veranderen? Het genoemde gedragsanalysekader van de Rli beschrijft voor de uiteenlopende factoren bruikbare strategieën en daarbij passende beleidsinstrumenten. Voor welke groep mensen is welke beleidsstrategie mogelijk effectief? Welke pilots Op welke termijn moet het beleid effect hebben? Bij welke gedragsverandering is het beleid succesvol? - Via welke van de genoemde factoren streeft het beleid gedragsverandering na? - Hoe kan het gewenste beleidseffect geëvalueerd worden? Wegen de verwachte opbrengsten van de geformuleerde beleids strategie of combinatie van strategieën op tegen de implementatie- en uitvoeringskosten? Wie kunnen helpen om het beleid succesvol te maken?

10 HOOFDSTUK 1 DOEN EN LATEN Doel: ontsluiten van gedragskennis voor beleid Door te weten hoe menselijk gedrag werkt ontstaan mogelijkheden om beleid dat zich richt op het bevorderen van milieuvriendelijk gedrag, effectiever te maken. Tegelijkertijd blijkt de werking van gedrag zeer complex te zijn, zodat alleen kennis van gedrag niet voldoende is om effectief beleid te maken. Het is ook nodig om te weten hoe die kennis kan worden vertaald naar een effectieve beleidsinstrumenen. De Rli legt met dit gedragsanalysekader een koppeling tussen de beschikbare gedragskennis, de wijze waarop overheids - beleid in een rationeel beleidsproces tot stand komt en het instrumentarium dat overheden tot hun beschikking hebben. Het verkennen van beleid met behulp van dit kader geeft inzicht in gedragsbepalende factoren waarop gestuurd kan worden en levert een pakket op van mogelijke beleidsinstrumenten die voor die sturing ingezet kunnen worden. Met het kader pretendeert de raad niet het creatieve denkwerk van de beleidsmaker te vervangen, maar wel een belangrijk kennisdomein voor beleid toegankelijk en toepasbaar te maken. 1.2 Factoren die gedrag bepalen Het gedragsanalysekader beperkt zich tot individueel gedrag. In de verkenning onderscheiden we vier algemene factoren die in samenspel leiden tot gedrag, namelijk bekwaamheden, motieven, omstandigheden en keuzeprocessen. De bekwaamheden zijn de kennis en vaardigheden die men nodig heeft om bepaald gedrag te kunnen vertonen of om gedrag te veranderen. Daarnaast hebben mensen motieven die richting geven aan gedrag (bijvoorbeeld waarden, emoties en veronderstellingen). De omstandigheden waarin mensen zich bevinden sturen ook de keuze voor bepaald gedrag aan en de omstandigheden bepalen mede de beschikbaarheid en kwaliteit van gedragsopties. De manier waarop mensen uiteindelijk keuzes maken, verloopt vervolgens via allerlei onbewuste en bewuste processen in het brein van mensen. De verschillende factoren beïnvloeden elkaar ook onderling. Omstandigheden beïnvloeden bijvoorbeeld de aantrekkelijkheid van verschillende gedragsopties, wat weer invloed heeft op de motieven om van die opties gebruik te maken. Deze (nagenoeg ontelbare) interacties tussen factoren zijn niet expliciet in het schema op de volgende pagina weergegeven.

11 HOOFDSTUK 1 DOEN EN LATEN 11 De schematisering van de werking van gedrag ziet er als volgt uit: 1.3 Hoe werkt het gedragsanalysekader? De verkenning van gedragsbepalende factoren in het gedragsanalysekader start vanuit het beleidsprobleem dat aan de orde is. De kennis over gedrag die dit oplevert vormt de basis voor de keuze van de beleidsstrategieën, die verder worden uitgewerkt in gerichte beleidsinstrumenten. Doel van het kader is om te helpen bij de analyse van beleidsproblemen, gedrag en de ontwikkeling van beleidsinstrumenten. Het helpt bij het identificeren van de belangrijkste factoren die niet-milieuvriendelijk en milieuvriendelijk gedrag bevorderen. Bovendien biedt het handvatten om te verkennen hoe beleid het beste ingezet kan worden bij verschillende groepen van mensen en welke mogelijk effectieve beleidsstrategieën er zijn. De vragenlijst kan helpen om te identificeren welke (groepen van) mensen op welke wijze het effectiefst benaderd kunnen worden. Dat zijn dus geen doelgroepen op basis van standaardindelingen en segmentatiemodellen, maar doelgroepen op basis van gedeelde gedragsbepalende factoren. Het is overigens geen deterministisch model dat panklare oplossingen aanbiedt. Het gedragsanalysekader geeft aan hoe een probleem- en gedragsanalyse aangepakt kan worden, maar in veel gevallen zal het nodig zijn om, aanvullend op deze verkenning, specifieke sociaalwetenschappelijke deskundigheid in te schakelen.

12 HOOFDSTUK 1 DOEN EN LATEN 12 In het gedragsanalysekader worden de volgende stappen doorlopen: 1. Afbakenen van het beleidsprobleem met behulp van een set inleidende vragen, die de rol van menselijk gedrag bij het milieuprobleem identificeert en waarmee een beleidsdoel in termen van gedrag wordt gedefinieerd. 2. Bepalen van relevante gedragsbepalende factoren en aangrijpingspunten voor beleidsstrategieën met behulp van vragen op hoofdlijnen. 3. Inzoomen op de karakteristieken van de verschillende gedragsbepalende factoren met behulp van gerichte vragen over het gedrag in kwestie. 4. Benoemen van bruikbare beleidsstrategieën op basis van de specifieke bekwaamheden, motieven, omstandigheden en keuzeprocessen, die bij het beleidsprobleem en het daaraan gekoppelde gedrag aan de orde zijn. 5. Verkennen van specifieke beleidsinstrumenten die, uitgaande van het resultaat van de stappen 3 en 4, effectief gedragsverandering kunnen bewerkstelligen om milieudoelen te verwezenlijken. 6. Evalueren van de beleidsinzet om de toepassing van gedragskennis continu te actualiseren en te verbeteren. Bij dit gedragsanalysekader en het advies Doen en laten is De GedragsToets beschikbaar. Met behulp van De GedragsToets kunnen beleidsmakers in korte tijd spelenderwijs het gedragsanalysekader doorlopen. De GedragsToets ondersteunt het creatieve proces van milieubeleid maken.

13 HOOFDSTUK 1 DOEN EN LATEN 13 Schematisch ziet het gedragsanalysekader er als volgt uit: 1 Wat is het beleidsprobleem? HET MILIEuprobleem beleidsdoel in termen van gedrag 2 B waaruit kan het gedrag worden verklaard? M O K 3 Welke gedragsbepalende factoren spelen een rol? B M O B1 B2 Kennis Vaardigheden M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 Waarden Emoties Veronderstellingen Houding Persoonlijke normen Sociale normen Probleembesef Persoonlijke effectiviteit Respons-effectiviteit O1 O2 O3 04 O5 Fysiek Technologisch Economisch Sociaal en cultureel Institutioneel K K1 Gewoontegedrag K2 Intuïtief gedrag K3 Beredeneerd gedrag 4 Welke BELEIDSSTRATEGIËEn zijn effectief? Welke BELEIDSINSTRUMENTEN 5 6 EVALUATIE

14 14

15 HOOFDSTUK 2 DOEN EN LATEN 15 HET GEDRAGSANALYSE - KADER Wat is het beleidsprobleem? De volgende vragen helpen om het beleidsprobleem scherp af te bakenen en de rol van gedrag van mensen daarin te onderscheiden. Het milieuprobleem 1. Welk probleem is aan de orde? Waarom is het een probleem? Besteed daarbij aandacht aan de onderbouwing van het probleem met feiten. 2. Waardoor wordt het probleem veroorzaakt? Welke oorzaken en gevolgen kunnen worden onderscheiden? Gedrag 3. In hoeverre draagt observeerbaar menselijk gedrag bij aan het probleem? Welk niet-milieuvriendelijk gedrag veroorzaakt (mede) het probleem en welk gewenst (milieuvriendelijk) gedrag draagt bij aan de oplossing van het probleem? 4. Wie of welke groepen mensen vertonen het niet-milieuvriendelijke gedrag? 5. Zijn er beleidsmaatregelen van kracht die het niet-milieuvriendelijke gedrag (deels)belemmeren of versterken? Welke wel en welke niet? Beleidsdoel Om van de probleemafbakening te komen tot een beleidsdoel in termen van gedrag(verandering), kunnen de volgende vragen behulpzaam zijn. 6. Tot welk gewenst concreet gedrag moet het beleid leiden? Welk gedrag kan bijdragen aan het bereiken van het beleidsdoel? 7. Welke mensen of groepen mensen vertonen het gewenste, milieuvriendelijke gedrag al? 8. Op welke termijn moet het beleid effect hebben? 9. Welke beoordelingscriteria voor doelbereiking gelden er? (Hier beginnen beleidsevaluatie en mogelijkheden om beleidsexperimenten te beoordelen.)

16 HOOFDSTUK 2 DOEN EN LATEN Waaruit kan het gedrag worden verklaard? Met behulp van onderstaande vragen kan op hoofdlijnen worden bepaald welke hoofdgroepen van gedragsbepalende factoren relevant zijn voor het beleidsprobleem in kwestie. Er zit geen prioritering in de volgorde waarin de vragen beantwoord moeten worden. De vragen kunnen in willekeurige volgorde doorlopen worden. De hoofdgroepen vormen een eerste aangrijpingspunt voor het ontwikkelen van effectief milieubeleid waarin individueel gedrag een rol speelt. De antwoorden ja of nee zullen in de meeste gevallen niet eenduidig gegeven kunnen worden; het gedragsanalysekader beoogt ook geen absolute ja/nee antwoorden te genereren, maar aan te zetten tot nadenken over gedrag. Het gaat vooral om de argumentatie bij de antwoorden.

17 HOOFDSTUK 2 DOEN EN LATEN Gedragsbepalende factoren, beleidsstrategieën en beleidsinstrumenten Het maken van een nadere analyse van de gedragsbepalende factoren van bovengenoemde dimensies helpt bij het ontwikkelen van gerichte beleidsstrategieën voor het bevorderen van milieuvriendelijk gedrag. Onderstaande vragen zijn bedoeld om bekwaamheden, motieven, omstandigheden en keuze processen die ten grondslag liggen aan het (te veranderen) gedrag te identificeren. Deze factoren bepalen tezamen welke beleidsstrategieën kansrijk zijn. Kansrijke beleidsstrategieën om gedrag te beïnvloeden worden in het gedragsanalysekader benoemd. Wanneer meerdere strategieën zijn genoemd, vergroten slimme combinaties de effectiviteit daarvan. Per strategie zijn voorbeelden van beschikbare beleidsinstrumenten opgenomen. Deze lijst is niet uitputtend: het aantal mogelijke instrumenten is enorm, slechts begrensd door de creativiteit van de beleidsmaker. De antwoorden ja of nee zullen ook hier in de meeste gevallen niet eenduidig gegeven kunnen worden; het gedragsanalysekader beoogt ook geen absolute ja/nee antwoorden te genereren, maar aan te zetten tot nadenken over gedrag. Het gaat vooral om de argumentatie bij de antwoorden. Het gedragsanalysekader is een eerste stap om gedragsbepalende factoren en daarmee samenhangende beleidsstrategieën te identificeren. De werkelijkheid is complexer, zodat in concrete gevallen nadere en diepgaande analyses nodig zijn. De beantwoording van de gerichte vragen is op zichzelf al een complexe opgave waarbij evidence-based kennis van de werking van gedrag noodzakelijk is. Om die kennis te ontsluiten zijn verschillende opties voorhanden, elk met specifieke voor- en nadelen, zoals: Onderzoek uitvoeren, gericht op beschrijving en conceptualisering van het probleem; Evalueren van eerder beleid (ook op andere terreinen); Experts consulteren; Raadplegen van literatuur; Beleidsexperimenten inrichten; Focusgroepen instellen.

18 HOOFDSTUK 2 WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN 3 4 ZIJN EFFECTIEF? ZIJN EFFECTIEF? 5 B B1 Kennis B1 Kennis WELKE de mate GEDRAGSBEPALENDE Is en het de rol FACTOREN specifieke die gedrag milieuprobleem daarbij vergroten Kennis WELKE over BELEIDSSTRATEGIEëN door het communicatie milieuprobleem waarin mensen 1. vergroten door communicatie 3 is spelen de mate en speelt de rol bekend die gedrag bij mensen? daarbij van oorzaken en gevolgen van objectieve een rol? 4 probleem ZIJN EFFECTIEF? en de rol van gedrag 5 B B1 WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN WELKE spelen GEDRAGSBEPALENDE een rol? FACTOREN spelen een rol? Bekwaamheden Bekwaamheden waarin mensen informatie over objectieve milieuproblemen, milieuproblemen, informatie over risico s Bekwaamheden en oplossingen risico s en kennen en oplossingen Kennis begrijpen kennen en is begrijpen de mate waarin mensen objectieve informatie over milieuproblemen, risico s en oplossingen kennen en begrijpen 1. Is het specifieke milieuprobleem 2. Begrijpen mensen in Is het specifieke milieuprobleem 1. Begrijpen hoeverre hun mensen bijdrage in 2. en hoeverre aan de het rol oplossen die hun gedrag bijdrage van daarbij het speelt aan milieuprobleem het bekend oplossen bij zin van mensen? heeft? het milieuprobleem zin heeft? 2. speelt bekend bij mensen? Begrijpen mensen in hoeverre hun bijdrage aan het oplossen van het milieuprobleem zin heeft? Kennis over het milieuprobleem van oorzaken en gevolgen van daarbij probleem en de rol van gedrag daarbij Informatie over Kennis Informatie milieugerelateerde over over het milieuprobleem kenmerken vergroten milieugerelateerde van producten door of communicatie diensten kenmerken van verbeteren oorzaken producten en of gevolgen diensten van probleem verbeterenen de rol van gedrag daarbij Mensen de gevolgen van gedrag Mensen laten ervaren de gevolgen van gedrag laten Informatie ervaren over milieugerelateerde kenmerken van producten of diensten verbeteren Communicatie over de effecten Communicatie van gedragsverandering over de effecten van gedragsverandering Mensen de gevolgen van gedrag laten ervaren Communicatie over de effecten van gedragsverandering DOEN EN LATEN 18 WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN Geloofwaardige en begrijpelijke Geloofwaardige communicatie WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN over en begrijpelijke de communicatie onderbouwing over van het de probleem, zoals de film onderbouwing van het probleem, 'An Inconvenient zoals de Truth' film 'An Inconvenient Truth' Vergelijkende informatie Geloofwaardige verschaffen Vergelijkende tussen informatie begrijpelijke communicatie verschaffen milieuvriendelijke tussen over en de nietonderbouwing milieuvriendelijke milieuvriendelijke van en producten het nieten probleem, milieuvriendelijke diensten. Bijvoorbeeld zoals de producten film door en 'An diensten. labels Inconvenient of vergelijkingswebsites Bijvoorbeeld Truth' door labels of vergelijkingswebsites Gratis probeerproducten, of Gratis diensten probeerproducten, aanbieden of diensten Vergelijkende aanbieden informatie Spelsimulaties verschaffen tussen Spelsimulaties milieuvriendelijke en nietmilieuvriendelijke producten en Ervaringen diensten. Bijvoorbeeld van anderen door labels of vergelijkingswebsites Ervaringen communiceren van en anderen laten zien dat communiceren die al dergelijk en gedrag laten vertonen. zien dat Gratis die Bijvoorbeeld al dergelijk door probeerproducten, gedrag feedback vertonen. te of diensten Bijvoorbeeld geven over effecten aanbieden door feedback van de te geven hoeveelheid over effecten gescheiden van de Spelsimulaties hoeveelheid ingezameld afval gescheiden of het tonen ingezameld van een 'modeling afval of video', het tonen van waarin een gewenste 'modeling gedrag video', wordt Ervaringen waarin vertoond gewenste en beloond van anderen gedrag wordt communiceren vertoond en beloond en laten zien dat die al dergelijk gedrag vertonen. Bijvoorbeeld door feedback te geven over effecten van de hoeveelheid gescheiden ingezameld afval of het tonen van een 'modeling video', waarin gewenste gedrag wordt vertoond en beloond B2 B2 B2 Vaardigheden Vaardigheden hebben betrekking op de hebben mate waarin betrekking op de mensen zelf mate waarin gewenst gedrag mensen zelf kunnen vertonen gewenst gedrag kunnen vertonen Vaardigheden hebben betrekking op de mate waarin mensen zelf gewenst gedrag kunnen vertonen Weten mensen hoe ze het Weten gewenste mensen gedrag hoe moeten ze het gewenste vertonen? gedrag moeten vertonen? Kunnen mensen het gewenste Weten mensen hoe ze het Kunnen gewenste mensen gedrag gedrag het vertonen? moeten gewenste vertonen? gedrag vertonen? Mensen gericht infomeren over opties Mensen gericht infomeren over opties Mensen gedragsopties laten ervaren, Mensen gericht infomeren over opties Mensen gedragsopties vaardigheden laten ervaren, bijbrengen vaardigheden of helpen gebrek aan bijbrengen vaardigheden of helpen te gebrek compenseren; aan vaardigheden training, te oefening compenseren; training, oefening Instructies en prompts geven op Instructies momenten en prompts en daar waar geven het op momenten gewenste gedrag en daar kan waar plaatsvinden het gewenste en gedrag waar kan de doelgroep plaatsvinden er iets en waar mee de kan doelgroep er iets mee kan Virtual reality, bijvoorbeeld rijstijltraining Instructies en prompts geven op Virtual momenten reality, in en bijvoorbeeld simulator of daar waar het rijstijltraining simulatiespel gewenste in dat gedrag simulator mensen confronteert kan plaatsvinden of simulatiespel met en dat hun waar mensen intuïtieve aannames de doelgroep confronteert over er met huishoudelijk iets mee hun intuïtieve energiegebruik kan aannames over huishoudelijk energiegebruik 4. Kunnen mensen het gewenste gedrag vertonen? Mensen gedragsopties laten ervaren, vaardigheden bijbrengen of helpen gebrek aan vaardigheden te compenseren; training, oefening Experts Virtual reality, of trainers bijvoorbeeld inschakelen rijstijltraining Experts om mensen of trainers te helpen. simulator inschakelen of Hands-on om simulatiespel mensen instructievideo te helpen. dat mensen confronteert Hands-on instructievideo met hun intuïtieve aannames over huishoudelijk energiegebruik Experts of trainers inschakelen om mensen te helpen. Hands-on instructievideo

19 HOOFDSTUK 2 WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN 3 spelen een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 M m4 m1 Waarden Vinden mensen (uiteenlopende) Maak gebruik van bredere zijn WELKE algemene GEDRAGSBEPALENDE milieuwaarden FACTOREN belangrijk (niet WELKE milieuwaarden BELEIDSSTRATEGIEëN door mensen te doelen, die vervuilen, anderen geen schade herinneren aan eerder 3 spelen een rol? 4 ZIJN milieuvriendelijk EFFECTIEF? gedrag 5 dienen als berokkenen voor eigen gewin, M m4 m1 MOTIEVEN leidende principes in iemands leven MOTIEVEN Waarden zijn algemene doelen, die dienen als leidende principes in iemands leven m2 Emoties zijn positieve of negatieve gevoelswaarden die mensen verbinden aan dingen die ze waarnemen of doen m2 Emoties zijn positieve of negatieve gevoelswaarden die mensen verbinden aan dingen die ze waarnemen of doen respect voor de natuur, enzovoorts)? Hebben mensen waarden die milieuvriendelijk gedrag in de Vinden weg mensen staan? (uiteenlopende) milieuwaarden belangrijk (niet vervuilen, anderen geen schade berokkenen voor eigen gewin, respect voor de natuur, enzovoorts)? Hebben mensen waarden die milieuvriendelijk gedrag in de weg staan? Speelt een persoonlijk gevoel (zoals tevredenheid, weerstand) een rol bij het ongewenste gedrag? 3. Speelt een persoonlijk gevoel (zoals tevredenheid, weerstand) een rol bij het ongewenste gedrag? 3. Milieuvriendelijk gedrag koppelen aan andere waarden Maak van mensen gebruik of van doelgroepen bredere milieuwaarden (altruïstische, egoïstische, door mensen te herinneren hedonistische) aan of eerder andere milieuvriendelijk motieven gedrag Milieuvriendelijk gedrag koppelen aan andere waarden van mensen of doelgroepen (altruïstische, Versterken van egoïstische, milieuwaarden hedonistische) of andere motieven Bij promotie van milieuvriendelijke keuzes benadrukken wat mensen als een positieve emotie ervaren, of een interventie ontwerpen Versterken die goed gevoel van milieuwaarden oplevert Bij promotie van milieuvriendelijke keuzes benadrukken wat mensen als een positieve emotie ervaren, of een interventie ontwerpen die goed gevoel oplevert Mensen laten ervaren dat milieuvriendelijke keuzes positieve emoties kunnen oproepen DOEN EN LATEN 19 WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN Gerichte campagnes en educatie WELKE voor mensen BELEIDSINSTRUMENTEN die eerder milieuvriendelijke keuzes hebben gemaakt Voor geïdentificeerde doelgroepen gericht aansluiten Gerichte bij waarden campagnes van mensen. educatie Bijvoorbeeld: mensen die elektrische eerder auto's milieuvriendelijke in markt zetten keuzes als een hebben gadget; gemaakt fijnstofprobleem adresseren door gezondheidsproblemen voor kinderen te benoemen; energiebesparende maatregelen promoten met Voor comfort geïdentificeerde en dalende kosten doelgroepen gericht aansluiten bij waarden van mensen. Bijvoorbeeld: Educatie, zoals elektrische smaaklessen auto's in of de natuur- markt en zetten milieueducatie als een gadget; fijnstofprobleem adresseren door gezondheidsproblemen In campagnes voor milieuvriendelijke kinderen te benoemen; keuzes associëren energiebesparende met positieve maatregelen emoties: zonnepanelen promoten met schelen comfort vooral in en de dalende energierekening kosten (en helpen ook nog voor het milieu) Educatie, zoals smaaklessen of De natuur- stoere, en zuinige milieueducatie auto of hippe milieuvriendelijke kleding In campagnes milieuvriendelijke keuzes associëren met positieve emoties: zonnepanelen schelen vooral in de energierekening (en helpen ook nog voor het milieu) De stoere, zuinige auto of hippe milieuvriendelijke kleding Positieve feedback geven over milieuvriendelijke keuzes, gedrag uitproberen m3 Veronderstellingen betreffen bewuste en onbewuste evaluaties die mensen maken van situaties, gedrag en problemen m3 Veronderstellingen betreffen bewuste en onbewuste evaluaties die mensen maken van situaties, gedrag en problemen 4. Verwachten mensen voordelen of nadelen van de gewenste gedragsverandering? 4. Verwachten mensen voordelen of nadelen van de gewenste gedragsverandering? Als er voordelen zijn die aansluiten bij belangrijke waarden van mensen: informeren Mensen laten over ervaren en laten dat ervaren milieuvriendelijke van voordelen keuzes met positieve koppeling emoties aan hun kunnen waarden oproepen Als er voordelen zijn die aansluiten bij belangrijke waarden Als er nadelen van mensen: zijn die informeren aansluiten bij over belangrijke en laten ervaren waarden: van beïnvloeden voordelen van met de kosten- koppeling batenbalans aan hun waarden daarover informeren Als er nadelen zijn die aansluiten bij belangrijke waarden: beïnvloeden van de kosten- batenbalans en daarover informeren Vergelijkende informatie verschaffen, gekoppeld aan waarden van mensen, Positieve bijvoorbeeld feedback vergelijking geven van over milieuprestaties, milieuvriendelijke prijzen, keuzes, effect op gedrag anderen uitproberen Vergelijkende informatie verschaffen, gekoppeld aan waarden Tijd moeite van mensen, beïnvloeden door bijvoorbeeld de beschikbaarheid vergelijking en van milieuprestaties, toegankelijkheid te prijzen, veranderen, effect op bijvoorbeeld anderen door de ovbereikbaarheid te vergroten of transferia buiten stadscentra aan te leggen Financiële maatregelen zoals statiegeld, Tijd en moeite rekeningrijden, beïnvloeden door subsidies, de beschikbaarheid belastingen en op milieuonvriendelijk toegankelijkheid te gedrag, veranderen, beloningen bijvoorbeeld voor door de ovbereikbaarheid milieuvriendelijk te gedrag vergroten of transferia buiten stadscentra aan te leggen Als er geen voordelen zijn die aansluiten bij belangrijke waarden: gedragsopties uitsluiten/verplichten en goed uitleggen Ge- en verboden, zoals afsluiten stadscentra Financiële maatregelen voor verkeer zoals of verplichte statiegeld, gescheiden rekeningrijden, riolering begeleid subsidies, met belastingen communicatie op over redenen milieuonvriendelijk gedrag, beloningen voor milieuvriendelijk gedrag Als er geen voordelen zijn die aansluiten bij belangrijke waarden: gedragsopties uitsluiten/verplichten en goed uitleggen Ge- en verboden, zoals afsluiten stadscentra voor verkeer of verplichte gescheiden riolering begeleid met communicatie over redenen

20 HOOFDSTUK 2 DOEN EN LATEN 20 WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN 3 spelen een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 M m4 Houding WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN Veranderen WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN van de 5. Heeft men een positieve achterliggende 3 is spelen een oordeel houding t.o.v. het nieteen rol? 4 veronderstellingen ZIJN EFFECTIEF? of mensen 5 milieuvriendelijke gedrag (of M m4 m5 m5 MOTIEVEN over hoe positief of negatief gedrag MOTIEVEN is, en is gebaseerd op de veronderstelling Houding en, gewogen is voor een het oordeel belang over dat men hoe positief daaraan of hecht. negatief Interacties, gedrag is, ervaringen, en is gebaseerd observaties op en de veronderstelling informatie en, worden gewogen voor geïntegreerd het belang in dat een men algehele daaraan houding hecht. Interacties, ervaringen, Persoonlijke observaties en normen informatie worden zijn gevoelens geïntegreerd van morele in een verplichting algehele houding om bepaald gedrag te vertonen Persoonlijke normen zijn gevoelens van morele verplichting om bepaald gedrag te vertonen een negatieve houding t.o.v. het gewenste gedrag)? Heeft men een positieve houding t.o.v. het nietmilieuvriendelijke gedrag (of een negatieve houding t.o.v. het gewenste gedrag)? Zouden mensen zich schuldig voelen als ze het gewenste gedrag achterwege laten? Zouden ze zich trots voelen als ze het gewenste gedrag vertonen? Zouden mensen zich schuldig voelen als ze het gewenste gedrag achterwege laten? Zouden ze zich trots voelen als ze het gewenste gedrag vertonen? bekendmaken met gewenst gedrag (onbekend maakt onbemind) Veranderen van de achterliggende veronderstellingen of mensen bekendmaken met gewenst gedrag (onbekend maakt onbemind) Persoonlijke norm versterken door versterking van probleembesef, response-effectiviteit en commitment Persoonlijke norm versterken door versterking van probleembesef, response-effectiviteit en commitment WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN Campagne WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN die (bestaande) voordelen van gewenst gedrag bekendmaakt Tijdelijke maatregel invoeren om alternatief te laten ervaren (tijdelijk afsluiten centrum voor auto s, ongebruikte ruimte Campagne invullen met die terrassen) (bestaande) voordelen van gewenst gedrag bekendmaakt Tijdelijke maatregel invoeren om alternatief te laten ervaren (tijdelijk afsluiten centrum voor auto s, ongebruikte ruimte invullen met terrassen) Gerichte campagnes die inspelen op persoonlijke normen van mensen, informatie geven over milieuproblemen die ontstaan door (hun) ongewenst gedrag Mensen commitment en implementatie-intenties laten Gerichte vastleggen campagnes waarin mensen die inspelen hun op persoonlijke persoonlijke normen normen vertalen van mensen, naar gedrag, informatie bijvoorbeeld geven bij over milieuproblemen spitsmijden die ontstaan door (hun) ongewenst gedrag Mensen commitment en implementatie-intenties laten vastleggen waarin mensen hun persoonlijke normen vertalen naar gedrag, bijvoorbeeld bij spitsmijden Informatie geven over bijdrage van eigen gedrag aan oplossing (zoals feedback of laten zien hoe effectief het gedrag van andere individuen al is geweest) Sociale norm versterken met kans op internaliseren tot persoonlijke norm (de sociale norm moet wel betrekking hebben op groep waarmee iemand zich verbonden voelt) Laten zien dat (relevante) anderen het gewenste gedrag Informatie vertonen: herkenbare geven over bijdrage van gescheiden eigen gedrag afvalbakken, aan oplossing (zoals straatambassadeurs feedback of laten die zien hoe effectief energiebesparende het gedrag maatregelen van andere individuen hun huis al hebben is geweest) genomen m6 m6 Sociale normen refereren aan de opvattingen die iemand heeft over wat anderen van hem of haar verwachten of Sociale wat anderen normen refereren doen aan de opvattingen die iemand heeft over wat anderen van hem of haar verwachten of wat anderen doen Vertonen anderen in de (directe) omgeving het gewenste gedrag? Denken mensen dat het Vertonen gewenste anderen gedrag algemeen in de (directe) geaccepteerd omgeving is hun het gewenste (directe) omgeving? gedrag? Denken mensen dat het gewenste gedrag algemeen geaccepteerd is in hun (directe) Vertonen omgeving? mensen gedrag dat negatief afwijkt van het gemiddelde (i.r.t. gewenst gedrag) in de omgeving? Sociale Zorgen dat norm er versterken goede met kans voorbeelden op internaliseren worden gegeven tot persoonlijke norm (de sociale norm moet wel betrekking hebben op groep waarmee iemand zich verbonden voelt) Informeren: aandacht vragen Zorgen voor gewenst dat er gedrag goede door voorbeelden anderen worden gegeven Informeren over andermans milieugerichte verwachtingen Informeren: aandacht vragen van het gewenste gedrag voor gewenst gedrag door anderen Informatie geven over het gedrag van anderen Informeren over andermans milieugerichte verwachtingen van het gewenste gedrag Laten De overheid zien dat als (relevante) launching anderen customer het van gewenste elektrische gedrag auto s, vertonen: circulair inkoopmanagement herkenbare of gescheiden communiceren afvalbakken, wat (vertrouwde) straatambassadeurs anderen al goed doen, die zoals energiebesparende straatambassadeursmaatregelen in hun huis hebben genomen Voorbeeldburen die informatie geven De overheid hun als launching (milieuvriendelijke) customer van elektrische keuzesauto s, circulair inkoopmanagement of Vergelijkende communiceren feedback wat (vertrouwde) Informatie anderen al geven goed doen, over wat zoals de norm straatambassadeurs is (mits die pro-milieu is) of vertellen welke normen de Voorbeeldburen overheid hanteert die (injunctieve informatie geven norm) over hun (milieuvriendelijke) keuzes Feedback geven over het (betere) Vergelijkende gedrag feedback van anderen, bijvoorbeeld Informatie geven over over wat de energieverbruik norm is (mits die in pro-milieu de wijk of is) van vergelijkbare of vertellen welke huishoudens normen de overheid hanteert (injunctieve Verbeterd norm) monitoring gedrag Vertonen Is de sociale mensen binding gedrag groot dat binnen negatief de doelgroep afwijkt van of het gemiddelde binnen de netwerken (i.r.t. gewenst van gedrag) mensen? in de omgeving? Aansluiten Informatie op geven de waarden over het van de gedrag doelgroep van anderen en benadrukken van het effect als de groep als geheel zich milieuvriendelijk gedraagt (milieuvriendelijk gedrag wordt groepsnorm) Feedback De groep als geven geheel over belonen het (betere) voor goed gedrag gedrag, van bijvoorbeeld anderen, bijvoorbeeld groepskorting over of investeringen in energieverbruik de buurt (vanaf een in de bepaald wijk of van vergelijkbare aantal deelnemers) huishoudens Verbeterd monitoring gedrag Is de sociale binding groot 10. binnen de doelgroep of binnen de netwerken van Aansluiten op de waarden van de doelgroep en benadrukken van het effect als de groep als De groep als geheel belonen voor goed gedrag, bijvoorbeeld groepskorting of investeringen in

21 HOOFDSTUK 2 WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN 3 spelen een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN 3 spelen een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 M m4 MOTIEVEN m7 M WELKE GEDRAGSBEPALENDE 11. Weten FACTOREN mensen dat het Probleembesef WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN vergroten door gewenste gedrag bijdraagt communicatie van oorzaken en 3 spelen een rol? aan het oplossen van het 4 gevolgen ZIJN EFFECTIEF? van probleem en de 5 m4 m7 M m4 m7 m8 m8 m8 MOTIEVEN Probleembesef is de mate waarin mensen Probleembesef milieuproblemen is en de risico s mate waarin denken MOTIEVEN mensen te milieuproblemen begrijpen en risico s er waarde Probleembesef denken aan toekennen te is begrijpen de mate waarin en er waarde mensen milieuproblemen aan toekennen Persoonlijke en risico s effectiviteit denken te Persoonlijke begrijpen is het effectiviteit en vertrouwen waarde dat aan mensen toekennen hebben is dat het ze in staat vertrouwen zijn om een dat mensen bepaald gedrag hebben Persoonlijke dat te vertonen ze in staat of effectiviteit zijn hun om gedrag een te is bepaald veranderen het gedrag vertrouwen te vertonen dat of mensen hun gedrag hebben te dat veranderen ze in staat zijn om een bepaald gedrag te vertonen of hun gedrag te veranderen Weten milieuprobleem? mensen dat het gewenste gedrag bijdraagt aan het oplossen van het milieuprobleem? Weten mensen dat het gewenste gedrag bijdraagt aan het oplossen van het milieuprobleem? Verwachten mensen dat ze het milieuvriendelijke gedrag kunnen uitvoeren? Verwachten mensen dat ze het milieuvriendelijke gedrag kunnen uitvoeren? 12. Verwachten mensen dat ze het milieuvriendelijke gedrag kunnen uitvoeren? Probleembesef rol van eigen gedrag vergroten daarbij door communicatie van oorzaken en gevolgen van probleem en de rol van eigen gedrag daarbij Probleembesef vergroten door communicatie van oorzaken en gevolgen van probleem en de rol van eigen gedrag daarbij Persoonlijke effectiviteit vergroten door mensen gericht te informeren over opties Persoonlijke effectiviteit vergroten door mensen gericht te informeren over opties Persoonlijke effectiviteit vergroten door mensen gericht te informeren over opties Persoonlijke effectiviteit vergroten door mensen gedragsopties te laten zien en ervaren Persoonlijke effectiviteit vergroten door mensen gedragsopties te laten zien en ervaren Persoonlijke effectiviteit vergroten door mensen gedragsopties te laten zien en ervaren DOEN EN LATEN 21 WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN WELKE Feedback BELEIDSINSTRUMENTEN geven over milieueffecten van gedrag Informatie Feedback geven over de mate milieueffecten waarin het gedrag van bijdraagt gedrag aan milieuproblemen Informatie geven over de mate waarin het gedrag bijdraagt aan Feedback milieuproblemen geven over milieueffecten van gedrag Informatie geven over de mate waarin Tips geven het gedrag op momenten bijdraagt dat aan en plekken milieuproblemen waar het gewenste gedrag kan plaatsvinden, Tips bijvoorbeeld geven op door momenten een slimme dat en thermostaat. plekken waar het gewenste gedrag kan plaatsvinden, bijvoorbeeld Gepersonaliseerde door een informatie slimme thermostaat. geven over wat men concreet Tips kan doen geven en op hoe momenten men dat dat moet Gepersonaliseerde doen plekken waar het informatie gewenste gedrag geven over kan wat plaatsvinden, men concreet bijvoorbeeld kan doen en door hoe men een dat slimme moet Virtual thermostaat. doen reality, bijvoorbeeld simulatiespel dat mensen confronteert Gepersonaliseerde met hun informatie Virtual intuïtieve geven over reality, aannames wat bijvoorbeeld men over concreet simulatiespel huishoudelijk kan doen en hoe dat energiegebruik men mensen dat moet confronteert doen met hun intuïtieve aannames over huishoudelijk energiegebruik Virtual reality, bijvoorbeeld simulatiespel dat mensen confronteert met hun intuïtieve aannames over huishoudelijk energiegebruik m9 m9 m9 Responseffectiviteit is de inschatting Responsdie mensen effectiviteit maken, of is hun de keuze inschatting die daadwerkelijk mensen maken, iets bijdraagt of Respons- hun aan de keuze oplossing effectiviteit daadwerkelijk van het specifieke is iets milieuprobleem de bijdraagt inschatting die aan mensen de oplossing maken, van het of specifieke hun milieuprobleem keuze daadwerkelijk iets bijdraagt aan de oplossing van het specifieke milieuprobleem 13. Begrijpen mensen in hoeverre hun bijdrage aan het oplossen van het milieuprobleem zin Begrijpen heeft? mensen in hoeverre hun bijdrage aan het oplossen van het milieuprobleem zin heeft? Begrijpen mensen in hoeverre hun bijdrage aan het oplossen van het milieuprobleem zin heeft? Respons-effectiviteit vergroten door mensen de gevolgen van gedrag te laten ervaren of door Respons-effectiviteit communicatie van effecten vergroten van door gedragsverandering mensen de gevolgen van gedrag te laten ervaren of door communicatie van effecten van gedragsverandering Respons-effectiviteit vergroten door mensen de gevolgen van gedrag te laten ervaren of door communicatie van effecten van gedragsverandering Feedback geven over effecten van gedragsverandering in een gemeenschap (wijk, Feedback straat, stad) geven over effecten van gedragsverandering in een Framing gemeenschap in aansprekende (wijk, straat, termenstad) Feedback Framing in geven aansprekende over effecten van termen gedragsverandering in een gemeenschap (wijk, straat, stad) Framing in aansprekende termen

22 HOOFDSTUK 2 DOEN EN LATEN 22 WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN 3 spelen een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 o O1 Fysiek WELKE GEDRAGSBEPALENDE Belemmeren FACTOREN de ruimtelijke WELKE Herontwerp BELEIDSSTRATEGIEëN fysieke context 1. zodat barrières voor het 3 de spelen inrichting, structuur/inrichting of een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 infrastructuur gedrag dat gewenste gedrag worden o O1 O2 O2 OMSTANDIGHEDEN kwaliteit en sfeer van de leefomgeving OMSTANDIGHEDEN van mensen Fysiek de inrichting, kwaliteit en sfeer van de leefomgeving van mensen Technologisch de (on)mogelijkheden die beschikbare technologieën bieden voor de keuzes van mensen Technologisch de (on)mogelijkheden die beschikbare technologieën bieden voor de keuzes van mensen bijdraagt aan milieudoelen? Belemmeren de ruimtelijke structuur/inrichting of infrastructuur gedrag dat bijdraagt aan milieudoelen? Stimuleert de sfeer van de omgeving (inrichting, aanwezigheid van groen, reinheid) gedrag dat bijdraagt aan milieudoelen? Stimuleert de sfeer van de omgeving (inrichting, aanwezigheid van groen, reinheid) gedrag dat bijdraagt aan milieudoelen? Zijn er voldoende mogelijkheden om gewenst gedrag te vertonendat bijdraagt aan milieudoelen? Zijn er voldoende mogelijkheden om gewenst gedrag te vertonendat bijdraagt aan milieudoelen? Heeft de beschikbare technologie negatieve milieueffecten? Heeft de beschikbare technologie negatieve milieueffecten? Stimuleert het aanbod van technologie gedrag met niet- milieuvriendelijke effecten? Stimuleert beschikbare Stimuleert technologie het gedrag aanbod dat van bijdraagt technologie aan milieudoelen? gedrag met niet- milieuvriendelijke effecten? Stimuleert beschikbare technologie gedrag dat bijdraagt aan milieudoelen? 6. weggenomen en het gewenst gedrag gestimuleerd wordt Herontwerp fysieke context zodat barrières voor het gewenste gedrag worden weggenomen en het gewenst gedrag gestimuleerd wordt Herontwerp fysieke context zodat gedrag met negatieve milieueffecten wordt afgeremd of niet langer de default is Herontwerp van Herontwerp sfeerbepalende fysieke elementen context in zodat de omgeving gedrag met negatieve milieueffecten wordt afgeremd of niet langer de default is Herontwerp van sfeerbepalende elementen in de omgeving Aantal milieuvriendelijke opties vergroten Aantal milieuvriendelijke opties vergroten Gebruik meest milieuvriendelijke technologie Duidelijkheid scheppen over milieueffecten van de technologie Gebruik meest milieuvriendelijke technologie Verandering stimuleren aan de aanbodkant Duidelijkheid scheppen over milieueffecten van de technologie Beschikbaar maken en Verandering promoten van stimuleren nieuwe aan de aanbodkant technologie om gedrag te sturen richting milieudoelen Beschikbaar maken en promoten van nieuwe technologie om gedrag te sturen richting milieudoelen WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN Ruimtelijke ordening, bijvoorbeeld het afstemmen van verstedelijking op multimodale knooppunten Beschikbaarheid van milieuvriendelijke Ruimtelijke gedragsalternatieven ordening, vergroten, bijvoorbeeld, het laadpalen afstemmen voor van verstedelijking elektrische auto s op plaatsen; multimodale knooppunten voorzieningen als afvalscheidingpunten aanbieden; meer groen om lopen te Beschikbaarheid stimuleren, snelle van fietspaden; milieuvriendelijke triggers die gedrag initiëren of gedragsalternatieven afremmen, zoals prompts, vergroten, bijvoorbeeld, waarschuwingssignalen laadpalen voor elektrische auto s plaatsen; voorzieningen als afvalscheidingpunten De breedte van een weg aanbieden; meer afstemmen groen op om de lopen toegestane te stimuleren, maximum snelheid; snelle fietspaden; triggers binnensteden die gedrag of woonwijken initiëren of afremmen, afsluiten voor zoals autoverkeer prompts, waarschuwingssignalen Ontwerp van de publieke ruimte De en aanbrengen breedte van of een verwijderen weg afstemmen van relevante op cues. de toegestane maximum Bijvoorbeeld: snelheid; een rommelige binnensteden omgeving veroorzaakt of woonwijken afsluiten associatief voor vervuiling autoverkeer en afval in de omgeving. Een ordelijke of 'glanzende' omgeving stimuleert Ontwerp schoon gedrag van de publieke ruimte en aanbrengen of verwijderen van relevante cues. Bijvoorbeeld: een rommelige omgeving veroorzaakt associatief vervuiling en afval in de omgeving. Een ordelijke of 'glanzende' omgeving stimuleert schoon gedrag Kwaliteit van de omgeving (schoon, groen, veilig) verbeteren om bewoners te betrekken en tot behoud of zelfs verbetering van de omgeving te motiveren Defaults in de ruimtelijke Kwaliteit structuur/inrichting van de omgeving aanbrengen. (schoon, Bijvoorbeeld: groen, een veilig) verbeteren aaneensluitend om bewoners netwerk van te betrekken fietspaden en creëren tot behoud zonder of hinder zelfs verbetering van autowegen van de omgeving te motiveren Milieuvriendelijke producten en Defaults diensten in beter de ruimtelijke toegankelijk structuur/inrichting maken, bijvoorbeeld aanbrengen. Bijvoorbeeld: parkeerplaatsen een en aansluitende aaneensluitend buslijnen bij een netwerk treinstation van fietspaden creëren zonder hinder van autowegen Wet- en regelgeving, zoals het verplicht stellen van de Milieuvriendelijke producten en katalysator voor auto s diensten beter toegankelijk maken, bijvoorbeeld parkeerplaatsen Vergelijkende informatie en aansluitende buslijnen verschaffen bij over een treinstation milieueffecten van technologie, bijvoorbeeld met behulp van een Wet- CO2-calculator en regelgeving, zoals het verplicht stellen van de katalysator voor auto s Door subsidie of accijns het milieuvriendelijke alternatief aantrekkelijker Vergelijkende informatie maken zoals verschaffen subsidie op dubbel over milieueffecten glas of van hogere technologie, BPM op meer bijvoorbeeld met vervuilende behulp van auto s een CO2-calculator Bijvoorbeeld spraakinterface op laptop Door subsidie waarschuwt of accijns om het bij niet- milieuvriendelijke gebruik computer alternatief in slaapstand aantrekkelijker te zetten maken zoals subsidie op dubbel glas of Stimuleren van energiezuinige hogere BPM op meer apparaten of andere vervuilende auto s milieuvriendelijke technologieën zoals subsidie op zonnecellen Bijvoorbeeld spraakinterface op laptop die waarschuwt om bij niet- gebruik computer in slaapstand te zetten

23 HOOFDSTUK 2 WELKE GEDRAGSBEPALENDE FACTOREN WELKE BELEIDSSTRATEGIEëN 3 spelen een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 o Stuurt de financieeleconomische situatie WELKE van milieuvriendelijk BELEIDSSTRATEGIEëN gedrag Financiële risico s of drempels O3 Economisch WELKE GEDRAGSBEPALENDE 7. FACTOREN de financiële 3 spelen een rol? 4 ZIJN EFFECTIEF? 5 (zoals ontslagrisico, verlagen o OMSTANDIGHEDEN OMSTANDIGHEDEN O4 en materiële omstandigheden op maatschappelijk en individueel niveau zijn voor de mate de waarin financiële mensen en milieuvriendelijk materiële omstandigheden gedrag vertonen, op evenals maatschappelijk de kosten en baten en van individueel milieuvriendelijk niveau gedrag zijn medebepalend voor de mate waarin mensen milieuvriendelijk gedrag vertonen, evenals de kosten en baten van milieuvriendelijk gedrag Sociaal en Cultureel de betrokkenheid van mensen bij hun sociale omgeving en de prijspeil) gedrag dat bijdraagt aan milieudoelen? O3 Economisch medebepalend Stuurt de financieel- 7. economische situatie (zoals ontslagrisico, prijspeil) gedrag dat bijdraagt aan milieudoelen? Beschikken mensen over voldoende middelen om het gewenste gedrag te vertonen? Beschikken mensen over voldoende middelen om het gewenste gedrag te vertonen? Vormt de (sub)cultuur waarin mensen zich bevinden een obstakel voor milieuvriendelijk gedrag? 9. Financiële risico s of drempels van milieuvriendelijk gedrag verlagen Gewenst gedrag bevorderen door het goedkoper te maken (subsidie, lening tegen lage rente, fiscaal aantrekkelijk sparen, gezamenlijk inkopen) Mensen ondersteunen om gewenst gedrag gemakkelijker te maken Gewenst gedrag bevorderen door het goedkoper te maken (subsidie, lening tegen lage rente, Milieubeleid fiscaal en aantrekkelijk in te zetten sparen, instrumenten gezamenlijk laten aansluiten inkopen) op de voorkeuren in Mensen (sub)culturen ondersteunen om gewenst gedrag gemakkelijker te maken WELKE BELEIDSINSTRUMENTEN Garanties afgeven voor WELKE terugverdientijden BELEIDSINSTRUMENTEN en/of teruglevertarieven voor zonnepanelen DOEN EN LATEN 23 Goedkope leningen of spaaropties bieden voor milieuvriendelijke investeringen Garanties Subsidies op afgeven milieuvriendelijke voor terugverdientijden investeringen en/of teruglevertarieven voor zonnepanelen Heffingen op Goedkope niet-milieuvriendelijk leningen of gebruik spaaropties bieden voor milieuvriendelijke investeringen Investeringssubsidie zoals bij Subsidies zonnepanelen op milieuvriendelijke investeringen Heffingen op niet-milieuvriendelijk gebruik Bijvoorbeeld verstrekken van gescheiden afvalbakken, uitlenen van fietsen, verstrekken Investeringssubsidie van tochtstrips zoals bij zonnepanelen Zoeken naar oplossingen die acceptabel zijn in subcultuur, via bijvoorbeeld een community Bijvoorbeeld benadering verstrekken van gescheiden afvalbakken, uitlenen van fietsen, verstrekken van tochtstrips O4 Sociaal en Cultureel de betrokkenheid van mensen bij hun sociale omgeving en de invloed van culturele achtergronden Vormt de (sub)cultuur waarin mensen zich bevinden een obstakel voor milieuvriendelijk gedrag? Hebben sociale en culturele ontwikkelingen gevolgen voor de milieuvriendelijkheid van gedrag? Milieubeleid en in te zetten instrumenten laten aansluiten op de voorkeuren in (sub)culturen Met communicatie aansluiten bij generieke trends en de sociale waarde en de gevoelswaarde van het gewenste gedrag Zoeken naar oplossingen die acceptabel zijn in subcultuur, via bijvoorbeeld een community benadering Ontwikkelen milieuvriendelijke producten die passen in cultuur, zoals ecologisch halal voedsel, aanmoediging van milieuvriendelijkheid bij kinderen via persoonlijke smartphone buddy (virtual agent) O5 O5 invloed van culturele Institutioneel achtergronden de wijze waarop de samenleving is georganiseerd: (consistentie van) wetgeving, bestuurlijke organisatie, Institutioneel gedrag van overheidsorganisaties de wijze waarop de samenleving is georganiseerd: (consistentie van) wetgeving, bestuurlijke organisatie, gedrag van overheidsorganisaties Hebben sociale en culturele ontwikkelingen gevolgen Geeft wet- of regelgeving voor de milieuvriendelijkheid aanleiding tot gedrag dat van gedrag? ongewenst is vanuit milieudoelen? Is milieuwet- en regelgeving consistent met wet- en Geeft regelgeving wet- of van regelgeving andere aanleiding beleidsterreinen? tot gedrag dat ongewenst is vanuit milieudoelen? Is milieuwet- en regelgeving consistent met wet- en regelgeving van andere beleidsterreinen? Met communicatie aansluiten bij generieke trends en de sociale Wet- en waarde regelgeving en de aanpassen gevoelswaarde van het gewenste gedrag Inzetten op voorspelbaarheid en consistentie van wet- en Wetregelgeving en regelgeving aanpassen Inzetten op voorspelbaarheid en consistentie van wet- en regelgeving Wet- en regelgeving aanpassen Ontwikkelen milieuvriendelijke producten die passen in cultuur, Niet-milieuvriendelijk zoals ecologisch gedrag halal voedsel, verbieden: aanmoediging wetgeving die van milieuvriendelijkheid milieuvriendelijke initiatieven bij kinderen tegenhoudt via aanpassen persoonlijke of smartphone tijdelijk ontheffen buddy (virtual agent) Milieubelang meewegen in wet- en regelgeving vanuit Niet-milieuvriendelijk andere beleidsdomeinen, gedrag verbieden: bijvoorbeeld: wetgeving heroverwegen die milieuvriendelijke houdbaarheidsdatum initiatieven om tegenhoudt verspilling te aanpassen voorkomen of tijdelijk ontheffen Toets op consistentie van Milieubelang beleid en regelgeving meewegen om in wet- institutionele en regelgeving barrieres vanuit te andere bannenbeleidsdomeinen, bijvoorbeeld: heroverwegen houdbaarheidsdatum Deregulering om verspilling te voorkomen 13. Geeft het (voorbeeld)gedrag van het openbaar bestuur aanleiding tot het achterwege laten van het gewenste gedrag? Het goede voorbeeld geven en daar voorspelbaar en consistent in zijn Wet- en regelgeving aanpassen Toets op consistentie van beleid en regelgeving om Info institutionele geven over barrieres uit te voorbeeldgedrag bannen door overheidsorganisaties, Deregulering bijvoorbeeld duurzaam inkopen of een milieuvriendelijk wagenpark 13. Geeft het (voorbeeld)gedrag van het openbaar bestuur aanleiding tot het achterwege laten van het gewenste gedrag? Het goede voorbeeld geven en daar voorspelbaar en consistent in zijn Info geven over voorbeeldgedrag door overheidsorganisaties, bijvoorbeeld duurzaam inkopen of een milieuvriendelijk wagenpark