Dyscalculie protocol. Mei Protocol Dyscalculie Mei

Transcriptie

1 Dyscalculie protocol Mei

2 Inhoudsopgave 1. Schoolvisie ten aanzien van het rekenonderwijs Inleiding Werkdefinitie Kenmerken van dyscalculie Fasen van begeleiding Omschrijving van de vier fasen van begeleiding Wanneer ga je over op diagnostisch onderzoek? Compensatie en dispensatie Bijlagen vanaf bladzijde 14 Bijlage 1: Criteria voor het leerlingdossier dyscalculie 2

3 1. Schoolvisie ten aanzien van het rekenonderwijs De visie op basisschool Aventurijn t.a.v. rekenen past bij het realistisch rekenen, rekenen vanuit betekenisvolle realiteit. In onze rekenlessen zijn de grondprincipes van realistisch rekenen herkenbaar: Nieuwe rekenproblemen worden aangeboden in contexten, er is veel aandacht voor de stap van context naar bewerking. Om de afstand tussen context en formeel rekenen te overbruggen worden schema s, modellen en materialen gebruikt. De eigen inbreng van leerlingen, het denken e npratenover het eigen handelen en op eigen producties (reflectie), stimuleert de leerling om oplossingsstrategieën te vinden en te gebruiken. Het rekenen blijft niet beperkt tot de rekenles, maar wordt ook in andere vakken toegepast. Interactie- Leerlingen leren van en met elkaar in kleine groepjes, door oplossingsmanieren te verwoorden, te vergelijken en eventueel te verdedigen of juist aan te passen. Het doel van het rekenonderwijs is een samenhangend, toepasbaar, geïntegreerd geheel van kennis, inzichten en vaardigheden. 2. Inleiding Het boek Ernstige RekenWiskunde-problemen en Dyscalculie (ERWD) (Groenestijn van, M. & Borghouts, C. & Janssen, C. 2011) bevat de onderliggende theorie van dit protocol. In dit boek staat belangrijke theorie en specifieke bijlagen. Deze bijlagen zijn terug te vinden op blz. 271 van het boek. In het protocol wordt verschillende malen naar het ERWD verwezen. Waar in het protocol interne rekenexpert staat, kan ook interne begeleider gelezen worden. Het doel van het protocol is: Het bieden van passend rekenwiskunde-onderwijs aan alle leerlingen. Het bieden van handreikingen voor de preventie van rekenwiskundeproblemen. Het bieden van handreikingen en richtlijnen om problemen in de rekenwiskundige ontwikkeling vroegtijdig te signaleren en te verhelpen. Het verhogen van de kwaliteit van de begeleiding van leerlingen met (ernstige) rekenwiskunde-problemen of dyscalculie. Iedere leerling te brengen tot een passend, acceptabel niveau van functionele gecijferdheid. 3. Werkdefinitie 3

4 Ernstige rekenwiskunde-problemen ontstaan wanneer het gedurende langere tijd niet lukt om de juiste afstemming te realiseren van het onderwijsaanbod op de onderwijsbehoeften van de leerling. Wij spreken van dyscalculie als ernstige rekenwiskunde-problemen ontstaan ondanks tijdig ingrijpen, deskundige begeleiding en zorgvuldige pogingen tot afstemming. De problemen blijken hardnekkig te zijn. De rekenwiskundige ontwikkeling van de leerling wordt waarschijnlijk belemmerd door kind factoren. 4

5 4. Kenmerken van dyscalculie Leerlingen met dyscalculie vertonen veel van onderstaande kenmerken. De leerling: Gebruikt simpele procedures (blijft b.v. lang op vingers tellen i.p.v. te werken met clusters van getallen; 5,10,100 etc.) Maakt veel fouten in een stapsgewijze aanpak. Heeft problemen met de volgorde van de te nemen stappen bij het gebruik van een bepaalde strategie. Heeft moeite met de transfer van rekenvaardigheden. Heeft problemen met de plaats van de getallen. Maakt veelvuldig omkeringen van getallen. Heeft moeite met het automatiseren van rekenfeiten (denk aan de tafels, kleine sommen, getalbeelden) Er kan sprake zijn van specifieke rekenfaalangst. Verder zijn er een aantal algemene problemen die bij veel kinderen met leerstoornissen (ook bij dyscalculie) te zien zijn: Trager tempo. Een ongunstig aanpakgedrag: een passieve of impulsieve aanpak. Een minder goed werkend kortetermijngeheugen. Een minder efficiënt gestructureerd langetermijngeheugen. Problemen met het vasthouden van de instructie. Problemen om snel de essentie van een opdracht te doorzien. Minder flexibiliteit in het overschakelen van het ene naar het andere niveau. Moeite het eigen werk te controleren en te reflecteren op eigen werk. 5

6 5. Fasen van begeleiding De rekenwiskundige ontwikkeling van leerlingen valt in de klassensituatie af te lezen aan de rekenwiskundige activiteiten van de leerlingen. Het is dan ook belangrijk dat leraren het denken en handelen van leerlingen observeren, analyseren en interpreteren. Het handelingsmodel en het drieslagmodel vormen de basis voor het volgen, observeren, analyseren en interpreteren van de rekenwiskundige ontwikkeling van leerlingen. Ze bieden aanknopingspunten om te bepalen wanneer en hoe problemen in de ontwikkeling van leerlingen ontstaan. Op basis van de analyses en interpretaties kan de leraar het rekenwiskunde-onderwijs beter afstemmen op de ontwikkeling en de onderwijsbehoeften van leerlingen. Het handelingsmodel is een schematische weergave van de rekenwiskundige ontwikkeling, zoals die geldt voor alle leerlingen. Het model bestaat uit vier handelingsniveaus: 1. Informeel handelen in werkelijkheidssituaties (doen) - vanuit context komen tot uitspelen van de situatie - betekenis geven aan de getallen en rekentaal in het verhaal Voorbeeld: het concreet uitspelen van een bussom 2. Voorstellen - concreet - representeren van objecten en werkelijkheidssituaties in concrete afbeeldingen Voorbeeld: het laten maken van een tekening bij een som 3. Voorstellen abstract - representeren van de werkelijkheid aan de hand van denkmodellen Voorbeeld: het gebruiken van een verhoudingstabel, rekenrek, MAB-materiaal of een getallenlijn 4. Formeel handelen - formele bewerkingen uitvoeren - betekenis verlenen aan de getallen in een bewerking Voorbeeld: een verhaal bedenken bij een kale som 6

7 Een goede ontwikkeling op de eerste twee handelingsniveaus is voorwaarde voor het handelen en functioneren op de twee hoogste niveaus. Het drieslagmodel is een model voor probleemoplossend handelen. Het laat zien hoe een leerling de oplossingsprocedure van contextopdrachten doorloopt. De leerling gaat stapsgewijs van de context naar de bewerking (plannen), vandaar naar oplossing (uitvoeren van de bewerking) en van de oplossing terug naar het oorspronkelijke probleem (reflecteren). Observatiepunten bij betekenis verlenen: Kunnen leerlingen - zelfstandig een bewerking bedenken bij een context? - betekenis verlenen aan getallen in relatie tot de context? - een tekening maken bij een context? - bij een kale som een context bedenken? Observatiepunten bij uitvoeren: - kunnen leerlingen de gevraagde bewerking uitvoeren op formeel niveau? - voeren de leerlingen de bewerking uit met een efficiënte en gewenste oplossingsstrategie? - wanneer de uitvoering niet lukt lukt het wel met materiaal? met eenvoudigere getallen? met behulp van een model? 7

8 Observatiepunten bij reflecteren: - weet de leerling wat het antwoord (getal) betekent? - koppelt de leerling het antwoord terug naar de context? - gaat de leerling na of het antwoord kan kloppen? - blikt de leerling terug op de oplossingsprocedure? Middels het gebruik van het handelingsmodel en het drieslagmodel kun je mogelijke rekenwiskunde-problemen tijdig signaleren en grotere problemen voorkomen. Hierbij wordt zoveel mogelijk maatwerk geleverd in de afstemming tussen de onderwijsbehoeften van de leerling en het onderwijsaanbod. Zie bijlage 1: Criteria voor het leerlingdossier dyscalculie. 8

9 6. Omschrijving van de vier fasen van begeleiding Vanaf fase geel worden de door de leerkracht gesignaleerde rekenproblemen beschreven in het groepsoverzicht, groepsplan en in de evaluatie van het groepsplan. Ouders worden hiervan op de hoogte gesteld. Van dit gesprek wordt een verslag gemaakt. Interventies die hierop volgen worden beschreven in het groepsplan. Na een periode van 10 weken worden de interventies geëvalueerd. Voor toelichting zie: ERWD, blz

10 Fase Signalering Diagnostiek Begeleiding Fase groen spoor 1: spoor 1: spoor 1: Leerling ontwikkelt zich gemiddeld of goed en functioneert in de grote groep. De leraar observeert de leerlingen volgens aanwijzingen in de methode. De begeleiding vindt plaats volgens aanwijzingen in de methode. Resultaat: +: naar fase blauw 0/-: naar fase geel Fase geel, Intern max. 0,5 jr. De leerling ervaart geringe rekenwiskunde problemen op deelgebieden. Resultaat: +: naar fase groen 0/-: naar fase oranje Fase oranje, Intern max. 0,5 jr. De leerling ervaart ernstige rekenwiskunde problemen op enkele of alle deelgebieden. Resultaat: +: naar fase geel 0/-: naar fase rood spoor 2: De leraar observeert dagelijks op specifieke onderdelen, houdt de vorderingen op toetsen en LOVS bij en analyseert de resultaten. spoor 3: De leraar observeert dagelijks op specifieke onderdelen, houdt de vorderingen op toetsen en LOVS bij en analyseert samen met de interne rekenexpert/ IBer de resultaten. De interne rekenexpert/iber ondersteunt de leraar. Hij analyseert samen met de leraar de resultaten op de bloktoetsen en het LOVS en stelt een groepsplan op. spoor 2: De leraar voert rekengesprekken met de leerling, analyseert het resultaat en stelt een begeleidingsplan op. spoor 3: De leraar voert een diagnostisch gesprek met de leerling, analyseert samen met de interne rekenexpert/iber het resultaat en stelt een planning op in het groepsplan en houdt een werkoverzicht voor de leerling bij. Bij te weinig aantoonbare vorderingen gaat de leerling naar fase geel. spoor 2: Leerling krijgt extra begeleiding in een subgroep. Bij te weinig of geen aantoonbare vorderingen gaat de leerling naar fase oranje. spoor 3: De leerkracht/iber voert de begeleiding uit en er worden een document reflectieniveaus en een HGPD formulier ingevuld. De leerstof en de instructie worden afgestemd op de onderwijsbehoeften van de individuele leerling. Fase rood, Intern max. 0,5 jr. De problemen zijn ernstig en hardnekkig. De leerling wordt aangemeld voor extern onderzoek. Resultaat: +: naar fase oranje 0/-: bijstellen plannen, dyslexieverklaring, blijvende begeleiding in fase rood. Bij te weinig of geen aantoonbare vorderingen wordt de leerling aangemeld voor extern onderzoek. Extern: Extern/intern: Intern evt. extern: De externe onderzoeker verzamelt informatie over de leerling en stelt verslag op. De externe onderzoeker voert het diagnostisch onderzoek uit zoals beschreven in hoofdstuk 8 en stelt samen met de IBer en de leerkracht een individueel plan op. De leerkracht en de IBer voeren de begeleiding uit. De leerstof en de instructie worden afgestemd op de onderwijsbehoeften van de individuele leerling. Indien nodig wordt de begeleiding uitgevoerd door een externe expert in nauw overleg met de school. 10

11 7. Wanneer ga je over op diagnostisch onderzoek? Intern diagnostisch onderzoek Wanneer bij een leerling in fase geel het vermoeden bestaat dat zelfs door gerichte afstemming de gewenste vooruitgang niet wordt geboekt, dan komt de leerling in fase oranje. Er volgt overleg tussen leraar en interne rekenexpert. Het interne onderzoek is diepgaander dan de rekengesprekken die de leraar op spoor 2 of 3 zelf voert in de klas. We spreken van intern diagnostisch onderzoek als het gaat om: Een geplande interventie Met een duidelijke vraagstelling In een systematisch gesprek met de leerling Aan de hand van een weloverwogen selectie van reken- wiskunde opdrachten Met de bedoeling beter te begrijpen hoe de leerling denkt en rekent De interne onderzoeker (de interne rekenexpert, leraar op spoor 3, remedial teacher) is speciaal opgeleid om zo n onderzoek uit te voeren. Samen met de leerkracht wordt een individueel handelingsplan opgesteld, door het groepsplan aan te vullen met specifieke doelen, specifieke activiteiten, specifieke materialen en specifieke evaluaties voor de betreffende leerling. Dit plan bevat doelen op korte termijn. In het HGPD formulier worden de doelen op langere termijn vermeld. Zie: ERWD, blz In het gunstigste geval zijn de maatregelen afdoende en komt het ontwikkelingsproces weer op gang. De leerling gaat terug naar fase geel. De leerling gaat naar fase rood als blijkt dat de rekenwiskundige ontwikkeling van de leerling dreigt vast te lopen of te stagneren. Externe deskundige hulp is noodzakelijk. De leerling krijgt een verwijzing voor extern diagnostisch onderzoek. Extern diagnostisch onderzoek Fase rood. De school heeft de grenzen bereikt van haar eigen mogelijkheden het onderwijs af te stemmen op de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling. Er is meer specialistisch onderzoek nodig om te onderzoeken welke factoren de ontwikkeling van de leerling belemmeren. Vanuit de diagnose wordt bepaald welke intensieve begeleiding noodzakelijk is. Deze vorm van onderzoek is het werk van een externe onderzoeker en rekenexpert die hiervoor is opgeleid en geregistreerd. Zie: ERWD, blz De school en de ouder(s)/verzorger(s) melden de leerling aan voor extern onderzoek. De school doet in het aanvraagformulier verslag van de maatregelen die zij heeft getroffen. Ze vermeldt tevens de hulpvragen van de school, van de ouder(s)/verzorger(s) en van de leerling. De school beschrijft de hulp die geboden is aan de leerling en de bereikte resultaten daarvan. 11

12 De opbrengsten van de externe diagnostiek zijn uiteindelijk: 1. Een beeld van de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling binnen de vier domeinen van rekenen-wiskunde. 2. Een beschrijving van het perspectief op lange termijn (koersbepaling). 3. Handelingsadviezen en concrete aanknopingspunten voor de begeleiding. De externe onderzoeker schrijft een inhoudelijk verslag van zijn onderzoek met een handelingsadvies voor de begeleiding van de leerling. Indien van toepassing geeft de onderzoeker een ERWD indicatie voor de leerling af. De leerling houdt gedurende een half jaar intensieve, individuele begeleiding, eventueel met externe ondersteuning. De verantwoordelijkheid voor de begeleiding ligt bij de school. Na een half jaar worden de resultaten geëvalueerd en worden vervolgafspraken gemaakt. Bij aantoonbaar effect heeft de leerling zicht op terugkeer in fase oranje. Blijkt echter dat de ernstige problemen hardnekkig blijven en dat de leerling aantoonbaar (LOVS) niet of onvoldoende vooruit gaat, dan kan de externe onderzoeker een dyscalculieverklaring verlenen. Deze verklaring is geldig voor de hele verdere schoolcarrière van de leerling. Bij deze verklaring geeft de onderzoeker aan welke faciliteiten en begeleiding de leerling nodig heeft. Deze verklaring kan alleen afgegeven worden voor leerlingen vanaf groep 6 en met voldoende intelligentie. Bij jonge kinderen wordt tot eind groep 5 alleen een ERWD indicatie afgegeven. 12

13 8. Compensatie en dispensatie Een leerling heeft recht op compensatie en dispensatie wanneer de dyscalculie is vastgesteld volgens de criteria voor onderkenning volgens de DSM-V, of wanneer er vermoedens zijn van ernstige rekenproblemen of dyscalculie. Daarnaast moet er geconstateerd zijn, dat als gevolg van de dyscalculie en gegeven de leeftijd en omstandigheden van de betrokkene, sprake is van ernstige belemmeringen in de onderwijsparticipatie/ maatschappelijke participatie op de volgende terreinen: - Problemen met taken, vakken en situaties die een beroep doen op rekenvaardigheid. - Frustratie van talent door onvoldoende rekenvaardigheid. - Problemen met het behalen van de schoolse kwalificaties in overeenstemming met de aanleg. Aan de hand van onderstaande maatregelen, maken we een keuze voor de leerling en leveren we maatwerk. Verlengde instructie is noodzakelijk! Hierbij is verbale ondersteuning erg belangrijk. Geef de leerling een rustige werkplek in de klas, niet ver van de leerkracht. Het geven van meer tijd voor het verwerken van de leerstof. Dispensatie: geef de leerling minder te verwerken stof, controleer wel of de leerling de adequate strategie toepast. Probeer het auditief geheugen te omzeilen door gebruik te maken van b.v. visualisatie. Sommen op één vaste en duidelijke manier stap voor stap leren uitrekenen met visuele voorbeelden (plaatjes). Het opschrijven van tussenstappen en tussenuitkomsten bij sommen geeft houvast tijdens het uitrekenen. Werk met een overzichtelijk rekenwerkblad: niet teveel sommen op een bladzijde en voldoende ruimte tussen de sommen. Zo nodig visueel aangeven wanneer er een nieuw type som begint: (b.v. optelsommen rood markeren en aftreksommen blauw). Herhaling is erg belangrijk! Kom regelmatig terug op de eerder geleerde regels. Geef de leerling nooit onvoorbereid een rekenbeurt voor de klas of onverwacht een toets. Maak gebruik van een dubbele puntentelling: een punt voor de correcte wiskundige denkwijze en een punt voor de correcte berekening. Werk met procedurekaartjes (waarop het algoritme en de formules staan), een tafelkaart of een rekenopzoekschrift. Geef de leerling de mogelijkheid om een schriftelijke toets mondeling over te doen, indien deze slecht gemaakt is. 13

14 Bij het maken van proefwerken en toetsen waarbij rekenkundige bewerkingen gedaan moeten worden zijn extra tijd, het gebruik van een rekenmachine en het gebruik van een formulekaart noodzakelijk. Samen met de leerling zoeken naar oplossingen en zorgen voor veel bemoediging. Stimulans en succeservaringen zijn heel belangrijk en kunnen zorgen voor een toename van zelfvertrouwen en motivatie. Wanneer een leerling naar het VO gaat wordt in een warme overdracht het rekenprobleem benoemd. 14

15 Bijlagen. Bijlage 1: Criteria voor het leerlingdossier dyscalculie Het leerlingdossier wordt beoordeeld op de onderdelen ernst, achterstand en hardnekkigheid. Deze onderdelen moeten alle drie aan de orde zijn, voordat er sprake is van een vermoeden van dyscalculie. Hieronder volgt per onderdeel een korte toelichting op de beoordeling. 1. Criterium van ernst Bij het criterium van ernst wordt gekeken of de leerling een significante achterstand heeft op het gebied van rekenen t.o.v. de normgroep. Tijdens 3 opeenvolgende hoofdmeetmomenten heeft de leerling E-scores of V (V-min) scores op de Cito Rekenen. 2. Criterium van achterstand Bij het criterium van achterstand wordt gekeken of er sprake is van een achterstand t.o.v. de overige resultaten van de leerling. Wanneer er sprake is van een duidelijke discrepantie tussen de rekenvaardigheden enerzijds, en de lees-, spelling- en begrijpend leesvaardigheden anderzijds, kan gesproken worden over een vermoeden van dyscalculie. NB. Bij leerlingen die door co-morbiditeit (bijv. dyslexie) of intelligentiegegevens aan een van bovenstaande criteria niet kunnen voldoen, wordt door onze gedragsdeskundige beoordeeld of wordt voldaan aan de criteria van ernst en achterstand. 3. Criterium van didactische resistentie (hardnekkigheid) Voor het aantonen van de didactische resistentie (hardnekkigheid) worden de gepleegde interventies beoordeeld. Deze moeten zijn beschreven in een handelingsplan. Een leerling moet gedurende minimaal twee periodes van drie maanden gerichte begeleiding voor rekenen hebben ontvangen. Bij de beoordeling van het handelingsplan wordt gekeken of er sprake is van: extra instructie afgestemd op het niveau van de leerling extra oefentijd doelgerichte aanpak individuele afstemming (ook als het in een groepsplan vermeld staat) evaluatie en bijstellen van de plannen 15

16 In het handelingsplan moet zijn opgenomen: het aantal momenten per week (> 3x) de tijd per week (> 60 minuten) wie de begeleiding verzorgt (professional) de effecten van de geboden begeleiding (deze mogen niet meer dan zeer gering zijn) Naast bovenstaande criteria wordt gekeken naar eventuele co-morbide problematiek (of een vermoeden hiervan) en de invloed hiervan op de rekenproblemen. Er wordt beoordeeld of deze belemmerend lijkt te zijn voor de rekenontwikkeling of van invloed is geweest op het ontstaan van de rekenproblemen. Voor alle bovengenoemde punten geldt dat het aan de gedragskundige is om te bepalen of aan de eisen is voldaan. Het is van belang dat een school duidelijk en onderbouwd beargumenteert waarom wordt gedacht aan een ernstige en hardnekkige achterstand en aan een enkelvoudige problematiek. Op Aventurijn tonen we dit aan met: 1. Het groepsplan en logboek van het werkoverzicht 2. Reflectiedocument 3. HGPD 16