Didactisch dossier. Museum voor Natuurwetenschappen Vautierstraat Brussel

Transcriptie

1 Didactisch dossier V.U. Camille Pisani - vautierstraat Brussel Museum voor Natuurwetenschappen Vautierstraat Brussel

2 Inhoud 1. Voor een geslaagd bezoek aan de Galerij van de Mens - Onze Evolutie 1.1 De tentoonstelling in het kort p Educatieve omkadering voor de Galerij van de Mens - Onze Evolutie p Praktische informatie p Plattegrond p Overzicht tentoonstelling: bezoekparcours en bezoekwijze Galerij van de Mens Onze Evolutie Zone 1: Afrika, de bakermat van onze evolutie p. 9 A. Onze vroegste voorlopers p. 10 B. Ardipitheci: tussen het gras en de bomen p. 11 C. Australopitheken: de wijd vertakte, lange aanloop naar de mens toe p. 12 D. Paranthropi: het ontstaan van een andere mensheid p. 14 F. De eerste mensen? Het begin van het geslacht Homo p. 15 Zone 2: Van Afrika tot over de hele wereld: onze recente voorlopers p. 16 G. Het geslacht Homo verspreidt zich over de Oude Wereld p. 16 Zone 3: De moderne mens en zijn nauwste verwanten p Om meer te weten p Bibliografie 4.1 Wetenschappelijke artikels p Tijdlijn evolutie van de Mens p Familieportret van de Mens p Presentatie van een nieuwkomer in onze evolutie: Homo naledi p De Egyptische mijnwerker - Interview met Em. Prof. Dr. Pierre Vermeersch p Boeken p Websites p. 32

3 1. Voor een geslaagd bezoek aan de Galerij van de Mens Onze Evolutie 1.1 De tentoonstelling in het kort Het onderwerp van de tentoonstelling De Galerij van de Mens is een nieuwe permanente zaal van het Museum en geeft zowel een overzicht van de evolutie van de mens als van de werking van het menselijk lichaam. Zo bewandel je in de Galerij jouw levensweg als individu én als soort. Dit dossier behandelt enkel het deel Onze Evolutie van de Galerij van de Mens. In het deel Onze Evolutie zie je dat je als mens een al 7 miljoen jaar durende evolutietocht verder zet. De afgelegde weg telde talrijke voorlopers die soms tegelijk voorkwamen of verschillende evolutionaire wegen insloegen. Maar toch hoor je nu tot de enig overgebleven mensensoort: Homo sapiens. Die merkwaardige tocht maak je mee aan de hand van talrijk fossiel bewijsmateriaal, werktuigen, unieke 3D-reconstructies en computeranimaties. De essentie van onze evolutie zit hem in de verschillen met onze nauwste verwanten, de hogere mensapen, en met al onze voorgangers. Dat kom je al doende te weten. De opzet van de tentoonstelling De Galerij van de Mens bestaat uit twee grote delen: Onze Evolutie en Ons Lichaam. Het eerste deel Onze Evolutie omvat drie zones. De eerste twee zones bieden een overzicht van onze evolutie aan de hand van verschillende soorten menselijke voorlopers. De derde zone onderzoekt de aanpassingen van de moderne mens door hem te vergelijken met een van onze voorlopers en met de (hogere) mensapen, onze nauwste, nog levende verwanten. In de eerste twee zones van Onze Evolutie krijg je een zicht op onze sterk uitgedijde evolutie met een brede waaier aan voorlopers. We tonen de tot nu toe 25 soorten mensachtigen (hominiden) die wetenschappelijk gekend zijn. Voor elke soort vertrekken we vanuit de opgegraven fossielen en indien van toepassing ook vanuit hun werktuigen en andere materiële overblijfselen: hét basismateriaal voor onze kennis over onze voorlopers. Voor de fossielen doen we dat op Galerij van de Mens - didactisch dossier 3

4 basis van replica s van de originele stukken (de echte fossielen worden immers nog voortdurend onderzocht). Voor de werktuigen en andere materiële vondsten zoals kunstvoorwerpen gebruiken we meestal originele voorwerpen. Voor slechts drie voorlopers maken we enkel gebruik van fotomateriaal van de (schaarse) opgegraven vondsten (Ardipithecus kadabba, Australopithecus garhi en Australopithecus bahrelghazali). Van elke soort krijg je via een (omhoog klapbaar) tekstpaneel de basisinformatie (met ouderdom en algemene beschrijving). Telkens zijn er ook een of meerdere soortgelijke tekstpanelen met informatie over een specifiek aspect van de levenswijze van de soort (lichaamshouding, voedselpatroon, jacht, dimorfisme ). Bij 15 van de 25 soorten kan je jezelf vergelijken met een 3D-reconstructie op ware grootte van die soort. Bij twee reconstructies gaat het om borstbeelden ; alle andere tonen het volledige lichaam. Ze vertonen geen beharing of huidskleur, omdat dit eerder giswerk is. Voor die 15 soorten kan je dat wel bekijken aan de hand van de bijhorende tabletcomputer. Elk van die tablets geven je een identikit van de soort (wie ben ik?), mogelijke uiterlijke kenmerken zoals beharing en huidskleur en meerdere topics waar de wetenschappers nog onderzoek naar voeren voor die soort. In de eerste zone tonen we je onze vroegste voorlopers in Afrika, de bakermat van de menselijke evolutie. Je krijgt er de soorten Sahelantropus tchadensis en Orrorin tugenensis, de geslachten Ardipithecus, Australopithecus, Kenyanthropus, Paranthropus en de eerste vertegenwoordigers van het geslacht Homo te zien. Hier zal het je zeker opvallen dat niet alle modules per soort even lang zijn: ze volgen min of meer de bestaansduur van de soort. Hoe langer de soort voorkwam, hoe langer de module. De plaatsing van de modules per soort is zo goed mogelijk chronologisch opgevat. Op de achterwand van de eerste zone zie je trouwens een tijdlijn waarop alle soorten met hun bestaansduur zijn aangeduid. Zo merk je nog beter dat verschillende soorten tegelijk voorkwamen en dat we dus een uitgebreid vertakte evolutie kenden. Langsheen die wand zijn ook kijkdozen opgesteld waar je details van de tijdlijn kunt bekijken. In deze zone zijn bij bepaalde soorten ook nog extra elementen geplaatst, zoals een replica van de voetsporen van Laetoli bij de Australopithecus afarensis en een klein tafereel in maquettevorm bij de Homo rudolfensis. In de tweede zone bekijken we het vervolg van het geslacht Homo en de migratie vanuit Afrika naar de rest van de Oude Wereld. We eindigen met de enige mensensoort die er nog bestaat: wijzelf, de moderne mens of Homo sapiens. In deze zone wordt de lengte van de modules niet bepaald door de bestaansduur van de soort, maar kan je de chronologie opnieuw volgen op de tijdslijn op de achterwand (opnieuw met kijkdozen). Als extra elementen in deze zone gelden de tabletcomputer met de migratieroutes van de Homo erectus, een tafereel in maquettevorm over het sociale leven bij de Homo erectus. Bij de Homo sapiens is er tenslotte nog een grote tablet te vinden met een virtueel museum over de paleolithische kunst in België. In de derde zone van Onze Evolutie ligt de focus op de enig overgebleven mensensoort van die ooit zo soortenrijke evolutie: de Homo sapiens. Om beter te weten wat ons tot mens maakt en welke belangrijke aanpassingen we tijdens onze evolutie hebben meegemaakt, maken we in deze zone telkens de vergelijking met een van onze voorlopers en met een van de mensaapsoorten, onze nauwste nog levende verwanten. De vier soorten (hogere) mensapen worden voorgesteld in een aparte vitrinekast en een tijdslijn laat zien hoe we van een gemeenschappelijke voorouder afstammen. Een kortfilm op tabletcomputer toont nog eens aan hoezeer we op elkaar gelijken. In de grote middenopstelling kan je dan verder aan het vergelijken slaan met allerlei hands-on activiteiten rond vier thema s: hand(igheid), hersenen, voedselpatronen en tanden/ kaken. De verschillen in lichaamshouding (en nodige aanpassingen) kan je bekijken in een aparte vitrinekast met skeletten. De achterkant van deze kast toont je dan nog een grote videokaart over onze wereldwijde verspreiding tijdens onze evolutie, met ook een grote kijkkast over menselijke diversiteit terwijl DNA onze nauwe verwantschap met de mensapen nog eens aantoont. Twee interactieve modules over skeletopbouw en over klimcapaciteiten vervolledigen deze zone. In het gedeelte Overzicht van de tentoonstelling geven we je meer details over wat te zien is in de Galerij van de Mens Onze Evolutie. Het doelpubliek De Galerij van de Mens is een ervaringsgerichte tentoonstelling, vooral voor de zone over de moderne mens. De teksten, interactieve toepassingen en multimedia zijn geschikt voor een leeftijd vanaf 10 jaar (derde graad basisonderwijs). Daarom leent ze zich uitstekend voor een individueel bezoek of een bezoek in gezinsverband of met de klas. Voor het basisonderwijs (derde graad) biedt de Galerij van de Mens Onze Evolutie heel wat mogelijkheden om in het leergebied Mens en Maatschappij, in het leerdomein Tijd, de prehistorie als periode uit de doeken te doen. 4 Galerij van de Mens - didactisch dossier

5 Voor secundaire scholen komen er in de Galerij van de Mens Onze Evolutie verschillende thema s aan bod die goed aansluiten bij de leerplannen van alle schoolnetten. Voor de eerste graad van het secundair onderwijs biedt de Galerij heel wat materiaal voor de bespreking van de hominisatie van de mens en het tijdvak Prehistorie. Voor de derde graad is de Galerij de ideale plaats voor de bespreking van het leerplanthema evolutie van de mens binnen de vakken natuurwetenschappen en biologie. Talen De teksten van de panelen, de tabletcomputers en alle interactieve opstellingen zijn opgesteld in het Nederlands, het Frans, het Engels en het Duits. Er is zowel een Nederlandstalig als een Franstalig educatief programma uitgewerkt (zie 1.2). Op verzoek is een Engelstalige educatieve omkadering mogelijk, mits tijdige aanvraag. De makers De Galerij van de Mens is een eigen productie van het Museum voor Natuurwetenschappen. Het concept en de daaropvolgende scenariovoorstellen werden uitgewerkt door de dienst tentoonstellingen met als projectleider Sophie Boitsios. Voor de voorbereiding hiervan werd samengewerkt met een intern wetenschappelijk comité waarin de dienst prehistorie & antropologie en de educatieve dienst vertegenwoordigd waren. Daarna werd het scenario meermaals afgetoetst met een internationaal samengesteld wetenschappelijk begeleidingscomité van specialisten in de materie. Als externe leden zetelden hierin Alain Froment (Musée de l Homme, Parijs), Stéphane Louryan (ULB), Philippe Mathez (Musée de l Etnografie, Neuchâtel), Paul O Higgins (Hull York Medical School), Martine Vercauteren (ULB), Dominique Adriaens (UGent) en Philip Van Peer (KUL). De scenografie van de tentoonstelling werd volledig uitgewerkt door de ontwerpers van de dienst museologie van het Museum onder leiding van Katelijne De Kesel. De educatieve programma s bij de tentoonstelling (rondleidingen en ateliers) zijn uitgewerkt door de educatieve dienst van het Museum. De gidsen-animatoren van het Museum zorgen voor een goed verloop van die programma s. 1.2 Educatieve omkadering voor de Galerij van de Mens Onze Evolutie Als leerkracht vind je in de Galerij van de Mens zeker je gading om je lessen over prehistorie en evolutie van de mens glashelder te maken voor je leerlingen, vanaf derde graad basisonderwijs tot derde graad secundair onderwijs en hoger. Voor groepen biedt de educatieve dienst de mogelijkheid de prehistorie en de evolutie van de mens als onderwerp nog dieper en actiever te verkennen met het volgende educatieve aanbod: Rondleiding Prehistorische mensen Het zit in de familie: het verhaal van je afkomst. Zet samen met de gids een flinke stap terug in de tijd en bekijk je familieportret als mens. Zo zal je niet alleen Toumaï, een van de oudste leden van onze mensenfamilie tegenkomen, maar ook Lucy de austrolopitheek, Spyrou de neanderthaler en nog vele andere. Je zal versteld staan hoeveel mensensoorten ooit deel uitmaakten van ons lang en breed uitgewaaierde familiegeschiedenis als mens. Maar wist je dat wij, Homo sapiens, nu als enige soort overblijven? Wat maakt ons nu tot mens en wie zijn nu nog onze nauwste familieleden onder de dieren? De gids legt het je piekfijn uit in een verrassende wandeling doorheen je verleden als mens. Duur: 75 min. Max.: 15 personen per gids Doelgroep: derde graad basisonderwijs Evolutie van de mens Treed in de voetstappen van je voorlopers als mens Volg de gids op deze verbazingwekkende ontdekkingstocht langsheen de evolutionaire weg die je als mens al 7 miljoen jaar aan het afleggen bent. Je zal ervan versteld staan dat we in onze menselijke familie zoveel voorlopers hebben. Ze kwamen dan nog vaak tegelijk voor. Kom ze ontdekken in de Galerij van de Mens. En toch is van al die wijdvertakte evolutielijnen onze soort, Homo sapiens, als enige overgebleven. Welke evolutionaire aanpassingen ons als huidige mens onderscheiden van onze nauwste verwanten, de hogere mensapen, en tegenover onze vele voorlopers maakt de gids je ook duidelijk. Net zoals hoe migratie onze huidige zichtbare diversiteit heeft gegeven via aanpassingen aan lokale factoren. Duur: 75 min. Max.: 15 personen per gids Doelgroep: Secundair onderwijs (alle graden) - volwassenen Galerij van de Mens - didactisch dossier 5

6 1.2.2 Ateliers Prehistorie Het prehistorische leven zoals het was... de ijstijd In dit atelier ervaren de leerlingen of ze wel over hetzelfde vernuft en dezelfde behendigheid als de prehistorische mensen beschikken om de ijstijd te overleven. Dat zal nog moeten blijken bij het jagen met de speerdrijver bijvoorbeeld. Hebben ze dat onder de knie, dan is er nog vuur nodig, maar dan aangestoken zoals toen, dus zonder aansteker of lucifer! De evolutie van onze voorouders en hun technologische vooruitgang krijgen ze mee aan de hand van schedels en (vuurstenen) werktuigen, zowel in onze nieuwe Galerij van de Mens als in het atelier. Ze maken dan nog zelf hun eigen modernistische, maar toch prehistorische grotschildering. Duur: 2 uur Max.: 15 deelnemers per animator Doelgroep: derde graad basisonderwijs - eerste graad secundair onderwijs Evolutie van de mens De evolutionaire reis van de mens Je klas raakt na dit atelier moeiteloos wijs uit al die verschillende hominiden en weet perfect hoe we meer en meer met onze verre neven, de mensapen, zijn gaan verschillen. De klas gaat aan de slag met zelf opgegraven (afgietsels van) fossiele beenderen van onze voorouders, maar ook met zichzelf. Dat alles om als een wetenschapper te vergelijken, te meten en zo te weten. Ook de werktuigen komen aan bod. Kunnen ze de schedels van verschillende soorten voorouders daarna ook juist op de tijdslijn zetten? We gaan met de klas ook nog rond in de Galerij van de Mens. Duur: 2 uur Max.: 15 deelnemers per animator Doelgroep: derde graad secundair onderwijs Werkbladen Je klas kan het bezoek aan het gedeelte Onze Evolutie van de Galerij van de Mens ook op zelfstandige basis afleggen aan de hand van werkbladen. Ze leren hiermee op een gerichte en actieve manier het verhaal van de menselijke evolutie kennen. Er zijn werkbladen beschikbaar voor leerlingen van jaar en voor leerlingen van jaar. Ze zijn eenvoudig van onze website te halen via: * Het ruime educatieve aanbod voor het gedeelte Ons Lichaam vind je in het didactisch dossier Galerij van de Mens Ons Lichaam en op: Praktische informatie Wegwijs 6 Galerij van de Mens - didactisch dossier

7 Groepstarieven Toegang vanaf 15 personen Jongeren (2-25 jaar) Volwassenen Museum (inclusief Galerij van de Mens) 3 6 Eén begeleider gratis per groep van 15 personen Gratis toegang voor leerkrachten op vertoon van hun lerarenkaart Gratis toegang elke eerste woensdag van de maand vanaf 13 uur Toegangsprijzen individuele bezoekers: zie Rondleiding 15 personen per gids Jongeren Volwassenen weekdagen Volwassenen WE en feestdagen Rondleiding Ateliers Per deelnemer 3 bovenop toegangsprijs tentoonstelling Reserveren Reserveren is verplicht voor alle groepsbezoeken. Telefoneer hiervoor naar op werkdagen van 9 tot 12 uur en van 13 tot uur of stuur een mail naar reserveringen@natuurwetenschappen.be. Reserveren van picknickruimte voor eigen lunchpakket: Reserveren van Dino Café met bestellen van lunch/ drank: B-dagtrips Voor een schoolbezoek aan het Museum kun je een B-dagtrip aanvragen via of Je krijgt dan een voordelige prijs voor de combinatie trein+toegang. Schoolgroepen die met een B-dagtrip wensen te komen, dienen eerst bij het museum te reserveren, vooraleer de B-dagtrip vast te leggen! Galerij van de Mens - didactisch dossier 7

8 2. Plattegrond G.4 G.2 G.8 G.6 G.3 G.7 G.1 G.5 G.9 ZONE 2 B E.1 E.2 F.2 E A C B ZONE 3 D 3.3 A B C.6 F.1 C D.1 C.4 C.3 C.2 A.2 C.1 ZONE 1 B.2 A.1 B.1 Ingang 8 Galerij van de Mens - didactisch dossier

9 3. Overzicht tentoonstelling: bezoekparcours en bezoekwijze Galerij van de Mens Onze Evolutie De Galerij van de Mens vind je op niveau -1 van het Museum, links van de ingang van de tijdelijke tentoonstelling. De Galerij is opgesplitst in twee delen: Onze Evolutie en Ons Lichaam. Er is geen vastgelegde volgorde om ze te bezoeken, maar voorlopig kan je de Galerij enkel in en uit via het deel Onze Evolutie. Hieronder volgt het suggestieparcours voor het deel Onze Evolutie. In het deel Onze Evolutie wordt 7 miljoen jaar menselijke evolutie tastbaar! Bekijk en vergelijk fossiele vondsten van over de hele wereld, en test de modernste wetenschappelijke inzichten uit aan de hand van onze hedendaagse verwanten, de mensapen. Onze evolutie is onderverdeeld in 3 zones: 1. Afrika, de bakermat van onze evolutie 2. Van Afrika tot over de hele wereld: onze recente voorlopers 3. De moderne mens en zijn nauwste verwanten Deze 3 zones kunnen onafhankelijk van elkaar en in wisselende volgorde worden bezocht. Het suggestieparcours volgt bovenstaande volgorde. In zone 1 en 2 kan je in totaal 25 mensachtigen (hominiden) uitgebreid ontdekken. In dit dossier staan ze gegroepeerd volgens geslacht (genus), een overkoepelende wetenschappelijke term voor nauw verwante soorten. Van het geslacht Homo kom je zowel in zone 1 als in zone 2 soorten tegen. De nummering die voor de soorten gebruikt wordt in onderstaand parcours corresponderen met deze op het grondplan (zie p.8). Zone 3 bevat onder andere een reeks doe-activiteiten die inspelen op de verschillen en gelijkenissen tussen onszelf, onze voorlopers en onze nauwste verwanten, de mensapen. ZONE 1 - Afrika, de bakermat van onze evolutie Doel een overzicht verkrijgen van onze vroege, Afrikaanse voorlopers aan de hand van hun fossiele resten, waarbij wordt gekeken naar hun mogelijk uiterlijk, gedrag, leefomgeving... De evolutie van de mens begrijpen als een vertakte evolutie, met vele, verschillende evolutielijnen. Onderzoek Wat maakt van deze soorten voorlopers van de mens? Wat blijft er van hen over, en waar is het gevonden? Waar plaatsen we Australopithicus afarensis (Lucy), Homo habilis en andere soorten in de tijd? Link: interactieve stamboom van mensachtigen (Engelstalig) Australopithicus afarensis Galerij van de Mens - didactisch dossier 9

10 Lucy In deze eerste zone word je verwelkomd door een reeks houten beelden van vroege menselijke voorlopers. Raak ze gerust aan! Deze 3D voorstellingen zijn gebaseerd op fossiele overblijfselen, die op hun beurt talrijk aanwezig zijn achter glas. Belangrijk om te weten is dat de beelden suggestief zijn: hun vormgeving is een wetenschappelijke interpretatie van (onvolledige) fossiele resten en blijft daarom bewust vaag. Ook is ieder beeld gebaseerd op het individu dat op die plaats als fossiel besproken wordt, en dus niet noodzakelijk representatief voor de soort. Zo is het beeld van Australopithecus afarensis (beter gekend als Lucy) als vrouwtje een stuk kleiner dan haar mannelijke soortgenoten. Ook de tijdlijn van de evolutie van de mens start hier. Ze is bevestigd aan de muur en begint in de linkerhoek, vlak boven Sahelanthropus tchadensis (nummer A.1 op het grondplan). Opgebouwd uit verschillende horizontale houten latten die elk een mensachtige voorstellen, illustreert de tijdlijn een duidelijk vertakte, wijd uitdijende evolutie. Regelmatig kom je op deze tijdlijn ook een verticale witte lijn tegen. Deze lijn doorkruist alle voorlopers van de mens die op dat moment in het verleden op het Afrikaanse continent leefden (maar elkaar niet noodzakelijk hebben ontmoet!). Elke lat is duidelijk voorzien van de wetenschappelijke naam van de mensachtige. Wij raden je aan om in deze hoek te starten. Hier maak je namelijk kennis met het oudste fossiel van de Galerij: een schedel van de Sahelantropus tchadensis (A.1 op het grondplan), dat net als de andere fossielen van zone 1 op het Afrikaanse continent werd gevonden. Tijdlijn: uit fossielen blijkt duidelijk dat de hele (voor)geschiedenis van de mens door migraties gekenmerkt werd. tijdlijn Kaart van Afrika met verspreiding van Australopithecus afarensis, Australopithecus bahrelghazali en Australopithecus africanus Verrekijker met zicht op schematische voorstelling van de evolutie van de 3 bovenstaande australopitheken A. Onze vroegste voorlopers Een belangrijke voorwaarde om tot de hominiden (mensachtigen) geteld te worden, is een rechtopstaande houding. Zo lopen moderne mensen op twee benen, en houden ze hun hoofd voortdurend boven(op) de nek. Moderne mensapen hebben dan weer een viervoetige houding en zijn dus geen mensachtigen. Dit zie je ook uitstekend aan de hand van de positie van het achterhoofdsgat, of het foramen magnum. Dit is de opening in de schedel waarlangs het ruggenmerg de schedel verlaat en in de wervelkolom doorloopt. Bij een rechtopstaande houding, zoals bij de moderne mens, bevindt het foramen magnum zich meer centraal onderaan de schedel. Bij een viervoetige houding, zoals bij mensapen, zit het achterhoofdsgat meer achteraan de schedel. De fossielen die je hieronder terugvindt, hebben een achterhoofdsgat dat al meer naar het midden onderaan de schedel is opgeschoven. Veel onderzoekers zien in deze fossielen dan ook mogelijke voorlopers van onszelf. Link: Hoe je loopt en het verband met het foramen magnum National Geographic (Engelstalig) 10 Galerij van de Mens - didactisch dossier

11 A.1 Sahelanthropus tchadensis: dicht bij de oorsprong? Datering: -7,2 tot -6,8 miljoen jaar Het ziet er naar uit dat Sahelanthropus heel dicht bij de gemeenschappelijke voorouders van mensen en mensapen stond. Volgens de meeste onderzoekers liep hij rechtop: hij zou de eerste zijn die deze essentiële menselijke houding aannam. Fossiele schedel Toumaï (afgietsel). Toumaï, de bijnaam van dit fossiel, betekent hoop op leven in het Goran, een taal uit de Djourabwoestijn in Tsjaad, waar het fossiel gevonden werd. Schema over de positie van het achterhoofdsgat (foramen magnum) Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie (enkel hoofd en schouders) Sahelanthropus tchadensis A.2 Orrorin tugenensis: een tweevoeter die bomen nodig had Datering: -6 miljoen jaar Orrorin leidde een dubbelleven. Hij had de dijbenen van een tweevoeter. Maar met zijn kromme kootjes zou hij een klimmer zijn. Als het hem uitkwam, liep hij op twee voeten, maar hij kon makkelijk in de bomen schuilen. Fossiel dijbeen (afgietsel), Tugenheuvels, Kenia Fossiele fragmenten van de onderkaak (afgietsel), Tugenheuvels, Kenia B. Ardipitheci: tussen het gras en de bomen Van dit geslacht zijn tot nu toe slechts twee Oost-Afrikaanse soorten bekend: de Ardipithecus ramidus en A. kaddaba. Bewijsmateriaal voor die laatste is beperkt tot enkele fossiele tanden en kleine botfragmenten maar van A. ramidus ontdekten wetenschappers in 2009 een bijna volledig skelet, liefkozend Ardi genoemd. Dit skelet vertoont aanpassingen voor zowel een leven in de bomen als op de grond. Wetenschappers zien in Ardi daarom een mogelijke rechtoplopende voorloper van zowel mens als mensaap. Ook de Ardipitheci blijven echter voor stevig wat controverse zorgen. Hun resten werden omringd door fossielen van dieren die op een bosrijke leefomgeving wijzen. Deze vondsten spreken een eerdere theorie, over het ontwikkelen van tweevoetigheid als adaptatie voor het leven in de open, droge savanne, tegen. Link: Ardipithecus, een vroege hominide, eindelijk beschreven Ugent B.1 Ardipithecus kadabba: de woudbewoner Datering: -5,7 tot -5,2 miljoen jaar Deze voormenselijke soort leefde bij water, in de schaduw van het bos. Liep hij op twee voeten? Het gewricht van een kootje in zijn vierde teen heeft een vorm die dat laat vermoeden. Foto fossiele resten A. kadabba Foto fossiele resten van olifant en hyena Foto vindplaats met fossielen van fauna Galerij van de Mens - didactisch dossier 11

12 B.2 Ardipithecus ramidus: een bijna volledig skelet Datering: -4,5 tot -4,3 miljoen jaar Dit fossiel was een openbaring voor de paleontologen die het ontdekten: zijn tanden en kaakbeenderen vertoonden menselijke kenmerken, evenals zijn tweevoetige houding; maar hij kon wel in bomen klimmen. Skeletelementen van het fossiel van Ardi (afgietsels), Awash, Ethiopië Paneel over tweevoetigheid met schematekening skelet A. ramidus, mensaap en moderne mens Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie Ardipithecus ramidus C. Australopitheken: de wijd vertakte, lange aanloop naar de mens toe Onderzoekers vermoeden dat het geslacht Australopithecus zo n 4 miljoen jaar geleden in Oost-Afrika ontstond. De australopitheken verspreidden zich verder over het continent gedurende meer dan 2 miljoen jaar, wat van hen één van de langstlevende hominiden maakt. Je komt bij dit geslacht ook een bekend gezicht tegen: hier staat Lucy, een gekend fossiel van Australopithecus afarensis. Van deze soort zijn ondertussen meer dan 400 fossiele individuen gevonden een opmerkelijk aantal in de paleoantropologie. Link: Walking with Lucy - California Academy of Sciences (Engelstalig) C.1 Australopithecus anamensis: welke plaats neemt hij in? Datering: -4,2 tot -3,9 miljoen jaar Telkens als er een nieuw fossiel wordt ontdekt, rijst de vraag: waar hoort het in de puzzel van de reeds gekende soorten? Dit fossiel volgt waarschijnlijk op de primitieve voormenselijke soorten, maar toch met heel wat nieuwe kenmerken. Fossiele kaakfragmenten, opperarmbeen, spaakbeen en scheenbeen (afgietsels), Kanapoi, Kenia Kaart van Afrika met beschrijving van de regio Afar (Oost-Afrika) C.2 Australopithecus afarensis (Lucy): een grote stap voor de mensheid Datering: -3,9 tot -2,9 miljoen jaar Toen Lucy in 1974 werd ontdekt, moesten we onze opvattingen over onze oorsprong grondig bijstellen. Hoewel ze rechtop liep, had ze toch maar kleine hersenen. Tot dan toe werd gedacht dat de mens eerst grotere hersenen kreeg en dan pas rechtop ging lopen. Lucy vertoonde een eerder aapachtig gezicht met een platte neus en een sterke kaak, maar met kleinere, mensachtige hoektanden en een lichaam Voetsporen van Laetoli dat op twee benen stond. Het is ook waarschijnlijk dat de australopitheken gebruik maakten van stenen en takjes die ze in hun omgeving vonden. Of ze die ze die ook tot echte werktuigen verfijnden, blijft voorlopig nog een vraagstuk. Fossiele botfragmenten van hoefdieren met snijsporen (afgietsels), Awash, Ethiopië Fossiele skeletelementen van Lucy, gevonden in Hadar, Ethiopië. Toen wetenschappers haar skelet in 1974 ontdekten, speelden ze vaak de hit Lucy in the sky with diamonds van de popgroep The Beatles. Vandaar haar bijnaam. Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie Fossiele voetsporen (afgietsel), Laetoli, Tanzania. De voetsporen duiden op sterk gewelfde voeten, en dus een tweevoeter. 12 Galerij van de Mens - didactisch dossier Lucy

13 C.3 Australopithecus africanus: hij keek best goed uit zijn doppen Datering: -3,3 tot -2,3 miljoen jaar Zowel hij als onze voorlopers zijn dieren en dus een mogelijke prooi voor andere dieren. De eerste ontdekte Australopithecus, een kind van 3 jaar, werd gedood door een arend. Je ziet nog de sporen van zijn bek in de oogkassen van het kind. Fossiel opperarmbeen (fragment) en bekken (afgietsels), Sterkfontein dichtbij Pretoria, Zuid-Afrika Fossiele schedel van het kind van Taung (afgietsel), Taung, Zuid-Afrika. Fossiele schedel van Mrs. Ples (afgietsel), Sterkfontein dichtbij Pretoria, Zuid- Afrika. Onvolgroeide wortels van kiezen uit deze schedel suggereren dat het om een adolescent gaat. Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie Australopithecus africanus C.4 Australopithecus garhi: een werkman? Datering: -2,5 miljoen jaar Australopithecus garhi gebruikte waarschijnlijk heel simpele werktuigen. In dezelfde grondlagen als hem werden namelijk dierenbotten gevonden, waarop inkervingen, tekenen van slachting, zichtbaar zijn. De werktuigen zelf waren niet te bespeuren. Foto van een gedeeltelijk gereconstrueerde schedel van Australopithecus garhi, (Nationaal Museum van Ethiopië, Addis Abeba) C.5 Australopithecus sediba: een tijdgenoot van de eerste mensen Datering: -2 tot -1,8 miljoen jaar Deze late Australopithecus kwam in aanraking met de archaïsche mensen (Homo). Maar beide soorten hadden hun eigen levenswijze en voedsel. Ze waren dus waarschijnlijk geen concurrenten van elkaar. Fossiele skeletelementen (afgietsel), Malapa, Zuid-Afrika Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie Schematische vergelijking van skelet en schedel tussen Australopithecus sediba, moderne mens en moderne chimpansee Australopithecus sediba C.6 Australopithecus bahrelghazali: reis naar het middelpunt van Afrika Datering: -3,5 tot -3 miljoen jaar De eerste vondsten van australopitheken gebeurden in Zuid-Afrika. Met A. bahrelgazi strekt hun verspreidingsgebied zich zelfs tot het centrum van dit werelddeel uit. Foto van fossiel stuk kaak met 7 tanden, Abel, Tsjaad. Foto van opgravingen in Abel in de Djourabwoestijn, Tsjaad Galerij van de Mens - didactisch dossier 13

14 D. Kenyanthropus: welke plaats in onze evolutie? Van alle hominiden in deze Galerij zorgt deze Kenyanthropus platyops misschien wel voor de meeste twijfel bij wetenschappers. Als enige soort van zijn geslacht geraken ze het maar niet eens over de plaats van K. platyops in de evolutie van de mens. Zijn relatief kleine schedel is gelijkaardig aan die van primitievere hominiden, waardoor sommige wetenschappers hem indelen bij de australopitheken. Zijn platter gezicht en kleinere kiezen doen dan weer denken aan de vroegste mensen of zelfs moderne chimpansees, en dus zien anderen hem als een directe voorloper van de Homo rudolfensis (een vroege mens, zie F.1). In deze Galerij staat K. platyops opgesteld als de tot nog toe enige vertegenwoordiger van het geslacht Kenyanthropus. Misschien is deze Keniamens wel een voorbeeld van convergente evolutie, waarbij verschillende geslachten in gelijkaardige omstandigheden gelijkaardige kenmerken ontwikkelen. Link: Een controversiële schedel Smithsonian museum of Natural History (Engelstalig) Link : Kenyanthropus platyops PBS (Engelstalig) D.1 Kenyanthropus platyops Datering: -3,5 tot -3,2 miljoen jaar De Keniamens was een tijdgenoot van Australopithecus afarensis. In die tijd leefden er verschillende voormenselijke soorten naast elkaar. Sommige waren waarschijnlijk geen voorouders van de huidige mens. Fossiele schedel (afgietsel), Lomekwi, Kenia Houten 3D-beeld (enkel hoofd en schouders) Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Schematische vergelijking van schedel tussen Kenyanthropus platyops, moderne mens en moderne mensaap Kenyanthropus platyops E. Paranthropi: het ontstaan van een andere mensheid De drie soorten van dit uitgestorven geslacht staan bekend als de robuusten. De reden achter hun bijnaam is niet ver te zoeken: deze fossiele schedels met enorm brede kaken en stevige kiezen hebben wel iets weg van de kop van een moderne gorilla. Net als deze laatste waren de parantropen waarschijnlijk planteneters. Ze waren gespecialiseerd in het kauwen van de taaie vegetatie die ze in hun omgeving terugvonden, en vermeden zo directe competitie om voedsel met andere mensensoorten. Mogelijk is het ook deze verregaande specialisatie die tot hun uitsterven heeft geleid. Het verdwijnen van diezelfde vegetatie als gevolg van klimaatverandering nam immers ook de voornaamste voedselbron weg van deze hominiden. E.1 Paranthropus aethiopicus: de zwarte schedel Datering: -2,7 tot -2,3 miljoen jaar Ongeveer toen de echte mensen (Homo) verschenen, ontwikkelde zich eveneens in Afrika een parallelle tak. Dit waren de parantropen, de mensen naast de mens. Fossiele schedel (afgietsel), West Turkana, Kenia Paranthropus aethiopicus 14 Galerij van de Mens - didactisch dossier

15 E.2 Paranthropus boisei: potige kerels Datering: -2,3 tot -1,2 miljoen jaar Van de fossielen van deze parantroop bestaan er twee types: de één groot met een krachtige schedel, de andere klein en schriel. Het waren respectievelijk mannetjes en wijfjes, met vermoedelijk een verschillend gedrag. 2 houten 3D-reconstructies: mannetje en vrouwtje Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort 2 fossiele schedels (afgietsels): man (Olduvai Gorge, Tanzania) en vrouw (Koobi Fora, Kenia) Paranthropus boisei E.3 Paranthropus robustus: een gespecialiseerde voormenselijke soort zonder toekomst Datering: -2 tot -1,2 miljoen jaar Met zijn reuzenkiezen en bovenmatige kauwspieren was die parantroop een echte eetmachine. Stierf hij uit omdat hij te gespecialiseerd was om nog van eetgewoontes te veranderen? Fossiele schedel (afgietsel), Swartkrans, Zuid-Afrika F. De eerste mensen? Het begin van het geslacht Homo Tot het geslacht Homo behoort ook de enige nu nog levende mensensoort: wijzelf. Tweevoetigheid, grote(re) schedels en het gebruik van werktuigen zijn enkele essentiële kenmerken van dit geslacht. Over de oudste soorten van Homo bestaat echter - weinig verbazend misschien - nog enige discussie. Wel zeker is dat zowel Homo rudolfensis als Homo habilis stenen werktuigen zelf vervaardigden en gebruikten. Link: Eerste hominide in Centraal-Afrika (Engelstalig) F.1 Homo rudolfensis: de eerste echte Homo? Datering: -2,4 tot -1,8 miljoen jaar Behoorde deze voorouder tot ons genus Homo? Of was hij verwant met de australopitheken, ondanks zijn grotere hersenen, zijn kleinere tanden en zijn verkleinde kaakbeenderen? Eerst werd gedacht dat Homo rudolfensis een Homo habilis was. Maar de analyse van nieuwe vondsten laat uitschijnen dat het toch een aparte soort zou zijn. Fossiele schedel (afgietsel), Koobi Fora, Kenia Voorstelling op schaal van een atelier voor steen en vleesverwerking, Koobi Fora, Kenia Vergelijking via foto s tussen de schedels van Homo rudolfensis en Homo habilis Ishango tand Zoom: Fossiele bovenkies van een jonge hominide (origineel), DR Congo. Deze kies werd in de jaren 1950 gevonden door de Belgische wetenschapper Jean de Heinzelin in Ishango, een archeologische site in het noordoosten van de Democratische Republiek Congo. Onderzoekers schatten de ouderdom van dit fossiel op zo n 2 tot 2,5 miljoen jaar, en spreken van een overtuigend bewijs voor de aanwezigheid van hominiden in Centraal-Afrika. Hoewel de vondst meer onthult over de verdere verspreiding van onze mogelijke voorlopers vanuit Oost-Afrika, blijft het nog onduidelijk over welke hominide het precies gaat, en hoe hij of zij daar is terechtgekomen. Galerij van de Mens - didactisch dossier 15

16 F.2 Homo habilis: de handige mens Datering: -2,4 tot -1,7 miljoen jaar Bij de fossielen van de handige mens lagen er stenen werktuigen en verwerkingsafval. In tegenstelling tot andere soorten kon hij deze vervaardigen onder andere omdat hij grotere hersenen had. De hersenen van deze voorouder van de mens hadden een nog niet geëvenaard volume en waren nog nooit zo ingewikkeld. Misschien kon hij daardoor zijn handen beter gebruiken. chopper Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie Olduwaanwerktuig (chopper) (origineel), Rwindi, DR Congo Schema met uitleg over de vervaardiging van de eerste werktuigen (choppers chopping tools) Fossiele schedel en onderkaak (afgietsels), Koobi Fora, Kenia en Olduvai Gorge, Tanzania Fossiele voetbeentjes (afgietsel), Olduvai Gorge, Tanzania ZONE 2 - Van Afrika tot over de hele wereld: onze recente voorlopers Doel: een overzicht krijgen van de verdere verspreiding van onze voorlopers, niet alleen in Afrika, maar nu ook in Azië en Europa aan de hand van fossiele resten. Er wordt hierbij gekeken naar mogelijk uiterlijk, sociaal gedrag, dieet, jachttechnieken Onderzoek: hoe pasten onze voorlopers zich aan de variërende leefgebieden aan? Welke soorten tonen socialer gedrag? In deze zone 2 vind je 9 soorten van het geslacht Homo en 1 soort die nog niet onderverdeeld is bij een geslacht (Denisova, zie G.8). Soorten uit het geslacht Homo trokken voor het eerst weg uit het Afrikaanse continent: eerst naar Azië, vervolgens naar Europa. Dit betekent echter niet dat de evolutie en verdere verspreiding van het geslacht Homo in Afrika rond deze periode stopte: je zal ook in deze zone immers nog Afrikaanse mensensoorten tegenkomen. Op de muur in de verste hoek links zie je dat de tijdlijn ondertussen op zo n 2 miljoen jaar geleden is aanbeland. Deze zal doorlopen tot in het heden. Tijdlijn: Vaak kwamen er archaïsche mensen van verschillende soorten gelijktijdig in hetzelfde gebied voor. Dit doet het vermoeden rijzen dat de evolutie van de mensheid volgens een struikpatroon verliep. Kaart van Afrika met aanduiding van de Olduvaikloof met eronder een verrekijker met zicht op schematische voorstelling van de struikachtige evolutie van de geslachten Homo (erectus, habilis, ergaster, georgicus, rudolfensis), Paranthropus (robustus, boisei) en Australopithecus (sediba) Kaart met verspreidingsgebied + uitleg over vermenging Homo neanderthalensis, Homo sapiens en vindplaats Denisova-mensen. Eronder een verrekijker met dateringschema van deze drie soorten en Homo floresiensis. G. Het geslacht Homo verspreidt zich over de Oude Wereld Een relatief snelle ontwikkeling van grotere hersenen en een lichaam met een moderne bouw ging gepaard met een migratiebeweging dat ervoor zorgde dat de mens nu niet alleen in Afrika voorkwam, maar ook voor het eerst in Azië en later in Europa. Het grote verspreidingsgebied gaf aanleiding tot een sterke variatie door aanpassing aan lokale omstandigheden. Terwijl bleven nieuwe migratiegolven uit Afrika komen. De samenlevingen werden complexer, het sociale leven uitgebreider, mede dankzij het beheersen van vuur De technologie in werktuigbewerking ging steeds meer vooruit en uiteindelijk doen ook kunst en cultuur hun intrede. Toch blijft er van die wijdvertakte evolutie nu maar één soort meer over: de Homo sapiens of moderne mens. 16 Galerij van de Mens - didactisch dossier

17 eerste verspreiding van het geslacht Homo G.1 Homo ergaster: de aanvang van het succes Datering: -1,9 tot -1,4 miljoen jaar Homo ergaster was al opvallend goed uitgerust: zijn stevig stel hersenen stuurden een modern lichaam aan, met dezelfde proporties als het onze. Daarmee was hij de eerste mens die op jacht ging. Met zijn gereedschap zette Homo ergaster de steenbewerkingstraditie verder, met daarbij een nieuw belangrijk en veel verfijnder werktuig: de vuistbijl. Turkana - jongen Houten 3D-reconstructie Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Fossiele skeletelementen van de Turkanajongen, West Turkana, Kenia Acheuleaanwerktuigen (originelen), Kasaka, DR Congo Schematische vergelijking tussen de fossiele voetafdruk van Homo ergaster en de moderne mens. Schematische voorstelling van de bewerking van een vuistbijl G.2 Homo erectus: de verkenner Datering: -1,8 miljoen tot jaar Homo erectus was een voortreffelijke trekker: de eerste mens die Afrika verliet. Van deze soort werden ongeveer overal op het Euraziatische vasteland fossielen gevonden, vaak met lokale variaties. Homo erectus beheerste het vuur, een cruciaal element. Warmte en licht bieden geborgenheid en samenzijn en houden dieren op afstand. En op vuur kun je koken. De gebieden waar Homo erectus leefde, waren van een nog nooit geziene verscheidenheid en bevonden zich op twee continenten. Overal vond hij meer voedsel dan voorheen, wat tot uiting kwam in zijn lichaamsbouw. Homo erectus was een mens die uiterlijk erg op ons leek. Zijn beenderen waren iets forser. Tegenover de vroeger levende mensen, zoals Homo habilis, bezat Homo erectus omvangrijker hersenen. De goed gevoede hersenen konden zich ontwikkelen. Homo erectus moest dankzij zijn voedselrijk dieet niet meer de hele dag naar voedsel zoeken. Zijn vrije tijd gebruikte hij om een sociaal leven te leiden, nieuwe werktuigen uit te vinden Homo ergaster Homo erectus Galerij van de Mens - didactisch dossier 17

18 Houten 3D-reconstructie Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Fossiel dijbeen (afgietsel), Trinil, Indonesië Schematische vergelijking tussen skelet Homo erectus en moderne mens ivm lichaamsbouw Fossiele schedel Pekingmens (afgietsel), Zhoukoudian, China Touch screen tabletcomputer: migratieroutes van de ondersoorten van Homo erectus Fossiele schedel (afgietsel), Sangiran, Java, Indonesië Reconstructievoorstelling op schaal over het gebruik van vuur: licht,- warmtebron, bescherming, voedselbereiding obv opgravingen in Terra Amata, Frankrijk Acheuleaanwerktuigen (afgietsels), Zhoukoudian, China G.3 Homo georgicus: stelt ons voor een raadsel Datering: -1,8 miljoen jaar De paleontologen waren verbaasd toen ze deze fossiele mens in het grensgebied tussen Europa en Azië ontdekten. Ze hadden niet verwacht dat er zo vroeg buiten Afrika zo n primitieve mens zou voorkomen. In deze archaïsche mens komen verschillende kenmerken bijeen die elk afzonderlijk bij andere soorten voorkomen. Hij gebruikte rudimentaire werktuigen. En voor Europa kwam hij kwam hij buitengewoon vroeg voor. Houten 3D-reconstructie Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics Homo georgicus voor deze soort Fossiele schedel (afgietsel), Dmanisi, Georgië Fotovergelijking ivm schedelkenmerken tussen Homo georgicus, Homo erectus, Homo habilis en Homo rudolfensis Fossiele schedel van een oudere man (afgietsel), Dmanisi, Georgië Olduwaanwerktuigen (afgietsels), Dmanisi, Georgië G.4 Homo floresiensis: zo klein en zo bizar Datering: tot jaar Deze kleine vreemd uitziende mens, met zijn korte benen, vertoont heel wat archaïsche kenmerken. Hij evolueerde op een eilandje, zonder vijanden en met weinig middelen. Zijn kleine lichaamsbouw is een klassieke aanpassing. Fossiele skeletelementen (afgietsel), Flor, Indonesië Schematische vergelijking van fossiele schedels van Homo floresiensis, een australopitheek en de moderne mens Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie Homo floresiensis G.5 Homo antecessor: De vroegste mens in West-Europa Datering: -1,2 tot -0,8 miljoen jaar Hoewel dit in Spanje ontdekte fossiel heel oud is, lijkt het op dat van moderne mensen. Maar specialisten twijfelen: is dit werkelijk een aparte soort of is het een lokale variant van een andere Homo? Fossiele schedel (afgietsel), Gran Dolina, Atapuerca, Spanje Foto van de opgraafplaats Gran Dolina in de Sierra de Atapuerca, Spanje Foto s van een menselijk bot met insnijdingen en van werktuigen 18 Galerij van de Mens - didactisch dossier

19 G.6 Homo heidelbergensis: reeds een migrant Datering: tot jaar Deze voorouder bleef niet stil zitten. Uit sommige groepen die naar Europa trokken, ontstond de neanderthaler. De populaties die in Afrika bleven evolueerden tot de moderne mensen (Homo sapiens). Fors, goedgebouwd en slim (zijn hersenen waren groot): zo kunnen we Homo heidelbergensis omschrijven. De werktuigen worden steeds verfijnder; er verschijnen jachtwapens; de mensengemeenschappen worden complexer en solidariteit met de medemens doet zijn intrede. Fossiele schedel (afgietsel), Kabwe, Zambia Fossiele onderkaak (afgietsel), Mauer, dichtbij Heidelberg, Duitsland Schematische vergelijking van de schedels van Homo heidelbergensis en moderne mens Schematische voorstelling van grot van Sima de los Huesos, Spanje, vindplaats van ruim 4000 mensenbeenderen van 28 individuen. Fossiele schedel met tekenen van een abces, La Sima de los Huesos, Atapuerca, Spanje Acheuleaanwerktuigen: vuistbijl (origineel), Pas-en-Artois, Frankrijk en fragmenten van een houten steekspies (afgietsel), Lehringen, Duitsland Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie met speer G.7 Homo neanderthalensis: één van ons? Datering: tot jaar Over de relatie tussen de neanderthaler en de moderne mens wordt eindeloos gediscussieerd, waarbij nu eens onze verwantschap en dan weer onze verschillen aan bod komen. Maar nu weten we dat wij in Eurazië en in Oceanië in beperkte mate genen van de neanderthalers in ons hebben De neanderthaler stamde waarschijnlijk af van Homo heidelbergensis en vormde een mensensoort op zich. Hij was niet alleen intelligent en sociaal, maar hij kon ook plannen anders zou hij niet op groot wild kunnen jagen en hij vond veel technologische nieuwigheden uit. Waarschijnlijk zorgden die kwaliteiten ervoor dat hij zich aan de kou kon aanpassen en zo in de barre ijstijden overleven. Schematische vergelijking tussen schedels van Homo neanderthalensis en de moderne mens Fossiele begraven Homo neanderthalensis (afgietsel), Kebara, Israël Fossiele schedel van een oude man (afgietsel), Chapelle-aux-Saints, Frankrijk Mousteriaanwerktuigen: afslag en spits (originelen), Henegouwen, België Fossiele vuistbijl (origineel), Spy, België Schematische voorstelling van de techniek om Mousteriaanspitsen te maken Touch screen tabletcomputer: identiteitskit mogelijk uitzicht onderzoekstopics voor deze soort Houten 3D-reconstructie fossiele skeletelementen van de man van Spy (3D-print), Spy, België Homo neanderthalensis graaf van Kebara (Israël) Galerij van de Mens - didactisch dossier 19

20 Zoom: de man van Spy Toen deze neanderthaler in 1886 ontdekt werd in de buurt van het dorp Spy bij Namen, had de wetenschap nog meer vragen dan antwoorden over onze evolutie. De vondst van deze oude Belg was er één uit de duizend, maar kende daarna wel een woelige geschiedenis. Zo ontstond er onenigheid tussen de Belgische staat en de familie van één van de ontdekkers over het eigendomsrecht van de beenderen. De familie nam de fossielen mee naar Frankrijk toen ze vluchtten voor de gruwel van de Tweede Wereldoorlog. Ze staken de beenderen in een doos die ze in een tapijt rolden en op het dak van hun auto de fossielen uit de grot van Spy bonden. Bezorgd om de veiligheid van de resten wilde de familie ze in een Frans museum deponeren. Dat museum wou er maar al te graag op ingaan om er munt uit te slaan. Gelukkig zag de familie in dat dit niet opportuun was. Na de oorlog bracht ze alles terug naar het Museum in Brussel (behalve 1 voetbeentje dat onderweg verloren is gegaan ). Sindsdien rusten de skeletten veilig in een brandkast in het Instituut. In 1994 zijn de fossielen definitief aan de Belgische Staat geschonken. In de loop van de afgelopen 130 jaar onderzochten verschillende instellingen de grot van Spy. Toen uiteindelijk alle vondsten bij elkaar werden gebracht, kwamen er toch wel wat verrassingen aan het licht. Zo was er niet 1 man van Spy (dat was al snel duidelijk), maar zijn er uiteindelijk 3 verschillende individuen opgegraven: 2 volwassenen en 1 kind. Op dit moment loopt er een DNA-onderzoek om het geslacht van de volwassenen te bepalen (afspraak voor het resultaat op de website van het Museum binnen enkele maanden). Spy was niet de eerste vindplaats van neanderthalers in de wereld, maar eigenlijk was de beroemde eerste vondst uit 1856 in het Neanderdal in Duitsland dat evenmin. De eerste ontdekking gebeurde in Engis (België) in 1830, maar die fossielen van een neanderthalerkind werden toen aanzien als een misvormd modern kind en pas meer dan een eeuw later (h)erkend als een neanderthaler. De vondst in Spy was echter in die mate belangrijk dat de daar gevonden beenderen bevestigden dat de toen zeer omstreden resten uit Duitsland wel degelijk aan een afzonderlijke mensensoort toebehoorden en niet van moderne mensen met misvormingen. Sommige critici dachten immers dat de resten in de vallei van de Düssel (het Neanderdal) stamden van een paar Russische Kozakken die op weg naar een veldslag tegen Napoleon tragisch aan hun einde waren gekomen. Hun kromme benen zouden het gevolg geweest zijn van de lange ritten te paard die de Kozakken vaak deden. Sinds hun ontdekking en tot nu toe blijven de resten uit Spy belangrijk referentiemateriaal voor de studie van de intussen honderden individuen van neanderthalers die de afgelopen eeuw wereldwijd ontdekt zijn (zie de rubriek Om meer te weten ). G.8 De Denisova-mensen: de mensheid op een kruispunt Datering: jaar Ook zij vormen een raadselachtige bevolkingsgroep. Genetisch onderzoek toont aan dat deze mensen uit Siberië zich duidelijk hebben gekruist met zowel neanderthalers als moderne mensen. Link: Denisova, de zaak van de ontbrekende voorouder (National Geographic, Engelstalig) Tand en deel vingerkootje (3D-prints), Altaïgebergte, Siberië G.9 Homo sapiens, de anatomisch moderne mens: wij! Datering: jaar tot vandaag De geschiedenis van de mens is een onvoltooid boek, waarvan wij nu het hoofdstuk Homo sapiens aan het schrijven zijn. Wij, Homo sapiens, hebben onze mogelijkheden op gebied van vervaardiging, jacht, culturele ontwikkeling sterk uitgebreid. Met onze cultuur, onze maatschappijstructuur, onze intelligentie (?) slaagden wij erin de aarde te veroveren. Fossiele skeletelementen (3D print), Nazlet Khater, Egypte Fossiele bijl in vuursteen (origineel), Nazlet Khater, Egypte Fossiele begraven Homo sapiens (afgietsel), Qafzeh, Israël Homo sapiens 20 Galerij van de Mens - didactisch dossier