Jaarverslag.

Transcriptie

1 Jaarverslag

2 Duurzaam Recreëren Welkom bij Leisurelands! In 2017 vierde Leisurelands haar 55-jarig jubileum met een breed scala aan evenementen voor al onze relaties. Het was een prima moment om hen te bedanken voor de goede samenwerking en het vertrouwen in onze onderneming. De vele leuke reacties geven ons het vertrouwen en de inspiratie dat wij ook de komende jaren kunnen bouwen op de vele mensen en organisaties waarmee wij samenwerken. Die samenwerking en dat vertrouwen vormen een belangrijke basis voor het succes van Leisurelands. Ons jubileumjaar was een uitstekend jaar waarin wij weer bijna zes miljoen bezoekers op onze recreatiegebieden mochten verwelkomen. Dat deze bezoekers ons weten te vinden blijft ons sterken in onze ambitie. Leisurelands wil voorop lopen in de recreatie- en evenementenmarkt door het continu verbeteren van de kwaliteit en het zo snel mogelijk inspelen op de veranderende wensen van de consument. Het thema Duurzaam Recreëren is het fundament onder al onze activiteiten. Leisurelands wil een actieve bijdrage leveren aan het verbeteren en verduurzamen van de leefomgeving en de optimalisering van haar maatschappelijk rendement als organisatie. Duurzaam Recreëren steunt op vijf pijlers: 2 1. het borgen van een groene, gezonde omgeving; 2. veiligheid en crowd management ; 3. verhogen van maatschappelijk rendement; 4. energieneutraal opereren, energie genereren; 5. kennis delen en uitbouwen. Leisurelands werkt bij al haar activiteiten aan een optimaal evenwicht tussen de 3 P s: People: het gastvrij en veilig ontvangen van bezoekers Planet : passend voor wat betreft het landschap en de leefomgeving Profit : duurzame winstgevendheid, gericht op de lange termijn Wij nodigen al onze relaties graag uit om met ons mee te denken en te werken aan een duurzame ontwikkeling van onze recreatiegebieden en ons aanbod.

3 Inhoud BESTUURS- EN ADVIESORGANEN 5 MISSIE VAN LEISURELANDS 6 KERNGEGEVENS 7 BERICHT VAN DE RAAD VAN COMMISSARISSEN 9 VERSLAG VAN DE DIRECTIE OVER Toelichting 22 Exploitatie 33 Onroerend goed 36 Interhuis 40 Leisurelands 42 Resultaten 49 Vooruitzichten 50 Corporate Governance 53 Risicoparagraaf 56 JAARREKENING 2017 Geconsolideerde balans 64 Geconsolideerde winst- en verliesrekening 65 Geconsolideerd kasstroomoverzicht 66 Algemene toelichting en waarderingsgrondslagen 68 Toelichting op de geconsolideerde balans 72 Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening 76 Enkelvoudige balans 78 Enkelvoudige winst- en verliesrekening 78 Toelichting op de enkelvoudige balans 79 3 OVERIGE GEGEVENS Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 82 Statutaire regeling omtrent bestemming winst en voorstel tot bestemming van het resultaat Persoonlijke gegevens Directie en Raad van Commissarissen 85

4

5 Bestuurs- en adviesorganen Leisurelands B.V. Raad van Commissarissen De heer F.A.C. van den Broek De heer J.G.H. Heijmen Mevrouw J.M.P. Moons Directie De heer E.M.J.C. Droogh Ondernemingsraad Mevrouw D.M.C.W. Berlage (voorzitter) Mevrouw W.C. Noorlander - Middelkoop De heer E. Thomassen De heer R.A. Lina (per 3 januari 2018) 5 Juridische structuur van actieve vennootschappen met een belang van 100% per 31 december 2017 Aandeelhouders: 22 gemeenten + Gemeenschappelijke Regeling Recrea eschap Achterhoek Liemers Leisurelands B.V. Leisurelands Onroerend Goed B.V. Leisurelands Exploita e B.V. Interhuis B.V. RGV Delfstoffen B.V.

6 Missie van Leisurelands Missie van Leisurelands Visie Leisurelands heeft de ambitie om in een sterk veranderende wereld en markt verder uit te groeien tot een nog slagvaardiger en toonaangevender recreatiebedrijf. Dat vraagt om een bij de tijd passend aanbod dat afgestemd is op de wensen en eisen van gasten (bezoekers, organisaties) en de op de gebieden gevestigde leisure ondernemers. Daartoe zal het productaanbod kwalitatief en kwantitatief verder worden verbreed en uitgebreid. Missie van Leisurelands De oorsprong van ons bestaansrecht bestaat uit het ontwikkelen, aanleggen, faciliteren, exploiteren en beheren van recreatieve producten. De recreatiegebieden liggen allemaal in het buitengebied met groen en water als decor. Leisurelands levert direct en indirect een maatschappelijke bijdrage aan de leefbaarheid en vrijetijdsbesteding in de regio waarin zij actief is. Daartoe wordt ook steeds meer de samenwerking gezocht met organisaties en instellingen die buiten de recreatiesector actief zijn. 6 Recreatiegebieden Berendonck Bussloo Groene Heuvels Hambroekplas Heerderstrand Hilgelo Kievitsveld Mookerplas Nevelhorst Nijkerk aan Zee Rhederlaag Slingeplas Strand Nulde Strand Horst Stroombroek Surfoever Hoge Bijssel Wylerbergmeer Zandenplas Zeumeren Haven Hattem Gelegen in de gemeente(n) Wijchen Voorst Beuningen Berkelland Heerde Winterswijk Epe Mook en Middelaar Montferland Nijkerk Zevenaar Aalten Putten Ermelo, Harderwijk Montferland Nunspeet Berg en Dal Nunspeet Barneveld Hattem

7 Kerngegevens Bezoekersaantallen recreatiegebieden (x 1.000) Index Bezoekersaantallen exploitaties recreatiegebieden (x 1.000) Index Omzet parkeerinkomsten (x 1.000) Index Aantal parkeerjaarkaarten Aantal evenementen Omzet uit verhuur en verpachting (x 1.000) Index Overige omzetten, zoals evenementen (x 1.000) (excl. eigen exploitaties) Index Operationeel resultaat (x 1.000) Netto resultaat (x 1.000) Index Aantal dagen boven 25 C Aantal gebieden Totale oppervlakte in ha Oppervlakte water in ha Personeelsgegevens / situatie per 31 december Aantal personeelsleden kantoor Aantal personeelsleden buitendienst Aantal personeelsleden eigen exploitaties Totaal aantal personeelsleden Aantal personeelsleden in FTE's kantoor Aantal personeelsleden in FTE's buitendienst Aantal personeelsleden in FTE's eigen exploitaties Gemiddeld aantal personeelsleden over het boekjaar in FTE's Aantal personeelsleden Leisurelands totaal Gemiddelde leeftijd Gemiddeld aantal dienstjaren ,0 11,4 0 29, ,6 7, ,6 12,8 0 32, ,0 7, ,4 14,3 15,2 47, ,0 7, ,3 14,5 14,7 47, ,6 8, ,2 9,3 18,1 43, ,5 10,1 Investeringen in recreatieve en ondersteunende voorzieningen (x 1.000) incl. groot onderhoud

8 Leisurelands 20 recreatiegebieden in Nederland A28 Haven Hattem Zwolle A50 Hoge Bijssel Heerderstrand 8 Strand Horst Strand Nulde A28 Nijkerk aan Zee Nijkerk Amersfoort A1 A28 A30 A28 Harderwijk Apeldoorn Zeumeren Barneveld Zandenplas A50 A1 A50 Kievitsveld Deventer Bussloo N339 Zutphen N348 N319 A1 N332 N346 Borculo N312 N315 Hambroekplas N18 A12 Ede A15 A50 A12 A325 Arnhem A348 Nevelhorst Dieren Rhederlaag Didam A18 Doe nchem Stroombroek N18 N319 Hilgelo Winterswijk N318 N319 Slingeplas A15 Groene Heuvels Wijchen Berendonck A73 Nijmegen Wylerbergmeer A50 Cuijck Mookerplas

9 Bericht van de Raad van Commissarissen Aan de Aandeelhouders Het is ons een genoegen om u het jaarverslag over 2017, met daarin opgenomen het verslag van de directie en de jaarrekening, aan te bieden. Het jaarverslag is opgesteld door de directie. De jaarrekening is gecontroleerd door onze accountant Deloitte Accountants BV en voorzien van een goedkeurende verklaring. Deze verklaring is opgenomen in het verslag op bladzijde 82. De Raad van Commissarissen heeft, in aanwezigheid van de externe accountant, op 6 april 2018 het jaarverslag met de directie besproken. De discussies die in dat verband zijn gevoerd, hebben de Raad van Commissarissen ervan overtuigd dat dit verslag voldoet aan alle voorschriften en aan de eisen van goede governance en transparantie. Het vormt een solide basis voor de verantwoording die de Raad van Commissarissen aflegt voor het gehouden toezicht. De Raad van Commissarissen stemt in met de jaarrekening. Op 14 juni zal de jaarrekening tijdens de jaarlijkse Algemene Vergadering van Aandeelhouders ter vaststelling aan de aandeelhouders worden voorgelegd. De Raad van Commissarissen stelt u voor de jaarrekening over 2017 vast te stellen en decharge te verlenen aan de directie voor het door haar gevoerde beleid en aan de Raad van Commissarissen voor het gedurende verslagjaar gehouden toezicht. In het verslagjaar kwam de raad vier keer bijeen. Tijdens onze ontmoetingen met de directie hebben wij de gebruikelijke onderwerpen als: financiële gang van zaken, organisatie en management, beleggingen, marktomstandigheden en de strategie van de onderneming besproken. Ook is de ontwikkeling van een toekomstbestendig scenario voor de governance van Leisurelands aan de orde geweest. Leisurelands is immers een organisatie in ontwikkeling en opereert in een sterk verander(en)de tijd en omgeving. 9 Er zijn over 2017 weer een aantal mooie ontwikkelingen te melden. Zo werd het 55-jarig bestaan van de vennootschap gevierd en is het omzetten van een deel van de beleggingsportefeuille naar langdurige verpachtingen, in navolging op het strategisch plan , nagenoeg afgerond. Onze traditionele energiebronnen zijn eindig. Leisurelands onderzoekt nu de mogelijkheden om uit biomassa waterstof te produceren en er is een minderheidsbelang genomen in een startup die projecten voor grootschalige zonne-energie op daken en op het land gaat realiseren. Inmiddels hebben we een samenwerkingsovereenkomst met Eneco voor onderzoek voor de realisatie van (drijvende) zonneparken op minder intensieve delen van onze recreatiegebieden. Ook hiermee werken we aan een verantwoorde toekomst. Onze recreatiegebieden trokken in 2017 totaal 3,9 miljoen strandbezoekers (dagrecreanten), de exploitaties nagenoeg 2 miljoen. Het aantal strandbezoekers vormt weliswaar geen nieuw record, maar deze bezoekersaantallen onderstrepen wel het belang van de onderneming voor de regio. De resultaten van de onderneming in 2017 waren tevredenstellend. De omzet van Leisurelands steeg in 2017 weer ten opzichte van Ondanks het wegvallen van de omzet uit eigen exploitaties, het nemen van een voorziening en dankzij de goede resultaten uit het vermogensbeheer, kwam het nettoresultaat over 2017 uit op ruim 1,2 miljoen. Hierdoor is de financiële basis van de onderneming verder versterkt. Wij danken de medewerkers en directie voor hun geleverde prestaties en de grote inzet in dit voor de vennootschap bijzondere jaar. Raad van Commissarissen Arnhem, 6 april 2018

10 55 jaar

11 Verslag van de directie over 2017 Een enerverend 2017 Ook het afgelopen jaar hebben we met Leisurelands de nodige stappen gezet om onze recreatiegebieden en onze organisatie toekomstbestendig te maken en te houden. Over onze visie en de vele activiteiten die wij ondernemen, leest u meer in dit jaarverslag. We kijken tevreden en met genoegen terug op 2017, ook omdat het jaar een feestelijke tint kreeg dankzij de viering van ons 55-jarig jubileum. Deze viering was een prima gelegenheid om alle stakeholders van Leisurelands, van huurders, pachters en evenementenorganisatoren tot en met omwonenden, hulpdiensten en gemeenten nog eens extra te bedanken voor de samenwerking en het vertrouwen. In dit kader wil ik ook graag onze medewerkers bedanken voor de grote inspanningen die zij ook het afgelopen jaar weer hebben geleverd. Met ons relatief kleine team weten wij onze gasten en alle partijen die daaraan meewerken een optimale beleving te bieden. Daarvoor wordt regelmatig veel gevraagd van onze medewerkers, van een hoge mate van flexibiliteit tot en met soms het, letterlijk en figuurlijk, in weer en wind aan het werk zijn. Dat zij dat altijd met veel plezier en inzet doen geeft veel vertrouwen voor de toekomst. E.M.J.C. Droogh, directeur Leisurelands viert 55-jarig jubileum in 2017 In 2017 stond Leisurelands uitgebreid stil bij het 55-jarig jubileum. Zo werd aan ruim 800 mensen persoonlijk een heerlijke Tony s Chocolonely chocoladereep overhandigd, een duurzaam geproduceerd cadeau dat voor deze gelegenheid werd voorzien van een speciale Leisurelands wikkel. Een traktatie die bijzonder op prijs werd gesteld. 11 Om het jubileum ook met een breder publiek te delen werd in samenwerking met de Persgroep Nederland een fotowedstrijd georganiseerd. Bezoekers mailden ons hun mooiste foto s gemaakt op onze recreatiegebieden, passend bij een van de thema s: mensen, actie of natuur. Door het delen van hun foto s op social media konden zij stemmen winnen en kans maken op de publieksprijs. Daarnaast beoordeelde een vakjury, bestaande uit professionele fotografen, de ingezonden foto s. De actie leverde de nodige aandacht op in de regionale pers. Een selectie van de best beoordeelde foto s is in het najaar van 2017 tentoongesteld op recreatiegebied Bussloo. In de zomer van 2017 werd tevens een bijzonder evenement voor relaties van Leisurelands georganiseerd. Zo n 150 genodigden werden ontvangen op recreatiegebied Groene Heuvels, waar zij onder andere een uitgebreid kijkje achter de schermen kregen bij de opbouw van het grote festival Down The Rabbit Hole. In 2017 hebben wij miniaturen laten maken van de kunstwerken die op onze gebieden staan. De miniaturen van de kunstwerken, ontworpen door Frans Goldhagen, hebben wij aangeboden aan de leden van de desbetreffende gemeenteraden en colleges. Ons 55-jarig jubileum betekende, weliswaar ongepland, in feite ook de definitieve bevestiging van de naam Leisurelands aan alle doelgroepen. Deze in maart 2015 geïntroduceerde naam kwam mede dankzij het jubileum in 2017 nadrukkelijk en veelvuldig onder de aandacht bij alle stakeholders en doelgroepen. Uiteraard blijven we de komende jaren verder bouwen aan de bekendheid en lading van de merknaam Leisurelands.

12 Overzicht belangrijkste activiteiten en gebeurtenissen in 2017 Het overzicht op deze pagina s geeft een globaal inzicht in de dynamiek van 2017 voor onze organisatie. Als gevolg van het grillige verloop van de zomer daalde het aantal bezoekers (dagrecreanten) tot bijna 4 miljoen, 8,8% onder het record van Het aantal bezoekers aan de exploitaties van huurders en pachters op onze terreinen steeg met 3,9% richting de 2 miljoen. In totaal kwam het aantal bezoekers uit op ruim 5,9 miljoen, zo n 5% minder dan in Het verder uitbreiden van de experimenten met biomassa. Op basis van de ervaring met de installaties op recreatiegebied Zeumeren wordt nu ook gewerkt aan de ontwikkeling van biomassa dat waterstof gaat genereren. 12 Een minderheidsbelang in Transmatch Energy Advisors B.V., een startup die projecten voor grootschalige zonne-energie op daken en op het land gaat realiseren. Dit om de markt te leren kennen en er toegang tot te krijgen. Een samenwerkingsovereenkomst met Eneco voor de realisatie van (drijvende) zonneparken op minder intensief gebruikte delen van onze recreatiegebieden. De mede-organisatie van de derde editie van het branche event Gastvrij, waar topondernemers en -bestuurders uit de gastvrijheidssector het belang van de sector onder de aandacht brengen. Leisurelands is mede-initiatiefnemer van dit evenement. Het verder activeren van het platform Renaissance van het platteland, een platform voor een nieuwe verbinding tussen stad en platteland, waarin met partijen (BPG, FPG, STIRR, ZLTO en HAS Hogeschool) uit diverse sectoren wordt samengewerkt. Er zijn contacten gelegd met onder andere de P10 gemeenten en K6 provincies (krimpproblematiek) en diverse landelijke organisaties en initiatieven om dit onderwerp breder op de kaart gezet te krijgen. De realisatie van een vernieuwd toilet-/kioskgebouw op recreatiegebied Zandenplas. Het verbeteren van de parkeergelegenheid en fietsenstalling op recreatiegebied Zeumeren. Het vernieuwen van de wegen en fietspaden op Strand Horst, Strand Nulde en Berendonck. Het behalen van het Certificaat Particulier Natuurbeheer, waarmee Leisurelands zich ook committeert aan het Kwaliteitshandboek van de Federatie Particulier Grondbezit (FPG).

13 Het ontwikkelen van een nieuwe bestemming voor recreatiegebied Nevelhorst (gericht op wandelaars/sportieve activiteiten). Start van bouwactiviteiten Thermen Berendonck met de opening van een dassenparadijs. Het verstevigen van de oevers bij recreatiegebied Stroombroek met een damwand. Het adviseren van ministeries, onderwijsinstellingen, terreinbeherende organisaties (TBO s) en andere partijen. Verdere uitbreiding van de aankoop van agrarische gronden, mede als beleggingsobject. Dit in het kader van de structuurverbetering van het landelijk gebied, wat mogelijk maakt dat agrarische bedrijven kunnen blijven groeien. Duurzame uitbreiding van het aantal grote evenementen, rekening houdend met de omgeving en buurtbewoners. 13 Start van gesprekken met diverse instanties voor het plaatsen van windmolens binnen twee Gelderse gemeenten. Bijdrage in de discussie voor de vernieuwing van de wetgeving rond hygiëne en veiligheid voor het zwemmen in oppervlaktewater. Afronding van de leidraad basisveiligheid zwemlocaties (in samenwerking met KNRM, OSO, IPO en Recron). In dit kader is Leisurelands gevraagd om namens de Europese koepel deel te nemen aan de expertgroep die de Europese Commissie adviseert over de Zwemwaterrichtlijn. Het verder investeren in krimp, van kwantiteit naar kwaliteit, door initiatieven die de recreatiegebieden toekomstbestendig maken. Het werken aan een verdere uitbreiding van het aantal professionele pachters. Het realiseren van wijzigingen in bestemmingsplannen. De begeleiding van pachters en huurders in de veranderende marktomstandigheden, mede in het licht van de dalende waarde van recreatief onroerend goed. Adviseren in samenwerking met OSO over onderwerpen als zwemmersjeuk, Ziekte van Weil en veiligheid.

14 Strategie en trends op de vrijetijdsmarkt Trends in de vrijetijdsmarkt De vrijetijdsmarkt is in deze tijd sterk in beweging, zowel aan de vraagkant als aan de aanbodkant. De vrijetijdsmarkt wordt traditioneel sterk beïnvloed door: de hoeveelheid vrije tijd; het besteedbaar inkomen; de mobiliteit; het vertrouwen in het algemeen (consumentengedrag); demografische ontwikkelingen (o.a. vergrijzing, krimp). Deze factoren zijn zeker ook nu en in de toekomst van belang. In het afgelopen jaar is de economie met 3,1% gegroeid en de lichten voor 2018 staan ook op groen. Voor grote groepen consumenten is sprake van een (lichte) toename van het besteedbaar inkomen, met de aantekening dat deze groepen weinig lijken te merken van het economisch herstel. Sparen is door de extreem lage rente steeds minder interessant, het aflossen van (hypotheek)schulden blijft actueel. In de zoektocht naar rendement hebben de aandelenbeurzen in 2017 een goed jaar gehad en waagden veel mensen een gokje met cryptovaluta, die in 2017 ongekende stijgingen lieten zien. Het lijkt erop dat na een groot aantal onzekere jaren de geest van voor 2008 weer uit de fles is gekomen. 14 Zo zien we ook dat mensen weer vaker op vakantie gaan en daarbij de hoogste eisen stellen. Of het nu gaat om de laagst geprijsde all-in arrangementen of luxe verre vakanties naar exotische bestemmingen, het moet allemaal perfect geregeld zijn. Dankzij hun ervaringen in binnen- en buitenland komt ook voor Leisurelands de lat steeds hoger te liggen. Beleving, op welke manier dan ook, is essentieel. Het betekent dat er aan de aanbodkant steeds duidelijkere keuzes moeten worden gemaakt. Meer van hetzelfde werkt niet meer. De maatschappelijke trends zijn ook voor Leisurelands van belang. Zo wordt het dagbezoek aan onze recreatiegebieden, onder andere als gevolg van de vergrijzing, minder vrije tijd en de krimp van de bevolking in het buitengebied, minder vanzelfsprekend. De huidige consument zoekt en krijgt op steeds meer plaatsen beleving en wil bovenal vermaakt worden. De toename van het aantal grote en meerdaagse evenementen en festivals is daar een duidelijk teken van. We zien een terugloop in de kleine, lokale evenementen. Daartegenover staat een duidelijke groei in de belangstelling voor grote en meerdaagse festivals, een ontwikkeling waar Leisurelands graag op inspeelt en succes mee heeft. Het is voor Leisurelands een grote uitdaging om nu en in de toekomst de gewenste beleving te kunnen bieden. Dit in een goede balans met ons streven naar verhoging van het maatschappelijk rendement en het creëren van een duurzame en veilige omgeving voor onze bezoekers, omwonenden en andere stakeholders.

15 Daarnaast blijft de consument uiterst kritisch waar het gaat om de prijs/kwaliteitverhouding van de aangeboden producten. De afgelopen jaren heeft zich in de vrijetijdsmarkt een ware kortingsslag ontwikkeld waardoor, zeker in deze verzadigde markt, producten soms onder de kostprijs worden aangeboden. Dat leidt tot problemen bij veel aanbieders. Ook in 2017 hebben wij weer kunnen constateren dat er, ondanks het veel gunstiger economisch klimaat, nauwelijks herstel is van prijzen en marges. Dat heeft belangrijke gevolgen voor de markt, ook in de komende jaren: het investeringsniveau is en blijft de komende jaren relatief laag, zeker in gebieden waar sprake is van krimp; de zo broodnodige verbetering van het kwaliteitsniveau wordt niet gerealiseerd, er wordt eerder op bezuinigd (bijvoorbeeld: minder of nog flexibeler en goedkoper personeel); het innovatiebeleid in de sector wordt te weinig gestimuleerd; financiers en eigenaren zullen nog het nodige moeten afboeken; de clustering en schaalvergroting in de sector zal onverminderd doorzetten. 15

16 Visie en strategie De realisatie van de strategie van Leisurelands, vastgelegd in het strategisch beleidsplan, ligt stevig op koers. Wel zien we dat we de strategie verder zullen moeten aanpassen naar aanleiding van de gevolgen van de deeleconomie, urbanisatie en vergrijzing. Naast het verder aanscherpen van onze marktgerichte strategie is de continue dialoog met onze aandeelhouders, onder andere over hun rol, van groot belang. In het kader van onze strategie blijven de volgende aandachtsgebieden van belang: 16 het vergroten van de schaal van onze onderneming, waardoor de kennis en ervaring binnen onze organisatie beter geborgd worden; in deze markt, waarin een toenemende clustering plaatsvindt, zullen wij moeten groeien om onze marktpositie te behouden en waar mogelijk te verstevigen. Met andere woorden: in een krimpende markt is juist volume nodig om slagvaardig te opereren; deze groei is ook van belang om onze klanten blijvend te voorzien van de juiste, verbeterde en nieuwe producten en diensten; het kritisch blijven beschouwen en verfijnen van ons verdienmodel. Dat heeft zich tot nu toe bewezen en zal zich ook op lange termijn moeten blijven bewijzen; het borgen van ondernemerschap en niet naar een beheermodel gaan; het analyseren en oplossingen ontwikkelen voor maatschappelijke trends als de deeleconomie, vergrijzing, urbanisatie en demografische ontwikkelingen. Deze aandachtsgebieden zijn nauw verbonden met belangrijke economische en maatschappelijke trends die wij waarnemen. Naast de eerder genoemde vijf externe factoren, vrije tijd, besteedbaar inkomen, mobiliteit, vertrouwen en demografie, zien wij trends die van grote invloed zijn op onze sector en onze bedrijfsvoering. Herstel van economische groei, onduidelijke horizon Sinds kort is er weer sprake van economische groei. De groei met 3,1% in 2017 is zelfs robuust te noemen en weer bijna op het niveau van voor de start van de crisis in Het besteedbaar inkomen van de meeste consumenten is sinds die periode behoorlijk teruggelopen en herstelt zich over de breedte nog nauwelijks. De uitgaven van de overheid zijn ondertussen blijven groeien. Daarnaast heeft de huizenmarkt zich sterk hersteld en is in een aantal steden sprake van oververhitting. De huizenmarkt is een duidelijke weerspiegeling van de toenemende tweedeling tussen de Randstad en het buitengebied, daar in een aantal regio s sprake is van nog steeds stagnerende huizenprijzen en zelfs leegloop. In bredere zin is het herstel van de huizenmarkt een belangrijk fundament onder het consumentenvertrouwen. Ook in de retailsector is een verbetering te zien, waarbij ook nog steeds duidelijk is dat zich weinig onderscheidende formules in het middensegment het moeilijk blijven hebben. De formules die een duidelijke keuze maken voor een hoge toegevoegde waarde of een zeer krachtige prijspropositie zijn de winnaars. Ondanks de positieve geluiden is het de vraag of de economische groei zich de komende jaren structureel blijft voortzetten. Er zijn de nodige onzekerheden, zoals de aanstaande Brexit en de gevolgen van het afbouwen van het aankoop- en rentebeleid (QE, Quantitative Easing) van de Europese Centrale Bank. Ieder gerucht over het afbouwen of stopzetten van dit beleid

17 veroorzaakt al grote onrust op de aandelenmarkten. De rente is al licht aan het stijgen en het is, zeker als de stijging zich op termijn verder zal voortzetten, nog ongewis wat daar de gevolgen van zullen zijn. Al deze ontwikkelingen maken de bekende automatismen uit het verleden, waaronder een jaarlijkse stijging van het besteedbaar inkomen, steeds minder vanzelfsprekend. Naast het maatschappelijke sentiment spelen diverse andere factoren een rol, waaronder de vergrijzing, de flexibilisering van arbeid, de afname van de beroepsbevolking, de druk op de pensioenen, de leegloop van het buitengebied, de deeleconomie, een ander bestedingsgedrag van consumenten en steeds meer kleine baantjes, al dan niet als ZZP er. Zo bleek in 2017 dat, dankzij de positieve economische ontwikkeling en bedrijvigheid, het aantal banen weer is toegenomen. Daarbij neemt het aandeel van flexwerkers steeds verder toe. Daarnaast zien we dat een steeds groter deel van het inkomen wordt opgeslokt door lastenverzwaringen door overheden en het toenemende aandeel in de bestedingen voor gadgets als tablets en all-in-one pakketten voor televisie, internet en alle informatie die je in huis kunt halen. Dat laatste heeft uiteraard ook weer gevolgen voor de besteding van de steeds minder wordende vrije tijd. Bovendien blijft het aantal eenpersoonshuishoudens groeien. Bij deze huishoudens is gemiddeld sprake van minder vrije tijd. De gevolgen voor onze sector zijn groot. Zo hebben veel bedrijven langdurig ingeteerd op reserves en hun product tegen te smalle marges of zelfs zonder marge in de markt gezet. Dit proces kan niet tot in lengte van dagen duren. Het leidt tot fusies, clustering, bedrijfssluitingen en faillissementen. Hierdoor zal een nieuwe ordening in de recreatiemarkt ontstaan. Opvallend is dat dit proces al jaren gaande is en dat er nog steeds weinig initiatieven zijn om het tij te keren. Met andere woorden: er gebeurt te weinig. De sector zal de handen ineen moeten slaan en samen met partners moeten werken aan innovaties. Leisurelands heeft de ambitie om in dat kader een voortrekkersrol te blijven spelen. 17

18 Positie landelijk gebied Lokale overheden zullen hun uitgaven en inkomsten, mede dankzij afstoting van taken door het Rijk, nog meer in balans moeten brengen. Dat leidt tot hogere lasten voor de burgers en bezuinigingen op de uitgaven. Dit proces speelt al vanaf 2008 en blijft actueel. De vraag is hoe lang dat houdbaar is, want het heeft gevolgen voor de economische ontwikkeling en het vertrouwen. Zo klagen steeds grotere groepen burgers, al dan niet terecht, dat zij niets merken van de economische groei en ontstaat bij velen een onbehaaglijk gevoel over een tweedeling in de maatschappij. 18 De lokale overheden hebben in relatief korte tijd veel op hun bord gekregen en genomen, wat in een aantal gevallen leidt tot maatschappelijke onrust, bijvoorbeeld in de thuiszorg en jeugdzorg. Er is een nieuwe balans nodig om het systeem toekomstbestendig te houden. Dat zal gaan leiden tot andere en nieuwe vormen van samenwerking die positief kunnen uitwerken voor onze sector. Overheden hebben namelijk een ongelijk speelveld gecreëerd op de markt van vrijetijdsaanbieders. De geldstroom, die de laatste tientallen jaren naar de kwaliteitsontwikkeling van het buitengebied is gegaan, zal dalen. De subsidiestromen in de landbouw zullen op korte termijn veranderen van inkomenssteun naar een hectaretoeslag. Daarnaast zien wij de eerste signalen van een afbouw van de Europese steun aan de landbouw. Ook deze steun is zich aan het verplaatsen richting de stedelijke gebieden. In dit kader is de discussie over de fosfaatrechten snel actueel geworden en wordt gewerkt aan het terugdringen van de veestapel in Nederland. Daarnaast spelen problematieken rond de vrijkomende agrarische bebouwing en wat daarmee te doen en de Wet Ammoniak en Veehouderij (en de daarbij behorende emissierechten) een rol van grote betekenis. In het algemeen betekent de zoektocht naar extra gelden, ter compensatie van wegvallende subsidiestromen bij natuurbeheerders en landgoedeigenaren, dat er nieuwe toetreders op de al verzadigde vrijetijdsmarkt komen. Dit zal leiden tot een versnelde sanering binnen onze sector. Deze ontwikkeling dwingt de vier partijen die acteren in het buitengebied en mede verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van het buitengebied om keuzes te maken en samen te werken. Die vier partijen zijn: de landbouwsector, terreinbeherende organisaties, landgoedeigenaren en recreatieondernemers. In dit kader werken wij met een aantal medeinitiatiefnemers, BPG (Brabants Particulier Grondbezit), FPG (Federatie Particulier Grondbezit), HAS Hogeschool, STIRR (Stichting Innovatie Recreatie & Ruimte) en ZLTO (ondernemersvereniging boeren en tuinders) samen in een platform met de naam Renaissance van het platteland. Dit platform beoogt de verbinding tussen de stad en het platteland in ere te herstellen aan de hand van een diepgaande analyse van de huidige problematiek en het benoemen van thema s en oplossingen die op de (politieke) agenda moeten worden geplaatst. Daarnaast wil dit initiatief door een krachtenbundeling een bijdrage leveren aan het versnellen van regionale initiatieven. De initiatiefnemers zijn er van overtuigd dat de problemen in de regio s niet sectoraal maar integraal moeten worden opgelost. Daarnaast is een delegatie van bevoegdheden nodig. Tevens zal de tegenstelling tussen de Randstad en het buitengebied moeten worden omgebogen in een samenwerking.

19 Het platform Renaissance van het Platteland heeft drie kernthema s geformuleerd waarin stad en platteland elkaar kunnen vinden en versterken: Gezond en veilig voedsel Duurzaam geproduceerd, eerlijk (geprijsd), verantwoord en klimaatneutraal, met waardering voor de herkomst; Klimaatbestendig, energie Maak ons land klimaatbestendig (denk aan de recente wateroverlast) en zorg ervoor dat ons natuurlijk kapitaal in de vorm van grondstoffen, energie en biodiversiteit beschermd wordt; Recreatie, ontspanning en zingeving Werk aan goede, veilige en moderne voorzieningen, dichtbij, die ruimte geven aan ontspanning, rust en recreatieve beweging. Voorzieningen die duurzame economische ontwikkeling en zinvolle werkgelegenheid ondersteunen. In 2017 hebben wij mogen constateren dat de thematiek rond de verbinding tussen stad en platteland zich in een steeds bredere belangstelling mag verheugen. Er zijn onder andere inspirerende contacten gelegd met de P10-gemeenten (een samenwerkingsverband van 17 grote plattelandsgemeenten met kleine kernen), de K6 (provincies met krimpregio s), het NBTC en VNO/NCW. Met de P10 en K6 is een denktank gevormd met het doel om gezamenlijk de problemen op het platteland aan te pakken. Er wordt zoveel mogelijk samengewerkt om deze problematiek en juist de kansen die een sterke verbinding tussen stad en platteland biedt, op de kaart te krijgen bij beleidmakend Nederland. Verschuivende verhoudingen De verhoudingen in onze samenleving zijn duidelijk aan het veranderen. Mede dankzij de opkomst van nieuwe media (social, apps) weten consumenten en bedrijven elkaar steeds directer te vinden en wordt de rol van partijen met een intermediaire functie steeds verder uitgehold. Daardoor verandert ook de rol van overheden. Hierdoor ontstaat een zoektocht naar een nieuwe rol van overheden, die soms gepaard gaat met het teruggrijpen naar oude waarden. De rol van overheden zal mogelijk afnemen, mede omdat bedrijven rechtstreeks zaken oppakken die overheden laten liggen. Er zal een nieuw evenwicht gaan ontstaan, waarin bedrijven en overheden zich nadrukkelijker gaan verbinden met hun omgeving. Ook zien we voorbeelden van bedrijven/corporaties die zaken rechtstreeks regelen met bewoners, buiten de overheid om. We bewegen van controle en bescherming naar samenwerking, vertrouwen en openheid. Macht transformeert naar invloed. Belangrijke thema s daarbij zijn duurzaamheid, aandacht voor de omgeving, authenticiteit (ergens voor staan, leiderschap, kennis delen) en vertrouwen. 19 De bezitloze maatschappij Onze samenleving verandert snel in samenstelling en gedrag. De oudere generaties zijn gewend aan bezit en hebben daar nog veel affiniteit mee. Zij werken hard en kopen met het verdiende geld een huis, tweede huis, boot, caravan of andere materiële zaken waar ze volop van kunnen genieten. De jongere generatie gaat meer uit van het gebruik: huren, lenen, leasen, kortom meer gevarieerd genieten zonder eigenaar te zijn. Bekende voorbeelden zijn AirBNB, Uber en Snappcar, waarin bezit wordt gedeeld zonder tussenkomst van bekende en gevestigde partijen. Het bezitloze zien we in feite ook steeds meer terug in de arbeidsmarkt, waarin flexibele en zelfstandige vormen van werk blijven toenemen ondanks dat de overheid en vakbonden dit in andere (vaste) banen proberen te leiden.

20 Deze ontwikkelingen leiden ook tot een grote verschuiving van eigendom in onze sector. Ook de oudere generaties zijn de deeleconomie actief aan het ontdekken. Zo zien wij ook AirBNBachtige concepten ontstaan voor boten en jachten. Wat daar de gevolgen van zijn en welke kwaliteitseffecten dit heeft, is nauwelijks te voorspellen. Zo lijkt het, nu de economie aantrekt, dat de belangstelling voor de deeleconomie wat verflauwt. Is delen actueler in tijden van economische tegenspoed? De toekomst zal dit leren. Onze visie is dat deze ontwikkeling op termijn er toe zal leiden dat de waarde van eigendom in de toekomst nog verder zal dalen, wat mogelijk een voorbode kan zijn voor een volgende financiële crisis. De deeleconomie zal grote impact hebben op ons verdienmodel. 20 Demografische ontwikkelingen In het verlengde daarvan spelen belangrijke demografische ontwikkelingen. De bevolking is sterk aan het vergrijzen en dat leidt nu mede tot krimp in sommige regio s van Nederland en de landen om ons heen. De bevolking trekt naar de stad. Het CBS verwacht de grootste groei voor de vier grote steden, die in 2030 gemiddeld 15% meer inwoners dan in 2015 zullen tellen. Wij zien dat in het buitengebied onder andere terug in de daling van het aantal kinderen en jongeren (de ontgroening ), de sluiting van scholen en het vertrek van winkels uit dorpen, inclusief de pinautomaat. Het buitengebied vergrijst en het is een gegeven dat ouderen minder consumeren. Zo stelt hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid Jan Rotmans dat er in de Achterhoek tot 2030 zo n woningen zullen worden gesloopt en dat 50 scholen de deuren moeten sluiten. Ook regionale steden krijgen steeds meer met deze ontwikkeling te maken. Voor onze activiteiten vertaalt zich dat nu al in het verkleinen van de recreatiegebieden en het sluiten van delen van stranden. We zien een ontwikkeling richting gemengde bedrijfsvormen die zich op meer dan één activiteit richten, weg van de monocultuur die iedere sector probeert vast te houden. De effecten van al deze ontwikkelingen op onze sector zijn voor de langere termijn niet te voorspellen, mede omdat zij voor ons als samenleving nieuw zijn. Ze zullen een grote impact gaan hebben op ons verdienmodel. Financiering steeds lastiger De producten in onze sector hebben een steeds kortere levenscyclus en zijn in de regel kapitaalintensief. Dit vraagt om ruime marges om te kunnen blijven investeren. De sector kan door de eerder geschetste omstandigheden de benodigde marges niet of nauwelijks meer realiseren. De banken, de grootste financiers van onze sector, zijn daarom erg terughoudend en bouwen in een aantal gevallen zelfs posities af. Ook hier zien we een tweedeling: in de Randstad gebeurt het en het financieren van projecten buiten de Randstad wordt steeds lastiger. Vrijetijdsbedrijven die geen financiering meer kunnen krijgen, moeten andere wegen zoeken om aan geld te komen. Lukt dat niet, dan zal hun product snel verouderen waardoor er geen toekomst meer voor hen is. Het onroerend goed in onze sector is maar voor weinig andere functies te gebru iken. Het moet daarom meer gezien worden als bedrijfsmiddel, een gebruiksartikel, met de bijbehorende fiscale faciliteiten, waaronder de mogelijkheid tot volledige afschrijving. Dat laatste is vanaf 2007 niet meer mogelijk op basis van het overheidsprogramma Werken aan winst, wat betekent dat onroerend goed nu tot slechts 50% van de WOZ-waarde kan worden afgeschreven (en in de nabije toekomst slechts tot 100% van de WOZ-waarde). Het beperkt kunnen afschrijven van recreatief onroerend goed maakt de financiering nog lastiger en zal de innovatie in de sector verder afremmen. Bovendien hadden banken tot een aantal jaren geleden nog wel de neiging om bedrijven kunstmatig in leven te houden in afwachting van een nieuwe eigenaar of betere tijden. Daar is nu nog nauwelijks sprake van. De sector is kapitaalintensief en risicovol, in de praktijk zien wij dat starters en snelle groeiers ook nu nog lastig aan financiering kunnen komen.

21 Het moeilijk kunnen financieren van vrijetijdsbedrijven zorgt ervoor dat er weinig nieuwe toetreders zijn. Dat kan gunstig zijn voor de marges. Aan de andere kant zorgt het ervoor dat de sector geen jonge startende ondernemers meer aantrekt en daardoor vergrijst. Een neveneffect is dat de noodzakelijke innovaties achterblijven. Om deze ontwikkeling te keren hebben wij, in samenwerking met partners, in 2014 LI Leisure Investment opgestart. Met LI Leisure Investment willen wij onder andere veelbelovende, jonge ondernemers een kans geven om hun droom te verwezenlijken. 21 Visie: trends bieden ons kansen De hiervoor geschetste trends leiden nu en de komende jaren tot een grote dynamiek in onze sector. Is de bedrijfsvoering op orde, dan leidt beweging altijd tot kansen. Wij willen een aantal van die kansen gaan benutten. Daarbij streven we ernaar om de huidige schaal van onze onderneming verder te vergroten door groei in kwantitatieve zin. Hierdoor wordt het draagvlak groter. We willen ook groeien in kwalitatieve zin om zo onze geïntegreerde bedrijfsvoering te ondersteunen. Daarvoor zoeken we gericht activiteiten die grenzen aan onze core business, de exploitatie van gronden. Daarnaast willen we bewust participeren binnen onze sector om deze te versterken en te ontwikkelen. Daarvoor hebben we twee belangrijke redenen: we willen de sector niet verder laten afglijden, daar dat ons raakt; we willen onze positie behouden en onze bedrijfsvoering versterken door allianties.

22 TOELICHTING OP DE GANG VAN ZAKEN IN 2017 Ontwikkeling recreatiegebieden Het verduurzamen en actualiseren van onze recreatiegebieden blijft hoog op de agenda staan. Dit beleid is succesvol aangezien het aantal bezoekers op een hoog niveau blijft. Het verduurzamen betekent dat we beleid en concepten per gebied of regio ontwikkelen waardoor: het gebied of de regio voor bezoekers aantrekkelijk blijft om er de vrije tijd door te brengen; er voldoende verdiencapaciteit wordt ontwikkeld om dat te financieren; er een positieve maatschappelijke spin-off wordt gerealiseerd voor leefbaarheid, werkgelegenheid en welzijn. 22 In het verlengde daarvan is het vanzelfsprekend dat er zorgvuldig omgesprongen wordt met omgevingswaarden, materialen en grondstoffen. De grote stroom bezoekers die elk jaar naar onze recreatiegebieden komt, hebben we mede te danken aan het geïntegreerde concept dat we hebben ontwikkeld. De traditionele recreant die op mooie dagen komt, is en blijft welkom. Dit is een groep die over een lange reeks van jaren in volume is gedaald. De laatste jaren is deze daling aan het stabiliseren, mede als gevolg van ontwikkelingen op de recreatiemarkt (meer korte vakanties, dichterbij huis). Ook de wandelaar die het hele jaar door naar de terreinen komt om rond de plas te wandelen, bieden wij de ruimte. Deze stromen zorgen ervoor, samen met de stroom bezoekers die de exploitaties op onze terreinen bezoeken, dat de maatschappelijke impact en het rendement van onze terreinen steeds groter worden. Een extra voordeel van het concept dat we hebben ontwikkeld, is dat de naamsbekendheid van de recreatiegebieden toeneemt. We kunnen namelijk meeliften op de marketinginspanningen van de exploitanten en evenementenorganisaties. Ook wordt de sociale veiligheid verbeterd, omdat de exploitaties het hele jaar open zijn en er daardoor ook het hele jaar gebruikers aanwezig zijn op onze terreinen (seizoensverlenging).

23 Historische ontwikkeling omzet kernactiviteiten De omzet uit onze drie kernactiviteiten laat in de loop van de jaren een gestage groei zien. Sinds de verzelfstandiging van onze organisatie in 1998 is deze omzet gestegen van ,- in 1998 tot ,- in 2017, jaarlijks gemiddeld met 18,5%, in totaal een stijging van de omzet met 333,6%. Gemiddelde omzetgroei per jaar ten opzichte van % 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 23-5% -10% Evenementen Parkeergelden Pacht en huur Figuur 1. Gemiddelde omzetgroei per jaar t.o.v in procenten van onze basisomzet pacht en huur, parkeergelden en evenementen. Grillig verloop van de zomer Het weer en met name de voorspelling daarvan door de media is een belangrijke factor voor de hoogte van de bezoekersaantallen. Daarnaast is het moment belangrijk: een mooie dag in het weekend trekt nu eenmaal meer bezoekers dan doordeweeks. In 2017 waren er 26 mooie, zomerse dagen met een temperatuur van boven de 25 graden. Daarvan werden 3 tropische dagen gemeten met temperaturen boven de 30 graden. Daarmee was de zomer van 2017 een stuk minder zonnig dan die van 2016 (31 zomerse dagen, 5 tropische dagen). Het seizoen verliep in 2017 wisselvallig: na een zonnige start in de maanden mei en juni vielen de traditionele topmaanden juli en augustus tegen en was de maand september zelfs uitzonderlijk met geen enkele zomerse dag. Het naseizoen kwam voor wat betreft de zon eigenlijk te laat op gang om nog grote aantallen bezoekers te kunnen trekken.

24 Aantal bezoekers op gemiddeld hoog niveau Het aantal bezoekers (dagrecreatie) kwam in 2017 uit op (2016: ). Dit is, ondanks de daling dankzij de matige zomer, een voortzetting van de positieve ontwikkeling die we de afgelopen jaren zien. Het aantal bezoekers aan dagrecreatieterreinen op topdagen is in de markt in de laatste twintig jaar bijna gehalveerd. In deze markt doet Leisurelands het relatief goed met een bezoekersaantal dat nog ruim boven het gemiddelde ligt. Per gebied varieert de ontwikkeling van het aantal bezoekers. Bij enkele recreatiegebieden was sprake van lichte groei, bij de overige gebieden bleef het aantal bezoekers stabiel of nam het licht af. Of het gemiddeld hoge bezoekersaantal de komende jaren op een dergelijk hoog niveau blijft is, mede gezien de demografische ontwikkelingen, niet waarschijnlijk. Ook wij constateren de laatste jaren dat onze terreinen te groot zijn door de terugloop in bezoekers op topdagen. Investeren in krimp (minder kwantiteit, meer kwaliteit) blijft voor de komende jaren het devies. Bovendien lukt het door verlenging van het seizoen om de aantallen bezoekers op niveau te houden. Door het teruglopen van het aantal bezoekers op topdagen komt er ruimte vrij voor andere voorzieningen en bestemmingen op onze terreinen. 24 Het aantal bezoekers van de exploitaties op onze terreinen steeg van in 2016 naar in 2017, een stijging met 3,9%. In totaal trokken onze terreinen bezoekers, ten opzichte van bezoekers in Wij verwachten dat het aantal bezoekers, mede afhankelijk van de weersomstandigheden, zich de komende jaren binnen de bandbreedte van 5,5 miljoen en 6 miljoen zal bewegen, waarin de langzaam afnemende dagrecreatie zal worden gecompenseerd door een toename van het bezoek aan de exploitaties op onze terreinen.

25 Bezoekersaantallen totaal x bezoekersaantallen bezoekers aan exploitaties 25 Figuur 2. In 2017 trokken de recreatiegebieden 8,8 % minder bezoekers dan in 2016 (blauw). Het aantal bezoekers van de exploitaties steeg met 3,9 % (groen).

26 Toename werkgelegenheid De ontwikkelingen op het gebied van het verduurzamen van onze terreinen leidt er ook toe dat de werkgelegenheid op onze recreatiegebieden jaar op jaar toeneemt. Ook tijdens de crisis (vanaf 2008) wisten de ondernemers op onze terreinen gemiddeld goede zaken te doen. Daardoor kunnen ze hun werkgelegenheid vasthouden en zelfs laten groeien. De directe werkgelegenheid op onze terreinen, exclusief evenementen, wordt voor een groot deel ingevuld door meer dan parttimers. Teruggerekend naar fulltimers is de werkgelegenheid gegroeid van 751 FTE naar 760 FTE in We zijn er trots op dat het onze huurders en pachters lukt om succesvol zaken te doen op onze terreinen. Ontwikkeling directe werkgelegenheid in FTE exclusief evenementen Figuur 3. De directe werkgelegenheid steeg in 2017 naar 760 FTE. In 2016 was dit 751 FTE.

27 Aantal bezoekers evenementen blijft groeien Het aantal evenementen op onze recreatiegebieden is in 2017 teruggelopen. In totaal werden op onze recreatiegebieden 502 evenementen (2016: 561 evenementen) georganiseerd. Deze terugloop werd veroorzaakt door een verminderd aantal kleine evenementen. Dit onder andere als gevolg van de werkkostenregeling, waardoor werkgevers meer terughoudend zijn met het organiseren van evenementen voor medewerkers, en de trend dat verenigingen, stichtingen en scholen steeds moeilijker vrijwilligers kunnen vinden om mee te helpen met de organisatie van evenementen. Het gemiddeld aantal bezoekers aan de evenementen nam toe, ook waar het gaat om de kleine evenementen. Anders gezegd: de kleine evenementen worden gemiddeld wat groter en professioneler georganiseerd. Bovendien werden de grote evenementen ook weer groter. Het totale aantal bezoekers aan alle evenementen steeg met zo n 4%. Ook was er sprake van een toename van de omzet. In totaal bedroeg de omzet in ,-. Een stijging met 4% ten opzichte van 2016 (omzet ,-). Wij hebben de evenementen in drie categorieën ingedeeld: kleine evenementen, met minder dan 500 bezoekers; middelgrote evenementen, met tussen 500 en bezoekers; grote evenementen, met meer dan bezoekers. Middelgrote en grote evenementen zijn belangrijk voor de regio en de gemeenten. De organisatoren van deze evenementen maken vaak lange tijd promotie voor onze gebieden en de gemeente waar het evenement gehouden wordt. Deze promotie ondersteunt de positieve beeldvorming van een dynamische regio en gemeente. De komende jaren willen wij vooral gaan inspelen op de toenemende belangstelling voor meerdaagse evenementen ( short breaks ). In het algemeen zijn evenementen en festivals populair bij een breed publiek. Daarbij rijst de laatste jaren steeds de vraag of deze markt langzamerhand niet aan het verzadigen is, mede door een steeds groter aanbod van evenementen en festivals. In de praktijk blijkt dat er steeds weer nieuwe formules worden ontwikkeld en dat deze festivals populairder zijn dan ooit. 27 Aantal evenementen Figuur 4. Het aantal evenementen liep in 2017 met 59 terug. In 2017 werden er 502 evenementen op onze recreatiegebieden georganiseerd, in 2016 waren dit er 561.

28 Parkeerinkomsten Het totale bedrag dat wij aan parkeerinkomsten ontvingen daalde met 2,6% ten opzichte van Deze daling werd met name veroorzaakt door het verminderde bezoek van dagrecreanten, dat in 2016 op een absoluut recordniveau lag. De ombouw van de parkeersystemen, gestart in 2014, is het afgelopen jaar afgerond. In plaats van vooraf betalen is met de nieuwe systemen sprake van achteraf betalen, wat tijdens drukke dagen de wachttijd voor de slagbomen sterk vermindert. Daarmee wordt de servicegraad aan bezoekers verhoogd, aangezien de exploitanten achter de slagboom hun gasten, indien gewenst, kunnen voorzien van een gratis uitrijkaart. Tevens is het betalen met PIN verder uitgebreid, is de mogelijkheid om met creditcard te betalen ingevoerd en zijn de parkeerautomaten meertalig. Naast efficiency bevordert dit ook de veiligheid. In het verleden werden wij meerdere malen geconfronteerd met inbraken in onze parkeerautomaten. Tevens hebben wij in 2017 onze parkeer(dag)tarieven aangepast. Van een vast parkeertarief van 4,- gedurende het hele jaar zijn we overgestapt naar een tarief van 5,- in het hoogseizoen en 3,- in het laagseizoen. Daarmee blijven onze parkeertarieven aan de lage kant. Zo was het tarief in 2002 per dag 4,- en in het tijdperk van de gulden fl. 7, Meer parkeerjaarkaarten Het weer tijdens het voorseizoen is een belangrijke factor bij de verkoop van parkeerjaarkaarten. Als het zomerseizoen laat begint, vinden bezoekers het waarschijnlijk te laat om nog een jaarkaart te kopen. De mooie start van het seizoen in 2017, met veel zomerse dagen in mei en juni, had een positieve invloed op de verkoop van het aantal jaarkaarten. Het aantal verkochte jaarkaarten steeg in 2017 met 8,9%, inclusief het aantal jaarkaarten voor lange voertuigen. Jaarkaarthouders zijn een belangrijke groep klanten voor ons. Ze bezoeken onze terreinen vaak en zorgen ervoor dat wij al een belangrijk deel van onze parkeergelden hebben veiliggesteld voordat het recreatieseizoen begint. Een ander voordeel voor ons is dat jaarkaarthouders hun kaarten via de mail bestellen. Meestal geven ze aan dat wij hen ook per mail informatie over onze activiteiten mogen sturen. Het bestand dat wij daarmee hebben opgebouwd voor onze nieuwsbrieven bevat bijna adressen. Aantal verkochte parkeerjaarkaarten Figuur 5. In 2017 verkochten wij parkeerjaarkaarten. Dit waren er meer dan in 2016, toen verkochten wij er

29 Veiligheid en kwaliteit Voor de gebruikers van onze recreatiegebieden is veiligheid een belangrijk motief voor een bezoek. De gebieden moeten schoon zijn, er moet geen vuil, glas en dergelijke liggen. Ook is de sociale veiligheid van belang. Ondanks de schaal van onze terreinen lukt het ons om onze gebruikers het juiste gevoel te geven en een goede kwaliteit te bieden, dit mede dankzij de hulp van onze vele huurders en pachters. In 2017 hadden wij, mede dankzij de matige zomer, minder last van vandalisme. Het aantal schadegevallen bedroeg 30, het daarmee gepaard gaande schadebedrag in totaal ,- (exclusief schadegevallen aan auto s voor een totaalbedrag van 8.883,-), waarop de uitkering van verzekeringen en vergoedingen door daders in mindering komen. In dit totale schadebedrag is de gevolgschade van de aanvaring bij de stuw in Grave, eind 2016, niet meegenomen. Door dit ongeluk is het waterpeil van de Maas en daarmee ook het peil van recreatiegebied Mookerplas aanzienlijk gezakt, waardoor enorm veel schade aan de oevers is ontstaan. Het aantal aangiftes dat onze medewerkers deden was 25 (2016: 22). Dit betreft voor het overgrote deel (in totaal 16) zaken rondom vandalisme, zoals brandstichting en vernielingen. Er is zelfs een aanhouding gedaan. Naast schades en vernielingen op onze terreinen door vandalisme vormt de dumping van drugsafval en het opruimen daarvan een steeds groter probleem. Dit levert veel negatieve energie op. De tijd, energie en het geld zouden wij liever inzetten voor de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten. Reële vergoeding voor inzet BOA s blijft uit Onze buitendienstmedewerkers zijn, ondanks dat dit geen verplichting is, bijna allemaal buitengewoon opsporingsambtenaar (BOA). Ze treden op als dat nodig is. Ze doen dat naast hun primaire taak als gastheer en onderhoudsmedewerker. De wetgever stelt steeds meer eisen aan onze boa s. Ze stelt ook steeds meer eisen aan de werkgever. Sinds 2012 wil de wetgever dat wij zelf de bekeuringen die onze BOA s uitschrijven (en niet door ons worden geïncasseerd), invoeren in het CJIB-systeem. Dat verhoogt voor ons de administratieve lastendruk. 29 De kosten daarvan komen bovenop het bedrag van dat het hebben van BOA s ons nu al elk jaar kost. Begin 2014 hebben de particuliere werkgevers met BOA s in dienst de handen ineen geslagen en een position paper geschreven naar de minister. Wij hebben een actieve rol in dit proces en treden op namens deze werkgevers. In 2016 is voor het eerst een totaalbedrag van ,- uitgekeerd aan alle BOA-werkgevers. Dit bedrag is bestemd voor opleidingen en het invoeren van processen-verbaal in het systeem van het CJIB. Dit bedrag komt jaarlijks beschikbaar. Het is een eerste stap in de richting van een eerlijker verdeling van de lasten en lusten van BOA s tussen particuliere werkgevers en de overheid. Deze stap heeft in 2017 nog geen verder vervolg gekregen. Dit terwijl de taak van BOA s in het buitengebied steeds belangrijker wordt door de toenemende criminaliteit in het buitengebied. Onze BOA s schreven in 2017 totaal 120 processen-verbaal uit (2016: 206). Ontwikkeling aantal claims Het aantal claims dat wij in 2017 binnenkregen bedroeg zeven (2016: 10 claims), waarvan er vijf zijn afgewezen door de verzekeraar. Deze claims hadden betrekking op schades die mensen hadden tijdens een bezoek aan ons gebied. Het gaat daarbij vaak om relatief kleine bedragen (totaal schadebedrag 2017: 6.166,-). Ondanks de geringe omvang van de claims blijven wij weerstand bieden tegen het klakkeloos claimen van schades die door betere oplettendheid hadden kunnen worden voorkomen. Aan de andere kant hebben wij zelf zes claims ingediend bij partijen die bij ons schade hebben veroorzaakt.

30 Hoge administratieve lastendruk Ondanks de goede intenties van overheden bleef ook in 2017 de administratieve lastendruk onverminderd hoog. Een eerdere analyse (2015) leerde ons dat ruim 100 organisaties, afdelingen en instituten onze activiteiten controleren. De kosten die gemoeid zijn met de administratieve lastendruk bedroegen in 2017 in totaal ruim ,- exclusief loonkosten, dit is in totaal ca. 5% van onze totale kosten. 30 Toezicht op zwemwater In het kader van de vernieuwing van de wetgeving zoals deze nu is vastgelegd in de Wet Hygiëne Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden (WHVBZ) zijn ook voor het zwemmen in oppervlaktewater (zoals op onze recreatiegebieden) de komende jaren veranderingen te verwachten. De afgelopen tijd is bij het Ministerie van Infrastructuur & Waterstaat met name aandacht besteed aan zaken die voor de zwembaden moesten worden geregeld. Het deel dat betrekking heeft op het zwemmen in oppervlaktewater zal worden opgenomen in de Omgevingswet. Wanneer deze wet wordt ingevoerd is nog niet duidelijk. Leisurelands volgt de ontwikkelingen op de voet. Tevens is in 2017 in samenwerking met diverse partijen (KNRM, OSO, IPO) de leidraad Basisveiligheid Zwemlocaties beschikbaar gekomen. De implementatie daarvan staat voor de komende jaren op de agenda. Daarnaast nemen wij deel, namens de Europese koepel (EFCO- HPA), aan een expertgroep die de Europese Commissie adviseert over de implementatie en evaluatie van de Zwemwaterrichtlijn. Voor 2020 zal de Europese Commissie deze richtlijn gaan evalueren en eventueel herzien. Kwaliteit zwemwater Het water in de meren van Leisurelands staat bekend als goed zwemwater. De meeste meren hebben zelfs de aanduiding uitstekend gekregen op basis van strenge Europese normen. Zo werd Bussloo het afgelopen jaar uitgeroepen tot de recreatieplas met het schoonste oppervlaktewater van Nederland. De kwaliteit van het zwemwater wordt nauwlettend in de gaten gehouden. In het zwemseizoen, dat loopt van 1 mei tot 1 oktober, wordt het zwemwater iedere twee weken gecontroleerd door instanties als het Waterschap. Daarnaast doen wij zelf regelmatig onderzoek om de kwaliteit van het zwemwater op een hoog niveau te houden. Mochten er problemen zijn met het zwemwater dan wordt daarover uitgebreid gecommuniceerd op onder andere de website van Leisurelands en op zwemwater.nl. In het afgelopen jaar gold voor korte perioden een waarschuwing voor het zwemmen bij het Kinderstrand van Bussloo

31 in verband met zwemmersjeuk en in het Wylerbergmeer en bij Stroombroek in verband met blauwalg. In het geval van blauwalg, een bacterie die bij hoge temperaturen in het water ontstaat en giftige stoffen produceert, worden maatregelen als een zwemverbod genomen. Uiteraard neemt Leisurelands maatregelen om de kans op blauwalg zoveel mogelijk terug te dringen. Onze gebruikers denken mee Suggesties, opmerkingen en verbeterpunten, aangedragen door onze bezoekers, zijn voor ons erg belangrijk in het kader van de kwaliteit van de dienstverlening en de veiligheid op onze recreatiegebieden. Deze suggesties krijgen wij als reactie op onze nieuwsbrieven en via directe contacten met onze buitendienstmedewerkers en de contacten met onze huurders, pachters, omwonenden en andere stakeholders. We krijgen ieder jaar suggesties, opmerkingen en verbeterpunten. Dat komt mede omdat onze organisatie en onze terreinen steeds bekender worden en de nieuwe media het steeds makkelijker maken om met ons te communiceren. In 2017 kwam het aantal aangedragen verbeterpunten iets lager uit dan in Zoals gebruikelijk ontvingen wij een relatief groot aantal nuttige suggesties rond het onderwerp onderhoud. Dit laatste geeft ook aan dat wij onze gebruikers actief willen betrekken bij het reilen en zeilen van onze gebieden. Wij vinden het belangrijk dat zij met hun verbeterpunten en wensen een bijdrage leveren aan de kwaliteit van ons aanbod. We geven graag op alle suggesties, opmerkingen en verbeterpunten een duidelijk antwoord. Intern bespreekt onze operationeel manager de suggesties altijd met de beheerders. Gaat het om zaken die op kantoor spelen, dan behandelen de afdelingshoofden de reacties. De verbeterpunten krijgen aandacht binnen ons managementteam. Bovendien wordt het totaaloverzicht, zoals hieronder weergegeven, jaarlijks geanalyseerd door de directie met het managementteam. 31 Aantal suggesties en verbeterpunten Parkeren Waterkwaliteit Honden Evenementen Sanitaire voorzieningen Onderhoud Personeel Schade Lichamelijk letsel Bebording Naturisten Geluidsoverlast Botenhelling Ganzen Ruiters Duikers Vissers Overige Totaal

32 Marketing, Sales & Communicatie In 2017 hebben wij veel aandacht besteed aan de communicatie rond het 55-jarig jubileum van Leisurelands. Ook in de komende jaren blijven wij verder bouwen aan de uitbreiding van onze bekendheid en propositie. Voor de consument is de merknaam Leisurelands overigens wat minder belangrijk. Voor deze doelgroep blijven de recreatiegebieden en het verder verhogen van de bekendheid en voorkeur daarvan het belangrijkste uitgangspunt. De consument komt wel indirect in aanraking met de naam Leisurelands, bijvoorbeeld bij bestelling van parkeerjaarkaarten. Dergelijke zaken verlopen via de webshop van Leisurelands. Ook in 2017 is onze afdeling Marketing, Sales en Communicatie weer druk in de weer geweest met één van haar belangrijkste taken: het zo goed mogelijk contact hebben met onze groep gebruikers (bijvoorbeeld: dagrecreanten) en klanten (bijvoorbeeld: huurders, pachters, outdoor bureaus en evenementenorganisaties). Voor onze klanten is dat eenvoudiger dan voor de groep gebruikers. Die laatste groep maakt namelijk anoniem gebruik van onze diensten en terreinen, terwijl onze klanten zich bij ons bekend hebben gemaakt. Dit kunnen particulieren zijn, maar ook verenigingen, non-profit organisaties of profit organisaties. Voor onze communicatie zetten we diverse soorten media in. 32 Persberichten Actief communiceren betekent ook dat wij regelmatig persberichten verzenden. In 2017 waren dat er, mede dankzij de vele activiteiten rond ons 55-jarig jubileum en de toenemende activiteiten op social media, gemiddeld minder dan in de afgelopen jaren. In 2017 verstuurden we 36 persberichten (2016: 60). Met de aantekening dat het in dit kader niet zozeer om de kwantiteit, maar vooral om de kwaliteit gaat. Persberichten zijn voor ons immers een belangrijk medium om te communiceren met onze stakeholders. Website Onze website werd in 2017 ruim keer bezocht door unieke bezoekers (2016: ). In het bezoek aan de website zien we een sterke ontwikkeling richting mobiel : ongeveer 2/3e van de bezoekers kwam binnen via een mobiele telefoon of een tablet. Ruim 1/3e van de bezoekers bezocht ons via een desktop, de meer traditionele weg. Deze ontwikkeling komt overeen met de algemene trend van een sterke toename van het mobiele verkeer. Ter vergelijking: in 2013 was het aantal unieke bezoekers dat via mobiel onze website bezocht nog slechts een kwart. In deze aantallen zijn overigens de bezoekers aan de websites van de recreatiegebieden en de exploitaties van deze gebieden niet meegenomen. Het bezoek op de site duurde gemiddeld 1 minuut en 47 seconden, dat is ongeveer gelijk aan de gemiddelde bezoekduur in Het aantal volgers op Facebook (1.822), Twitter en LinkedIn is het afgelopen jaar weer gegroeid maar blijft in absolute aantallen nog bescheiden. In 2017 hebben wij meer ervaring opgedaan met de inzet en het gebruik van social media en daar wordt ook de komende jaren zeker meer aandacht aan besteed. Nieuwsbrieven We verzonden in e-nieuwsbrieven naar gemiddeld mailadressen (2016: 9 e-nieuwsbrieven aan adressen) om onze gebruikers te informeren over activiteiten en andere wetenswaardigheden op onze recreatiegebieden. Dit aantal en de bijbehorende

33 frequentie lijken, gezien de reacties, optimaal. Een verhoging van de frequentie zou op den duur irritatie ( spamgevoel ) bij de ontvangers kunnen veroorzaken. LeisureTimes In 2017 verscheen ons huisblad LeisureTimes vier keer. Dit blad, gericht op onze stakeholders, werd naar gemiddeld ruim adressen verzonden. De resultaten van de eind 2016 georganiseerde lezersenquête geven aan dat LeisureTimes goed ontvangen wordt. LeisureTimes wordt gezien als prettig leesbaar en deskundig en krijgt het mooie rapportcijfer 7,5. De diverse suggesties van de lezers worden zoveel mogelijk meegenomen. Gebiedsfolders Ook in het digitale tijdperk blijft er vraag naar de folders van de recreatiegebieden. Het is en blijft een populaire informatiebron voor de bezoekers aan onze recreatiegebieden. In 2017 hebben wij weer zo n gebiedsfolders verspreid. Ze vonden gretig aftrek bij onze gebruikers. Daarnaast hebben wij, ter ondersteuning van specifieke promotieacties, in totaal leaflets en vellen met kortingsbonnen uitgedeeld en verzonden. Gebiedsoverleg Voor alle recreatiegebieden organiseren wij tenminste één keer per jaar een gebiedsoverleg. Hiervoor worden ondernemers, direct omwonenden, de gemeente, hulpdiensten en andere betrokkenen uitgenodigd. Tijdens het gebiedsoverleg wordt het jaar geëvalueerd en wordt vooruit gekeken, onder andere naar geplande ontwikkelingen, activiteiten en evenementen. Iedere aanwezige mag zijn of haar zegje doen. De boodschap is met name dat niet het jaarlijkse gebiedsoverleg hoeft te worden afgewacht, men kan te allen tijde bij ons terecht met vragen en suggesties. De deelnemers aan het gebiedsoverleg zijn voor ons de oren en ogen in het veld, nuttig en inspirerend. 33 EXPLOITATIE VAN ONZE TERREINEN EN TOEKOMST Het operationele resultaat van onze recreatieterreinen kwam in 2017 uit op ,- negatief (2016: ,- negatief). Het operationele resultaat werd in negatieve zin beïnvloed door het nemen van een extra voorziening voor het opruimen van asbest en het verwijderen van slib in één van de recreatieplassen (in verband met de negatieve invloed op de kwaliteit van het zwemwater). Tevens troffen wij een voorziening voor het nemen van preventieve maatregelen tegen brand op één van onze parkeerterreinen en werden diverse aanpassingen gedaan in de parkeersystemen. In het algemeen blijven wij ook kosten maken, beter gezegd investeren, in de transitie om onze recreatiegebieden duurzamer te maken.

34 Maatschappelijk rendement Een negatief operationeel resultaat is een logisch gevolg van onze werkwijze. Dagrecreatieterreinen, zoals wij die exploiteren, zullen altijd verlieslatend zijn door hun aard en door de manier waarop wij ons product aanbieden. Ons product lijkt op dat van een openluchtzwembad of bosbad. Wij bieden ook zwemwaterkwaliteit, ligweiden, kiosken, speelobjecten en toiletten. Maar anders dan openluchtzwembaden hebben wij geen toezicht en kleedhokjes. Bovendien vragen wij geen entreeprijs. De tarieven van openluchtzwembaden variëren van 4,- tot 6,- per persoon. Op basis van onze bezoekersaantallen kan men stellen dat wij een waarde genereren van tussen 16 en 24 miljoen per jaar waarvoor wij de gebruiker geen vergoeding vragen. Dit bedrag kan men beschouwen als het maatschappelijk rendement dat wij jaarlijks uitkeren. Datzelfde geldt voor de besparingen die wij, na de verzelfstandiging, hebben gerealiseerd bij de gemeentelijke en provinciale overheden. Deze berekening is gebaseerd op de theoretisch benodigde afkoopsom en de afschaffing van investeringssubsidies. Op basis van de oude subsidieregelingen zouden we nu jaarlijks ruim 4 miljoen subsidie ontvangen. 34 Bovenstaande informatie hebben wij in onderstaande grafiek weergegeven op basis van bezoekersaantallen (exclusief bezoekers van evenementen) en op basis van de laagste entreeprijs voor een openluchtzwembad. Tevens is in het overzicht onze bijdrage aan het maatschappelijk rendement opgenomen in het kader van de werkgelegenheid die wij met onze recreatiegebieden creëren. Deze bijdrage is berekend op basis van het aantal FTE s vermenigvuldigd met een modaal inkomen. Maatschappelijk rendement x 1mln Bezuinigingen overheden Niet doorbelaste vergoeding consument Directe werkgelegenheid FTE x modaal inkomen Figuur 6. Het maatschappelijk rendement dat Leisurelands genereerde in 2017 was ruim 47 miljoen euro (2016: ruim 47,9 miljoen euro).

35 Sociale bijdrage met maatschappelijke partners In de bovenstaande berekeningen is geen rekening gehouden met onze actieve bijdrage aan de maatschappij waar het gaat om het aanbieden van werk- of dagactiviteiten aan individuen of groepen mensen in het kader van onder andere de uitvoering van door de rechter opgelegde (taak)straffen, projecten voor de sociale werkvoorziening en re-integratie. In dat kader werken wij nauw samen met sociaal maatschappelijke samenwerkingspartners als: Zozijn, een instelling voor zorg aan personen met ontwikkelingsproblemen, een verstandelijke beperking of niet aangeboren hersenletsel Tactus, een instelling die gespecialiseerd is in verslavingszorg Hacron en De Groenmakers, instellingen die actief zijn in sociale werkvoorziening De Reclassering in het kader van taak- en werkstraffen voor volwassenen Actium, voor de uitvoering van werkstraffen van taakgestrafte jongeren (leeftijd 12 tot 18 jaar) en jongvolwassenen (in opdracht van de Raad voor de Kinderbescherming) Leisurelands ziet het als haar taak om ook op dit gebied een actieve bijdrage te leveren. Dat geldt tevens voor de samenwerking met onderwijsinstellingen. Zo bieden wij bijvoorbeeld ruim baan aan stagiairs van Helicon in Velp, verantwoordelijk voor groene opleidingen op MBOniveau. Tevens hebben wij het afgelopen jaar twee leerwerktrajecten opgestart met Helicon. Wij vinden kennisuitwisseling belangrijk en verzorgen bijvoorbeeld regelmatig gastcolleges bij diverse onderwijsinstellingen. 35

36 Vernieuwing In 2017 zijn er weer de nodige activiteiten ontplooid om de klantvriendelijkheid, kwaliteit en duurzaamheid van onze recreatiegebieden onder de aandacht én op een nog hoger niveau te brengen. Zo werd de infrastructuur (wegen, wandel- en fietspaden) op onder andere Strand Nulde, Strand Horst en Berendonck verbeterd en vond groot onderhoud plaats op Hilgelo. Tevens werden nieuwe speeltoestellen geplaatst op de volgende gebieden: Stroombroek, Bussloo, Strand Nulde, Heerderstrand, Zeumeren, Mookerplas en Berendonck. 36 Aanbod wordt continu geactualiseerd Wij verwachten dat de trend die is ingezet in de vrijetijdsbesteding zich in de komende jaren zal doorzetten. Door een toename van het besteedbaar inkomen in 2017 gaan mensen meer op vakantie in het buitenland en hebben ze meer korte en minder lange vakanties in het binnenland. De vrije tijd wordt ook steeds meer ingevuld met losse dagactiviteiten. Die moeten wel op dat moment passen bij het weer en de behoefte die men dan voelt. In dat kader is de in gang gezette ontwikkeling van onze terreinen naar een vrijetijdsontmoetingsplaats erg gunstig. Er is voor eenieder wat te vinden. Onze terreinen zijn echter nooit uitontwikkeld. Er is nog verdere actualisering van het aanbod en productverbreding nodig. We willen niet dat op elk terrein hetzelfde wordt aangeboden wat we in elke winkelstraat als eenheidsworst zien. We streven ernaar dat onze klanten op onze terreinen een divers lokaal, regionaal en bovenregionaal aanbod van vrijetijdsproducten vinden. Dat aanbod zullen we samen met ondernemers moeten ontwikkelen. Wij bieden ruimte aan ondernemers om hun concepten op onze terreinen tot wasdom te laten komen. In 2017 hebben wij een inventarisatie gemaakt naar de van asbest verdachte daken op onze recreatiegebieden. De vervanging daarvan moet uiterlijk in 2023 gerealiseerd zijn. Deze daken gaan we daar waar nodig gefaseerd vervangen of slopen. Het uitgangspunt daarbij is om dit ruim voor de gestelde datum te hebben gerealiseerd. De kosten daarvan zijn in beeld gebracht en er is in 2017 een voorziening voor getroffen. ONROEREND GOED In het exploitatiemodel dat wij voor van onze terreinen hebben ontwikkeld, is het in erfpacht geven van gronden één van de belangrijkste pilaren. We geven vooral gronden in erfpacht aan exploitanten in de vrijetijdseconomie, maar ook aan agrariërs. Het in (erf)pacht geven van gronden aan agrariërs geeft ons mogelijkheden om kosten te verlagen en opbrengsten te verhogen en het biedt de agrariërs schaalvoordelen en extra verdiencapaciteit. Agrariërs zijn, naast allerlei andere partners, van groot belang om het landelijk gebied leefbaar te houden. Deze samenwerking leidt ertoe dat het landelijk gebied kwalitatief overeind blijft en dat we kunnen blijven ondernemen. In 2017 hebben wij 162 hectare agrarische gronden gekocht die in erfpacht zijn uitgegeven aan 15 boeren. Uitbreiding erfpacht In 2017 hebben wij een aantal uitbreidingen gerealiseerd met bestaande erfpachters, in de wellness sector en horeca/outdoor ondernemers en werden enkele nieuwe contracten afgesloten. Zo is in 2017 de samenwerking uitgebreid met onder andere het populaire Pitch & Putt op recreatiegebied Bussloo (o.a. lasergame), de Waterskibaan op Kievitsveld en outdooractiviteiten op Mookerplas.

37 Aantal hectare in eigendom Figuur 7. Het aantal hectare dat Leisurelands in eigendom heeft, is in 2017 gestegen naar ten opzichte van in Met deze contracten realiseren wij een stabiele inkomstenstroom voor het onderhoud van onze terreinen. Dankzij deze activiteiten is Leisurelands een sterke speler in het buitengebied geworden. Een positie die wij de komende jaren verder willen versterken. Het realiseren van een stabiele inkomstenstroom is immers geen overbodige luxe in deze turbulente en onzekere tijden. In het hiernavolgende overzicht hebben wij een samenvatting opgenomen van de activiteiten die wij ondernemen tot de uitgifte van gronden in erfpacht. 37

38 Globaal en dynamisch overzicht van activiteiten en projecten die leiden tot uitgifte van gronden in erfpacht Activiteiten algemeen Het zorgvuldig beheren, onderhouden en vernieuwen van faciliteiten, waaronder de infrastructuur, kiosken, toiletgebouwen, speelobjecten, barbecueplaatsen, entrees en diverse kleine aanpassingen. Activiteiten per recreatiegebied Berendonck Realisatie van thermencomplex Realisatie horeca en groepsaccommodatie 38 Bussloo Realisatie van een horecacluster Thermen Bussloo Uitbreiding parkeerterrein (gerealiseerd) Uitbreiding tuinen met faciliteiten Thermen Uitbreiding hotel en parkeren Zendmast (telefonie) (gerealiseerd) Groene Heuvels Uitbreiden outdoor Hambroekplas Verwerven gronden (gerealiseerd) en omvormen naar verblijfsrecreatie (plan ingediend) en duurzame energie (Energiepark / -landschap) Haven Hattem Realisatie van verblijfsrecreatie Heerderstrand Realisatie van een clubgebouw / restaurant Hilgelo Realisatie verblijfsrecreatie Realisatie outdoor / horeca Kievitsveld Bouw gestart uitbreiding/nieuwbouw waterskibaan Realisatie van een (ontbijt) hotel Mookerplas Uitbreiding jachthaven Uitbreiding en legalisatie horeca/outdoor

39 Nevelhorst Omvorming tot wandelgebied en agrarisch gebied in uitvoering Rhederlaag Herstarten zandwinning Invulling van ontwikkellocatie Zendmast (telefonie) (gerealiseerd) Slingeplas Realisatie verblijfsrecreatie Realisatie outdoor en groepsaccommodatie Strand Horst Ontwikkeling van een hotel in relatie met een evenementenlocatie Uitbreiden van de surfherberg Strand Nulde Realisatie van een (fastfood) restaurant (procedure afgerond) Uitbreiding camping (start 2018) 39 Stroombroek Realisatie van verblijfsrecreatie Uitbreiding outdoor en horeca Surfoever Hoge Bijssel Aankomstlocatie gondel naar Flevoland Wylerbergmeer Realisatie horeca en groepsaccommodatie Zeumeren Uitbreiding zandwinning Realisatie windmolens Agrarisch Verwerving Realisatie windmolens in Beuningen Het actualiseren van gebiedsvisies is een continu proces. Terreinen worden omgevormd en aangepast, wat ook weer ruimte geeft voor andere gedachten en ontwikkelingen, inclusief mutaties (plus en min) in tijdelijke agrarische verpachtingen.

40 Operationeel resultaat Onroerend Goed B.V. De omzet uit huur en pacht van onze onroerend goed vennootschap steeg in 2017 met 9,6%. De stijging van de geconsolideerde omzet uit huur en pacht bedroeg 12,0%. Het operationeel resultaat daalde naar ,- (2016: ,-). Deze daling wordt veroorzaakt door een afname van de boekwinst die gerealiseerd is bij de verkoop van onroerende zaken. In 2017 bedroeg deze ,- (2016: ,-). Omzet uit verhuur en verpachting x Figuur 8. De omzet uit verhuur en verpachting steeg met 12,0% (geconsolideerd). De komende jaren gaan we op een lager niveau door met het aankopen van gronden om deze vervolgens weer in erfpacht uit te geven. INTERHUIS Interhuis B.V. is een tussenholding. Onder Interhuis valt een aantal vennootschappen waarin we zelf exploitaties uitvoeren. In 2016 werd de verkoop van twee dochtermaatschappijen afgerond: Zeumeren B.V. en SchatEiland Zeumeren B.V. De exploitaties op recreatiegebied Zeumeren (SchatEiland, Waterski Zeumeren en Paviljoen) pasten niet in de strategie van Leisurelands. Leisurelands wil faciliteren, niet exploiteren. De verkochte exploitaties op Zeumeren hadden in 2017 geen invloed meer op het resultaat. De overige vier vennootschappen binnen Interhuis zijn: RGV Delfstoffen Binnen deze vennootschap verantwoorden we de zandwinning. De markt van zand was in 2017 weer stijgend (ophoogzand en industriezand). Dit zand is bestemd voor de weg- en waterbouw, utiliteitsbouw en woningbouw. Met name in de bouwsector is er weer veel beweging gekomen. Op de locatie Rhederlaag is de zandwinning door omstandigheden in 2015 stilgezet. Op dit moment vindt overleg plaats over de hervatting van de zandwinning. Een eventueel nieuw plan, aangevuld met de benodigde onderzoeken, nadert zijn afronding. Het contract met het bedrijf dat de zandwinning op Zeumeren verzorgt, is in 2016 weer voor vijf jaar verlengd. Zeumeren is een relatief kleine zandput waar al meer dan 40 jaar zand gewonnen wordt. De zandwinlocatie

41 Hilgelo had in 2017 een bescheiden afzet. Voor de komende jaren verwachten wij dat de omzetten en resultaten van de zandwinningactiviteiten weer gaan toenemen, met de aantekening dat het volume relatief bescheiden zal blijven in vergelijking tot het verleden. In 2017 bedroeg de omzet uit zandwinning (2016: ,-). Katerbosch De activiteiten van deze vennootschap zijn in 2016 beëindigd, in 2017 is Katerbosch B.V. geliquideerd. Biomass Energy Services Al in 2013 hebben wij met partners een vennootschap opgericht die de Gasifier Experimenters Kits (GEK) verder zal doorontwikkelen. De GEK is een installatie die stroom en warmte levert en wordt gestookt met onder andere houtsnippers. In 2013 hebben wij de eerste installatie, ontwikkeld op basis van een open source model, in gebruik genomen. In 2014 is een tweede installatie in gebruik gesteld. Beide installaties zijn gestationeerd op recreatiegebied Zeumeren. Zij functioneren als proefstation en om het daar gevestigde attractiepark van stroom te voorzien. De belangstelling uit binnen- en buitenland is groot en wij verzorgen regelmatig rondleidingen voor deze installaties. De installaties komen nu, na een aantal jaren van experimenteren, in een nieuwe fase. In de loop van 2017 is een initiatief ontwikkeld om met deze installaties lokaal waterstof te kunnen gaan produceren. Hierover lopen gesprekken met diverse partijen in binnenen buitenland die interesse hebben in deze energiebron van de toekomst. Initiatieven als deze zijn in onze visie een belangrijke stap voor verdere ontwikkelingen het gebied van kleinschalige duurzame energieopwekking en gebruik. In combinatie met het veelvuldig plaatsen van zonnepanelen is het streven om de recreatiegebieden van Leisurelands op een zo kort mogelijke termijn, uiterlijk in 2020, energieneutraal te laten opereren. Daarnaast hebben wij samen met onze partners in dit project de ambitie om op termijn de kennis en ervaring die wij opdoen breder in de markt te zetten. Het belang dat wij in deze vennootschap hebben, bedraagt 45%. Deze vennootschap draagt niet bij aan het financiële resultaat. 41 Transmatch Energy Advisors Wij hebben een minderheidsbelang (15%) in Transmatch Energy Advisors, een startup die actief is in de advisering voor grootschalige zonne-energieprojecten. De belangrijkste reden voor de deelname in dit bedrijf is het opdoen van kennis over deze markt en het verkennen van onze mogelijke rol in de energietransitie. Voor onze recreatieterreinen zien wij onder andere toepassingen van zonne-energie op daken, parkeerterreinen en ook drijvende panelen. Het afgelopen jaar zijn bij Transmatch Energy Advisors de eerste projecten gestart bij derden.

42 LEISURELANDS Een duurzaam en effectief bedrijfsmodel Ook in 2017 zijn wij door veel partijen benaderd om te praten over advisering en strategische samenwerking. We merken dat onze naam in Nederland inmiddels behoorlijk stevig is gevestigd. Ondanks dat wij niet aan internationale promotie doen is het juist opvallend dat steeds meer internationale partijen contact met ons leggen. Ook in Europa wordt naarstig gezocht naar oplossingen om het landelijk gebied overeind te houden. Op dit moment liggen er miljoenen hectares braak en dreigt er een grote verloedering. Het risico op verloedering en toename van het aantal braakliggende rurale gebieden neemt toe nu men heeft besloten om de Europese subsidiestromen ten behoeve van het landelijk gebied af te bouwen. Dit zal de trend naar urbanisatie weer verder versterken. In verschillende Europese landen wordt met belangstelling naar ons model gekeken. In de afgelopen jaren is het aantal contacten met de landen om ons heen sterk uitgebreid. Naast contacten in Brussel, waar wij onder andere deelnemen aan de EU platform Business en Biodiversity, zijn er contacten en kennisuitwisseling met Frankrijk, Ierland, Letland, Noord-Ierland, Polen en Portugal. 42 Versterking activiteiten Voor de versterking van onze activiteiten zijn wij permanent op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Deze mogelijkheden moeten passen in de vrijetijdsindustrie waarin wij actief zijn en bij voorkeur synergievoordelen opleveren als gevolg van integratie in of aanvulling op onze bestaande activiteiten. Ook in 2017 is gesproken met diverse partijen. Dit is een continu proces om kansen en mogelijkheden te verkennen en onze focus op de markt te verbreden. Daarnaast weten deze partijen ons uit eigen beweging steeds vaker te vinden. We dragen bij aan kennis en innovatie Onze experimenten op het gebied van de Green Deals en biomassa krijgen veel aandacht van opleidingsinstituten, regionale overheden en de landelijke overheid. In 2017 hebben wij weer een groot aantal groepen rondgeleid. Ook vanuit het buitenland bestaat er veel interesse voor onze aanpak op het gebied van duurzaamheid en de ontwikkeling van energievoorzieningen als de biomassacentrales. Vanuit het platform Renaissance van het Platteland hebben wij een bijdrage geleverd aan de organisatie en invulling van masterclasses aan de HAS Hogeschool in Den Bosch met onderwerpen als community vorming, multifunctioneel landgebruik, eigendom en financiering. LI Leisure Investment: participatiemaatschappij voor innovatie In 2014 hebben wij in samenwerking met partners het investeringsfonds LI Leisure Investement opgericht. LI Leisure Investment is een investeringsfonds voor de gastvrijheidssector. Het fonds, te zien als een coöperatieve bank, stimuleert duurzame innovatie in de dag-, verblijfsen waterrecreatie in het buitengebied en de stadsranden. Ervaren ondernemers stellen via het fonds kennis en geld ter beschikking aan jonge ondernemers die willen innoveren. Financiële instellingen laten het afweten in onze sector. Redenen daarvoor zijn het gebrek aan marge, de hoge risicograad, de beperkte alternatieve aanwendbaarheid van het onroerend goed en de onduidelijke richting waarin onze markt zich beweegt. Tegelijkertijd wordt onze sector steeds kapitaalintensiever. De terughoudendheid van financiële instellingen zorgt ervoor dat er steeds minder nieuwe toetreders zijn in onze sector en het ondernemersbestand vergrijst. Onze sector heeft het genereren en implementeren van nieuwe initiatieven hard nodig. Er wordt op dit moment te weinig geïnnoveerd en geïnvesteerd.

43 LI Leisure Investment is tot stand gekomen met de medewerking van InnovatieNetwerk en STIRR. RECRON en de HISWA vereniging ondersteunen het initiatief. De uitvoering wordt verzorgd door Leisurelands. We delen onze kennis Naast deze projecten leveren wij ook onze bijdrage en kennis aan scholen en instituten. Leisurelands is Erkend Leerbedrijf voor diverse groene opleidingsrichtingen en biedt actief stageplaatsen aan. Daarnaast leveren wij sprekers op symposia en congressen of nemen wij zitting in adviescommissies. Wij vinden dit van wezenlijk belang voor ons bedrijf en onze sector. Als de mogelijkheden zich voordoen, blijven we hiermee doorgaan. Onze intensieve samenwerking met het onderwijs heeft meer dan alleen een maatschappelijk doel. Het onderwijs is voor ons ook een kweekvijver. Door de vele activiteiten, van stagiairs tot en met gastcolleges, kunnen we Leisurelands ook profileren als potentiële werkgever. Het is,mede gezien de toenemende krapte op de arbeidsmarkt en de uitdaging om talent voor onze organisatie te interesseren, noodzakelijk om actief te blijven bouwen aan ons merk als employer brand. 43

44 Investeringen in onze recreatieterreinen We investeren elk jaar veel geld in onze organisatie en in onze terreinen om ze aantrekkelijk te houden voor onze gebruikers en klanten. Onze huurders en pachters doen dat ook. Ook in het afgelopen jaar is er weer een bedrag van bijna 7,3 miljoen euro geïnvesteerd. Van dit bedrag kwam bijna 1,5 miljoen euro voor onze rekening en 5,8 miljoen euro voor rekening van de ondernemers die zijn gevestigd op onze terreinen. Onze investeringen waren in infrastructuur, zoals wegen, fiets- en wandelpaden (onder andere op Berendonck, Strand Nulde en Strand Horst), parkeersystemen, riolering en diverse kantoren. Ook investeerden we veel in kennis en innovatie. Naast de investeringen op de recreatiegebieden investeerden wij ruim 8 miljoen euro in grondaankopen. Voor wat betreft de investeringen van de diverse recreatieondernemingen lag de nadruk in 2017 op wellness. Investeringen in recreatieve en ondersteunende voorzieningen op recreatiegebieden Leisurelands Investeringen door derden op terreinen Leisurelands x 1000 Investeringen Leisurelands in recreatieve en ondersteunende voorzieningen x 1000 Figuur 9. De investeringen in recreatieve en ondersteunende activiteiten op de terreinen door Leisurelands zijn in de grafiek blauw gekleurd. De investeringen door derden op onze terreinen zijn groen gekleurd.

45 Ons vermogensbeheer Op de financiële markten heerste in 2017, na een groot aantal jaren met onzekerheid en turbulentie, een relatieve rust, die zich vertaalde in een historisch lage volatiliteitsindex. Ook in 2017 bleef de rente op een ongekend laag niveau en toonden de aandelenmarkten, onder het motto TINA ( There is no alternative ), een stevig stijgende trend. De lage rente heeft tot gevolg dat geld nagenoeg geen waarde meer heeft en dat er zelfs sprake is van geen of negatieve rente op staatsleningen in Duitsland en Nederland. Over de maatregelen die de ECB vanaf 2015 nam (het massaal opkopen van leningen, quantitative easing ), is in 2017 veel discussie geweest. Met name de centrale banken in Duitsland en Nederland zijn voorstander van het beëindigen van het programma, aangezien het stimuleren van de economie niet meer nodig is. Het ziet er naar uit dat tegen het einde van 2018 wordt gestart met een voorzichtige afbouw van het programma, aangezien een stijgende rente met name ingrijpende gevolgen kan hebben voor landen in het zuidelijk deel van Europa. Aankondigingen van plannen in deze richting veroorzaken meteen onrust op de financiële (aandelen)markten, zoals onder andere bleek in februari De onzekerheid blijft boven de financiële markten hangen. Ook in dat licht hebben wij er langer geleden al voor gekozen om defensief en duurzaam te beleggen. In 2017 behaalden wij op onze beleggingen een rendement van 8,35% (2016: 2,42%). Een tevredenstemmend resultaat wanneer wij in ogenschouw nemen dat 37% van onze portefeuille deposito's zijn (met een rendement van om en nabij de 0%). De omvang van onze beleggingen nam af in verband met de aankoop van agrarische gronden. De opbrengsten uit het vermogensbeheer waren door de mix van beleggingen bevredigend. Onze portefeuille is als volgt opgebouwd: 45 Bedrag per Rente, dividend en coupons 2017 (On)gerealiseerd resultaat Smallcap/Midcap Large caps Deposito's Totaal Het verloop van onze portefeuille zag er als volgt uit: Verkrijgingsprijs per 31 december Beurswaarde = balanswaarde Beheerkosten vermogensbeheer Nettoresultaat vermogensbeheer = W&V Balanswaarde 31 december

46 Rendement Vermogensbeheer 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% -5,00% ,00% 15,00% 20,00% 25,00% Figuur 10. Het rendement bedroeg in ,35%. 46 Financiële instrumenten Wanneer nodig gaan wij transacties en financiële derivaten aan om risicoposities af te dekken die voortvloeien uit onze bedrijfsactiviteiten en beleggingen. Renteswaps en producten om valutarisico s af te dekken zijn voorbeelden van derivaten die wij kunnen aanhouden om renteen valutarisico s af te dekken. Evenals in 2016 is ook in 2017 geen gebruik gemaakt van derivaten.

47 Ons personeelsbeleid Wij maken onze medewerkers actief deelgenoot van ons beleid. Ook in het afgelopen jaar hebben wij regelmatig met onze medewerkers en ondernemingsraad gesproken over zaken en trends die invloed hebben op ons bedrijf, zoals de veranderende samenleving, de economische ontwikkelingen, de geopolitieke verhoudingen, nieuwe media, de veranderende rol van overheden en de impact daarvan op onze bedrijfsvoering. We hebben samen beoordeeld en afgewogen welke maatregelen nodig zijn om ervoor te zorgen dat onze bedrijfsvoering op de veranderende wereld en markten aansluit. Zo zetten wij al langer onze werktijden nog flexibeler in om ervoor te zorgen dat wij er zijn als onze klanten en gebruikers er zijn. Dat betekent dat wij het hele jaar door, ook in de weekenden en wintermaanden, aanwezig / bereikbaar zijn. Het personeel staat voor optimale bereikbaarheid voor klanten en gebruikers. Daarnaast ondersteunt het kantoorpersoneel in de weekenden en doordeweeks de buitendienstmedewerkers op onze recreatiegebieden. Hierdoor wordt de afstand tussen binnen- en buitendienst verkleind en de teamgeest vergroot zonder dat dit leidt tot een hogere loonpost. Alle medewerkers en de directie realiseren zich heel goed dat we in deze tijd grotere inspanningen moeten leveren tegen dezelfde prijs, willen we het succes vasthouden. In het licht van de omvang van onze organisatie en wat er van de organisatie gevraagd wordt, is het prettig om te constateren dat teamspirit en onderling vertrouwen volop aanwezig zijn. Een belangrijk aandachtspunt is het aantrekken van nieuwe medewerkers. In 2017 zagen wij de eerste tekenen van een krapte op de arbeidsmarkt, die zich onder andere al uit in een geringer aantal reacties op vacatures. Daarnaast vraagt de unieke en veelzijdige aard van onze onderneming relatief veel inventief flexibel vermogen van medewerkers, mede gezien de geringe omvang van onze onderneming. Daarnaast merken wij dat Leisurelands voor een aantal sollicitanten nog een non-profit uitstraling heeft, hetgeen uiteraard niet gewenst is. Dit beeld uit het verleden maakt duidelijk dat wij moeten blijven werken aan de bekendheid en lading van het merk Leisurelands, ook als employer brand. 47 In 2017 hebben we weer meer aandacht besteed aan opleidingen. In totaal kregen 21 medewerkers één of meerdere opleidingen om bij te blijven in hun vakgebied of om nieuwe vaardigheden te leren. Daartoe is exclusief loonkosten ,- geïnvesteerd (2016: ,-). Onze medewerkers hebben gezamenlijk 65 dagen aan opleidingen besteed in werktijd, hetgeen een bedrag ter waarde van circa ,- vertegenwoordigt. Een investering (van in totaal 1,8% van de loonsom) in de kwaliteit van onze mensen en organisatie waar we trots op zijn. Leeftijd en ziekteverzuim Als vanzelfsprekend onderdeel van ons personeelsbeleid blijven we het eindejaarsgesprek, tussentijdse coaching, opleidingen en adequate beloningen gebruiken als personeelsinstrumenten. De gemiddelde leeftijd van ons personeel is 45,6 jaar, waarvan twee medewerkers ouder dan 65 jaar zijn. Het ziekteverzuim was in 2017 hoog. Dit werd veroorzaakt door een aantal langlopende ziektegevallen, hetgeen zwaar drukt op een relatief klein personeelsbestand. Exclusief deze langdurig zieken lag het ziekteverzuim in 2017 op 3,0%. De verzuimfrequentie lag ook dit jaar weer op een laag niveau (onder de 1).

48 Leeftijdsopbouw personeel Figuur 11. Een medewerker bij Leisurelands is in 2017 gemiddeld 45,6 jaar oud. In 2016 was dit 44 jaar. 48 Ziekteverzuim en verzuimfrequentie 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0, Ziekteverzuim Verzuimfrequentie Figuur 12. Het ziekteverzuim was in 2017 als gevolg van langdurige ziektegevallen hoog: 12,2%. De verzuimfrequentie was opnieuw laag: 0,92.

49 RESULTATEN De verzadigde markten waarop wij actief zijn, zorgen ervoor dat we alle zeilen moeten bijzetten om de opgaande lijn van de voorgaande jaren vast te houden. Ook in 2017 is het ons weer gelukt het fundament van onze onderneming te verstevigen door de basisomzetten van huur, pacht en evenementen te vergroten. Er is sprake van een kwalitatieve verbetering van het resultaat. Ons maatschappelijk rendement is verder toegenomen en is er sprake van een afnemende afhankelijkheid van beleggingen. Dat laatste is belangrijk in verband met de onvoorspelbaarheid van de financiële markten. Beleggingen kunnen ons resultaat sterk beïnvloeden, zoals is gebleken in de afgelopen jaren. Het operationele resultaat is in 2017 lager uitgekomen: negatief (2016: ,-). Deze daling wordt veroorzaakt door een mix van oorzaken en incidenten. Zo hebben wij in 2017 een bijzondere last genomen van ,- voor het saneren van asbest (met name daken van gebouwen op onze recreatiegebieden), het brandveiliger maken van een parkeerterrein en het verwijderen van slib. Daarnaast was in het operationele resultaat van 2016 sprake van een positieve bate van ,-. Als gevolg van de goede resultaten op de beleggingen lag het nettoresultaat in 2017 op nagenoeg hetzelfde niveau als in 2016: ,- (2016: ,-). Ontwikkeling nettoresultaat en operationeel resultaat Resultaatontwikkeling x Operationeel resultaat x Figuur 13. Het nettoresultaat in 2017 lag op nagenoeg hetzelfde niveau als in 2016: (2016: ,-), mede als gevolg van de goede resultaten op het vermogensbeheer en het vormen van een voorziening van 1 miljoen.

50 VOORUITZICHTEN 2018 EN VERDER Veranderingen en turbulentie In vergelijking met het zeer turbulente jaar 2016 (Brexit, Trump, diverse aanslagen, vluchtelingenproblematiek) was het wereldbeeld in 2017 relatief gezien iets rustiger, ondanks de vele geopolitieke spanningen. De economie vertoonde een krachtig herstel en het consumentenvertrouwen steeg tot niveaus van voor de crisis in Of deze relatieve rust ook in 2018 zal blijven voortduren, is niet te voorspellen. Een belangrijke factor is de ontwikkeling op de financiële markten. Zo is het belangrijk wat er gaat gebeuren met het eerder genoemde renteprogramma van de ECB ( quantitative easening ) en de eventuele gevolgen van de afbouw daarvan. Wereldwijde ontwikkelingen hebben lokale invloed Ondanks het zonnige economische weer blijven wereldwijde ontwikkelingen ons bezighouden. Onderwerpen als de klimaatverandering en extremere weersuitslagen, economische ongelijkheid en de bijbehorende maatschappelijke polarisatie, de toenemende digitalisering en monopolisering daarvan en de steeds geringere invloed van overheden zijn zaken die ons lokaal ook raken. Met name met het klimaataspect zijn wij de afgelopen jaren in aanraking gekomen. Het grillige verloop van het seizoen en de soms extreme weersomstandigheden leiden meer dan in het verleden tot grotere verschillen in bezoekersaantallen. 50 Recreatiesector moet ruimte krijgen om in beweging te komen Het is duidelijk dat er grote veranderingen in de wereld plaatsvinden, waarbij het in feite niet meer zoveel uitmaakt of die ver weg of dichtbij zijn. De uitdaging is om snel op de veranderingen in te spelen. Ook in de recreatiesector zal de komende jaren sprake zijn van grote veranderingen en staat er een koude sanering op stapel. Dat vraagt om het maken van duidelijke, soms scherpe, keuzes en het veel meer samenwerken met partners, ook uit andere sectoren en soms uit onverwachte hoeken, aan een kwalitatief onderscheidend aanbod. Om te kunnen innoveren zullen we nog meer moeten omschakelen van verticaal denken (binnen de eigen sector) naar horizontaal denken (het bredere perspectief). Als terreinbeherende organisatie kunnen wij, naast het bieden van kwalitatief hoogwaardige recreatieve voorzieningen, bijvoorbeeld ook een bijdrage leveren aan de energietransitie. Daarbij is het van groot belang dat overheden in het kader van gebiedsontwikkeling de urgentie gaan zien om mee te denken en in staat zijn om de nu veelal tijdrovende procedures drastisch in te korten. Deze tijd vraagt om bestuurlijk lef, vertrouwen en de durf om zaken los te laten. Daarbij moeten we af van sectoraal denken en de overstap maken naar integraal denken. Regio in beweging In het kader van horizontaal denken en het creëren van een breder perspectief hebben wij de activiteiten van het platform Renaissance van het platteland in 2017 voortgezet. Samen met de mede-initiatiefnemers, BPG (Brabants Particulier Grondbezit), FPG (Federatie Particulier Grondbezit), HAS Hogeschool, STIRR (Stichting Innovatie Recreatie & Ruimte) en ZLTO (ondernemersvereniging boeren en tuinders) zijn interessante nieuwe contacten gelegd. Dit platform beoogt de verbinding tussen de stad en het platteland in ere te herstellen met het benoemen van thema s en oplossingen die op de (politieke) agenda kunnen worden geplaatst. Wij zijn er van overtuigd dat beweging vanuit de regio s zal moeten komen en dat problemen daar integraal worden opgelost. Het afgelopen jaar werd duidelijk dat deze problematiek steeds bredere aandacht krijgt en dat steeds meer partijen het gedachtegoed van het platform ondersteunen.

51 Uitgangspositie verder versterken Ook in de komende jaren zal het tempo van de in dit jaarverslag geschetste trends en ontwikkelingen hoog blijven. Om daarop te kunnen inspelen zijn visie, flexibiliteit en een stevig fundament nodig. Ons beleid is in de afgelopen jaren succesvol geweest en heeft geleid tot dat stevige fundament. We hebben een sterke uitgangspositie en weten tegelijkertijd dat zekerheden in deze tijd van korte duur zijn. Het betekent dat wij continu werken aan vernieuwing en verbetering en dat wij ons beleid steeds weer moeten aanscherpen. In dat kader is ons strategisch plan , dat wij in 2014 hebben opgesteld, een dynamisch document. Leisurelands bruist van de plannen, zet volop vaart achter de afronding van de procedures voor gebiedsontwikkeling en ruimtelijke ordening, om zo ook weer nieuwe projecten te kunnen opstarten die in met name krimpgebieden voor zinvolle werkgelegenheid gaan zorgen. Bovendien zal er ook de komende tijd veel aandacht zijn voor het optimaliseren van onze communicatie, het faciliteren en inspireren van de vele communities en het uitdragen van onze visie en kennis op het gebied van Duurzaam Recreëren. Onze strategie zal worden aangescherpt aan de hand van dominante trends als de deeleconomie, urbanisatie en vergrijzing. Intensieve samenwerking met partners Eén van onze belangrijkste speerpunten is de samenwerking met onze huurders en pachters. De uitdaging is om hen in een lastige markt zoveel mogelijk te ondersteunen om succesvol zaken te doen. Ook in breder perspectief zal er voor ons druk op de omzet en marge blijven. Wij willen dit zoveel mogelijk beantwoorden met het bieden van toegevoegde waarde in plaats van te verzanden in een kortingsslag. Onder het motto investeren in krimp gaan wij voor kwaliteit in plaats van kwantiteit. Voor de middelmaat is in de recreatiemarkt geen markt meer. 51 Tevens oriënteren wij ons, als onderdeel van onze toekomstige strategie, op allerlei vormen van samenwerking en bijvoorbeeld mogelijkheden om bij een aantal ondernemingen te participeren. Daardoor kunnen we nieuwe activiteiten toevoegen op onze terreinen. Op het gebied van duurzaamheid gaan we door met experimenteren. Deze experimenten kosten geld, maar leveren een schat aan ervaring op. Gezien de brede belangstelling voor deze activiteiten is het creëren van een verdienmodel een kwestie van tijd. Verdere ontwikkeling duurzame exploitatie De continuïteit in onze basisomzet blijven wij versterken door het, overigens op een wat lager tempo, verwerven van gronden en deze in erfpacht uit te geven. Daarmee willen wij ons resultaat stabieler maken en minder afhankelijk worden van de resultaten op onze beleggingen. Daarnaast hebben wij onze voorziening voor groot onderhoud verder versterkt, zodat er een stevige buffer is voor de vervanging van objecten als wegen, rioleringen en andere infra die geen verdiencapaciteit hebben, maar wel uiterst belangrijk zijn voor de continuïteit en duurzame instandhouding van onze recreatiegebieden. Uitdagende vooruitzichten Het aankopen en in erfpacht uitgeven van agrarische gronden heeft in 2017 langzamerhand zijn piek bereikt. Wij zien nog wel een groei in de recreatieve erfpacht, mede door uitbreiding van lopende projecten. Een aloude bron van inkomsten, de zandwinning, zal in de loop van de komende jaren verder afnemen. Voor de middellange termijn is de krimp als gevolg van de vergrijzing en urbanisatie de grootste uitdaging voor het duurzaam in stand houden van onze recreatiegebieden. Daarnaast wordt de ontwikkeling van bezit naar gebruik (de deeleconomie) een steeds belangrijkere factor. Zo n 40% van onze omzet uit erfpacht kan op de langere termijn

52 invloed ondervinden van de transitie die gaande is. Dat betekent voor ons de uitdaging om kwalitatief duurzaam te blijven groeien en de basis onder onze activiteiten te verbreden, onder andere door de ontwikkeling van nieuwe concepten. Ook in kwantitatieve zin is groei nodig, met name richting de Randstad omdat daar de groei plaatsvindt. 52 Vol vertrouwen Ook in 2018 verwachten wij een aantal nieuwe huurders en pachters te mogen begroeten en nieuwe ontwikkelingen in een volgende fase te brengen. Het team van Leisurelands staat, heeft ambitie en dat geeft mede de motivatie en capaciteit om in te spelen op de veelzijdige uitdagingen in onze markt. Inclusief de goede verstandhouding met onze overige stakeholders geeft dat veel vertrouwen. Desondanks is het, gezien de turbulentie op de financiële markten en de sterk variërende sentimenten in de wereld, niet verantwoord om concrete uitspraken te doen over de te verwachten resultaten voor 2018.

53 CORPORATE GOVERNANCE Het bestuur van de onderneming, een besloten vennootschap, is in handen van de directie. Zij is verantwoordelijk voor de strategie en het beleid. De Raad van Commissarissen houdt toezicht. Naast deze twee vennootschapsorganen, de directie en Raad van Commissarissen, kent de vennootschap de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. Binnen dit orgaan kunnen de aandeelhouders hun rechten uitoefenen aangaande de zeggenschap. De ondernemingsraad treedt op als overlegpartner van de directie, als sparringpartner voor de directie bij besluitvorming en als vertegenwoordiger van de werknemers. De manier van werken en de bevoegdheden van deze organen van onze vennootschap zijn geregeld in: de wet; de statuten; reglementen; toegesneden beleid. Raad van Commissarissen De aandeelhouders van Leisurelands hebben, ten tijde van de verzelfstandiging, uitgesproken om een Raad van Commissarissen na te streven die bestaat uit zogeheten kwaliteitscommissarissen. Hun expertise beslaat de terreinen van financiën / beleggingen, openbaar bestuur en ondernemen. De Raad van Commissarissen acteert onder andere als toezichthoudend orgaan in de breedste zin en brengt daarnaast op persoonlijke titel kennis, expertise, ervaring en toegang tot netwerken in om het bestuur van de organisatie te steunen en te adviseren. Belangrijke maatschappelijke onderwerpen en trends die van betekenis voor de vennootschap kunnen zijn, worden bediscussieerd en afgewogen op hun impact. Daarmee dienen zij de vennootschap en al haar stakeholders. 53 Relaties met belanghebbenden In de keten van het leveren van diensten en het in stand houden van de recreatieterreinen zijn onze belangrijkste relaties: klanten; gebruikers; medewerkers; aandeelhouders; overheden; andere belanghebbenden zoals omwonenden en leveranciers. We leggen graag verbindingen met deze partijen. Die verbindingen zijn ook nodig om in onze markten succesvol te kunnen opereren. Daarom is dit een belangrijke pijler van ons beleid. Hieronder geven we een beeld van de relaties met onze belanghebbenden. Onze relatie met klanten We willen voor onze klanten een betrouwbare leverancier van diensten zijn. Een klant is een persoon of organisatie die tegen betaling een dienst of product afneemt. Klanten mogen verwachten dat wij hen ten minste marktconform bedienen. En dat we verder goed communiceren en heldere informatie geven, met een professioneel klachtenmanagement. Door de contacten die we met onze klanten hebben, kunnen we onze dienstverlening steeds verder verbeteren.

54 Onze relatie met gebruikers De groep gebruikers van onze producten en diensten is groter dan de groep klanten. Gebruikers zijn personen die diensten en producten afnemen zonder ervoor te betalen. Het is een eenzijdige relatie, waardoor er geen balans is in de relatie. Ondanks dat gaan wij zorgvuldig om met de belangen van deze groep. We hebben een professioneel klachtenmanagement en treden direct en indirect in contact met deze groep. Ook via onze klanten krijgen we veel belangrijke informatie over de groep gebruikers. Informatie die wij meewegen in onze dienstverlening. Onze relatie met onze medewerkers Medewerkers die zich ontwikkelen en ontplooien en meebewegen met onze organisatie, binden we graag aan ons. Wij vinden het belangrijk dat onze medewerkers werk verrichten op hun eigen niveau. We stimuleren dat medewerkers opleidingen volgen en vaardigheden ontwikkelen om bij te blijven in hun vakgebied. Wij bieden onze medewerkers een veilige en betrouwbare werkomgeving en bevorderen hun gezondheid. We streven naar een personeelsbezetting die op de eerste plaats past bij onze omgeving en diensten en daarnaast een afspiegeling is van de maatschappij. We houden periodiek eindejaargesprekken die een tweezijdig karakter hebben. De ondernemingsraad overlegt periodiek met de directie, onder meer over: de cultuur van onze onderneming; (maatschappelijke) veranderingen; hoe het personeel daarmee kan omgaan. 54 Via interne communicatie houden we het personeel op de hoogte van de belangrijkste gebeurtenissen. Onze relatie met aandeelhouders We willen waarde voor onze aandeelhouders creëren op een manier die de belangen van alle stakeholders meeweegt. Lokale overheden zijn onze aandeelhouders. Wij zorgen voor een laagdrempelig en breed vrijetijdsaanbod. We betrekken de aandeelhouders bij de vennootschap. Naast de officiële ontmoetingen tijdens aandeelhoudersvergaderingen hebben we ook informele contacten met individuele of groepen aandeelhouders. Die zijn dan niet gebaseerd op de aandeelhoudersrol, maar op actuele onderwerpen die partijen raken. Bij het geven van informatie aan onze aandeelhouders laten we ons leiden door: wettelijke regels; wat in het algemeen gebruikelijk is voor marktgerichte ondernemingen. Onze relatie met overheden We hebben diverse contacten met overheden in hun functie van toezichthouder in het kader van (ruimtelijk) beleid en wet- en regelgeving. Deze contacten liggen op landelijk, provinciaal, regionaal en lokaal niveau. Het niveau hangt af van de controlerende taak die de verschillende overheden hebben. Behalve contacten in het kader van hun controlerende taak hebben we ook contact met de overheden in hun rol als verstrekker van vergunningen. Ook voor informatie om beleid te ontwikkelen kunnen de diverse overheden een beroep op ons doen. Wij stellen het op prijs goede contacten met diverse overheden te onderhouden. Als duurzaam en innovatief recreatiebedrijf, dat midden in onze samenleving staat, zijn wij positief kritisch en is onze grondhouding positief en realistisch.

55 Onze relatie met andere belanghebbenden Deze relatie zien wij breder dan de relatie met de lokale, regionale of landelijke samenleving. Wij staan voor duurzaam ondernemen. Op dat punt kunnen we een belangrijke voortrekkersrol vervullen op de gebieden die ons raken. Onder meer daarom hebben we relaties en samenwerkingsverbanden met: Brancheorganisaties en belangenbehartigers Wij werken nauw samen met brancheorganisaties en belangenbehartigers als het Overleg Samenwerkingsorganen Openluchtrecreatie (OSO), RECRON, Federatie Particulier Grondbezit (FPG), Gelders Particulier Grondbezit (GPG) en Koninklijke Horeca Nederland (KHN). Innovatie en ondernemerschap Samenwerking met de Stichting Innovatie Recreatie en Ruimte (STlRR) en diverse ondernemerskringen is belangrijk waar het gaat om het stimuleren van innovatie en ondernemerschap. Kennisinstellingen Samenwerking op diverse niveaus, waaronder Landbouw-Economisch Instituut (LEI), Wageningen University & Research centre (Wageningen UR), Hogeschool Saxion, Helicon Opleidingen, Landstede MBO, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN), Hogeschool Van Hall Larenstein, HAS Hogeschool en Radboud Universiteit. Certificerende instanties De samenwerking met certificerende instanties is belangrijk voor de borging van de kwaliteit en veiligheid op onze recreatiegebieden. 55 Ministeries Wij onderhouden nauwe contacten met diverse ministeries, waaronder het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, het Ministerie van Justitie en Veiligheid en het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Bovendien onderhouden we goede contacten met: leveranciers; omwonenden van onze recreatiegebieden; niet-gouvernementele organisaties (NGO s); de pers; en andere partijen die in het maatschappelijke speelveld een rol spelen. We vinden het van groot belang dat onze producten breed gedragen worden binnen de organisatie en door al haar medewerkers en alle belanghebbenden.

56 RISICOPARAGRAAF Als onderneming hebben we te maken met een aantal risico s. Ons algemene uitgangspunt is dat we die risico s alleen extern afdekken als we ze zelf niet kunnen dragen. Het gaat vooral om de volgende financiële risico s. Calamiteiten Risico s zoals vernielingen, breuk, ijsgang, Ziekte van Weil, blauwalg en zwemmersjeuk dekken we niet af. Risico s als brand wel, ook voor twee bosgebieden. Claims van bezoekers Claims vormen een onzeker risico waarvan wij de impact niet goed kunnen overzien. We hebben ons hiervoor verzekerd, met een redelijk eigen risico. Claims door werkzaamheden Ook de omvang van deze claims kunnen we niet overzien. Voor onze reguliere werkzaamheden hebben we een adequate verzekering voor claims die daaruit voort kunnen vloeien. Als het mogelijk is, schuiven we claims bij de aanbesteding door naar de uitvoerders van deze werken. 56 Langdurig zieke medewerkers De kosten en risico s van langdurige ziekte dragen we zelf. Arbeidsongeschiktheid is wettelijk afgedekt. Werkloosheidsuitkeringen We dragen voor een deel van het personeelsbestand, werkzaam bij Leisurelands B.V., zelf het risico voor het betalen van werkloosheidsuitkeringen aan medewerkers die ontslag krijgen. We vinden dit risico acceptabel gezien ons personeelsbestand. Inboedel en opstallen We hebben niet veel inboedel en opstallen en ze liggen erg verspreid. Toch hebben we ze verzekerd met een acceptabel eigen risico.

57 Onderhoudsrisico s Deze risico s dekken we af met een voorziening waaraan de gerealiseerde kosten van groot onderhoud worden onttrokken. Inkoopcontracten Met diverse leveranciers sluiten we inkoopcontracten. Daardoor liggen prijzen voor enige tijd vast en worden we niet geconfronteerd met plotselinge prijsverhogingen. Ondernemingsrisico s Dit is onder meer het risico dat projecten niet doorgaan waarin we voorinvesteringen hebben gedaan, risico s die te maken hebben met het weer en het seizoen en onheil van buiten zoals waterkwaliteit, ziektes en epidemieën. We beperken deze risico s zo veel mogelijk door procedures, maar kunnen ze niet helemaal uitsluiten. We dragen deze risico s zelf. Beleggingsrisico s Deze risico s proberen wij te beperken met financiële instrumenten, zoals derivaten. Debiteurenrisico s dragen we zelf. Door een strak incassobeleid proberen we die risico s te beperken. Negatieve publiciteit Het risico dat voortvloeit uit al dan niet terechte negatieve publiciteit is niet te voorzien. Dat geldt ook voor politieke besluitvorming die betrekking heeft op ontwikkelingen of bedrijfsvoering van onze terreinen. 57 We beperken risico s zo veel mogelijk Door opleiding en training van ons personeel en gebruik van richtlijnen en procedures beperken we de risico s voor onze onderneming en ons personeel. De opleidingen, trainingen, richtlijnen en procedures gaan onder meer over omgaan met lastig publiek, controle van gereedschappen, logboeken voor speeltoestellen, afdrachten van gelden, arbo-richtlijnen en het nakomen van de wet en eisen van overheden. Arnhem, 6 april 2018 Directie E.M.J.C. Droogh

58 De Leisurelands thema s over Duurzaam Recreëren [THEMA 1] Het borgen van een groene, gezonde omgeving [THEMA 2] Veiligheid en 'crowd management' [THEMA 3] Het verhogen van maatschappelijk rendement [THEMA 4] Energieneutraal opereren, energie genereren [THEMA 5] Kennis delen en uitbouwen Leisurelands levert een actieve bijdrage aan het verbeteren en verduurzamen van de leefomgeving en het optimaliseren van haar maatschappelijk rendement als organisatie. Onder het motto Duurzaam Recreëren zijn vijf pijlers geformuleerd waarmee wij onze ambitie op dit gebied concreet willen vormgeven. Op de volgende vijf themapagina s leest u daar meer over.

59 [THEMA 1] Het borgen van een groene, gezonde omgeving Het verduurzamen van onze recreatiegebieden werpt haar vruchten af. Per gebied of regio ontwikkelen wij een concept waardoor: het gebied voor bezoekers en andere stakeholders aantrekkelijk is en blijft om er de vrije tijd door te brengen; voldoende verdiencapaciteit wordt ontwikkeld om dat te financieren; een positieve spin-off wordt gerealiseerd voor leefbaarheid, werkgelegenheid en welzijn. In dat kader gaan wij zorgvuldig om met omgevingswaarden, materialen en grondstoffen. Herontwikkeling recreatiegebieden De wereld verandert in een hoog tempo. Wij werken continu aan de herontwikkeling van onze recreatiegebieden om ervoor te zorgen dat zij hun maatschappelijke rol, relevantie en waarde kunnen blijven vervullen. Ook de overheid ziet in dat het bestaande beleid voor het buitengebied zal moeten veranderen. Investeren in krimp Onder het motto investeren in krimp streven wij naar kwaliteit in plaats van kwantiteit. Zo zien wij de laatste jaren onder andere dat onze recreatiegebieden te groot zijn door de terugloop in het bezoekersaantal op topdagen. Daardoor komt er ruimte vrij voor andere voorzieningen, waarbij wij er naar streven om, in nauwe samenwerking met onze exploitanten, het seizoen te verlengen en het aantal bezoekers op niveau te houden. Als exploitaties het hele jaar open zijn en daardoor bezoekers op onze recreatiegebieden aanwezig zijn, wordt ook de sociale veiligheid verbeterd. Continu investeren Wij blijven continu investeren in onze organisatie en recreatiegebieden om ze aantrekkelijk te houden voor bezoekers, ondernemers en exploitanten. Het gaat om investeringen in de infrastructuur, biomassa, zonne-energie, parkeersystemen, toiletgebouwen, kiosken en andere faciliteiten. Onze huurders en pachters leveren daar ook een belangrijke bijdrage aan. Ook in 2017 hebben wij weer veel activiteiten ondernomen om de aantrekkelijkheid en duurzaamheid van onze gebieden weer op een hoger plan te brengen, onder andere door: de verbetering van de infrastructuur (wegen, wandel- en fietspaden) op onder andere Strand Horst en Strand Nulde en Berendonck. Tevens vond groot onderhoud plaats op Hilgelo en werden op meerdere gebieden nieuwe speeltoestellen geplaatst; projecten op het gebied van ruimtelijke ordening op de recreatiegebieden Strand Horst, Strand Nulde (wegrestaurant, uitbreiding camping), Kievitsveld (nieuw gebouw waterskibaan, bouw hotel), Berendonck (start bouw Thermen Berendonck) en Mookerplas.

60 [THEMA 2] Veiligheid en 'crowd management' De grote stroom bezoekers die jaarlijks naar onze recreatiegebieden komt hebben wij mede te danken aan het geïntegreerde concept dat wij hebben ontwikkeld. Naast de traditionele dagrecreanten op zomerse dagen bieden wij bijvoorbeeld ruimte aan wandelaars, vissers en fietsers die het hele jaar door onze gebieden bezoeken. Daarnaast zijn de marketinginspanningen van onze exploitanten belangrijk. Bovendien hebben wij in de loop der jaren veel kennis en ervaring opgedaan met crowd management, het in goede banen leiden van grote bezoekersstromen. Veiligheid en kwaliteit Voor de bezoekers van onze recreatiegebieden is veiligheid een belangrijke motivatie. Allereerst moeten de gebieden schoon zijn en mag er geen vuil, glas en dergelijke liggen. Onze ondergrondse vuilopslag (in plaats van de traditionele vuilniszak) levert daaraan een belangrijke bijdrage. Daarnaast is de sociale veiligheid van belang. Ondanks de grote schaal van de gebieden lukt het ons om de bezoekers het juiste gevoel en een goede kwaliteit te bieden, mede dankzij de inspanningen van onze vele huurders en pachters. Inzet buitengewoon opsporingsambtenaar (BOA) Hoewel dat geen verplichting is, zijn onze buitendienstmedewerkers nagenoeg allemaal opgeleid tot BOA, buitengewoon opsporingsambtenaar. Naast hun primaire taak als gastheer en onderhoudsmedewerker kunnen zij, wanneer nodig, optreden bij vandalisme, waaronder brandstichting en vernielingen, (parkeer)overlast en het opsporen en verwijderen van drugsafval. Daarnaast schrijven zij bekeuringen uit die wij invoeren in het CJIB-systeem. Dat leidt tot een extra administratieve lastendruk. In 2016 is, na een intensieve lobby, door de overheid voor het eerst een bedrag uitgekeerd aan BOA-werkgevers. Deze eerste stap naar een eerlijkere verdeling van lasten en lusten van BOA's tussen particuliere werkgevers en de overheid heeft in 2017 geen vervolg gekregen. Dit terwijl de taak van BOA's steeds belangrijker wordt door de toenemende criminaliteit in het buitengebied. Veiligheid en kwaliteit zwemwater Uiteraard houden wij de kwaliteit van het zwemwater op onze recreatiegebieden nauwlettend in de gaten. Zo nemen de waterkwaliteitsbeheerders (provincie en waterschap) regelmatig monsters. De kwaliteit van het zwemwater is in het algemeen uitstekend. Zo kreeg Bussloo de erkenning 'Beste oppervlaktewater van 2017'. Voor wat betreft de veiligheid van het zwemwater is de afgelopen jaren, mede op ons initiatief, een breed platform ontstaan van partijen die allen een belang en ervaring hebben waar het gaat om de veiligheid van het zwemwater. In 2017 is, in samenwerking met KNRM, OSO en IPO de leidraad basisveiligheid zwemlocaties opgeleverd. Tevens zijn wij gevraagd om namens de Europese koepel deel te nemen aan de expert groep die de Europese Commissie adviseert over de Zwemwaterrichtlijn.

61 [THEMA 3] Het verhogen van maatschappelijk rendement Toename maatschappelijk rendement Op basis van de tarieven van openluchtzwembaden (tussen de 4,- en 6,- per persoon) en onze bijna 4 miljoen bezoekers genereren wij een waarde van tussen de 16 en 24 miljoen per jaar waarvoor wij de bezoekers geen vergoeding vragen. Dit beschouwen wij als één van de onderdelen van het maatschappelijk rendement dat wij jaarlijks uitkeren. Dit geldt ook voor besparingen die wij hebben gerealiseerd voor de gemeentelijke en provinciale overheden. Een besparing die gebaseerd is op het afschaffen van exploitatieen investeringssubsidies en de theoretisch benodigde afkoopsom. Het totaal maatschappelijk rendement in 2017 bedroeg 47 miljoen. Meer werkgelegenheid Mede dankzij de verduurzaming van onze recreatiegebieden blijft de werkgelegenheid gestaag toenemen. Ook tijdens de crisis (vanaf 2008) wisten de ondernemers op onze gebieden nog steeds goede zaken te doen. Daardoor kunnen zij hun werkgelegenheid vasthouden en zelfs laten groeien. Wij zijn er trots op dat het onze huurders en pachters lukt om succesvol zaken te doen op onze recreatiegebieden. De werkgelegenheid die wij creëren op onze recreatiegebieden neemt jaarlijks toe. In 2017 bedroeg het aantal FTE s 760, wat neerkomt op ruim parttimers die op onze gebieden werkzaam zijn. Begeleiding individuele ondernemers Leisurelands biedt individuele ondernemers de mogelijkheid om grond in erfpacht te verkrijgen en daar hun eigen recreatiebedrijf te beginnen. Het in erfpacht uitgeven van gronden levert ons een vaste inkomstenstroom op die een continue basis geeft voor de ontwikkeling en het onderhoud van onze recreatiegebieden. In dat kader wordt dan ook samen met de ondernemers bekeken of hun plannen aansluiten bij de ontwikkelingsvisie van Leisurelands. Ondernemers zijn voor ons erg belangrijk en wij bieden hen zoveel mogelijk begeleiding, ook waar het gaat om het sneller doorlopen van tijdrovende procedures. Naast ons streven om het professionele niveau in de bedrijfstak te verstevigen, richten we ons ook op seizoensverlenging, het creëren en behoud van werkgelegenheid en activiteiten die inkomsten genereren voor de ondernemers.

62 [THEMA 4] Energieneutraal opereren, energie genereren Met 20 recreatiegebieden in Nederland heeft Leisurelands de ambitie om veel te betekenen als het gaat om duurzaam omgaan met energie. Naast activiteiten om energie te besparen richt Leisurelands zich met name op het duurzaam opwekken van energie. Het doel is dat in 2020 alle gebieden van Leisurelands energieneutraal zijn en dat er, waar mogelijk, energie wordt geleverd aan de omgeving. In dat kader worden de nodige initiatieven ontwikkeld: Biomassa en biovergassing op Zeumeren Recreatiegebied Zeumeren heeft biomassa-installaties die tijdens de wintermaanden het overdekte avonturenparadijs SchatEiland verwarmen. Duurzaam, want als brandstof dienen houtsnippers en houtblokken die verwerkt zijn uit snoeihout. Deze biomassa-installaties zijn een CO 2 -neutraal verwarmingssysteem. Biomassa wordt vooral gebruikt voor de opwekking van warmte door verbranding. Biovergassing wordt ingezet om elektriciteit op te wekken. Dit type biovergassing is uniek in Nederland. De installaties komen nu, na een aantal jaren van experimenten, in een nieuwe fase. Tevens onderzoekt Leisurelands de mogelijkheden om uit biomassa waterstof te produceren. Hiervoor lopen gesprekken met diverse partijen in binnen- en buitenland die interesse hebben in deze energiebron van de toekomst. Wind- en zonne-energie Zonne-energie speelt een belangrijke factor in ons streven om binnen enkele jaren geheel CO 2 -neutraal te zijn. Dankzij de plaatsing van zonnepanelen op ons hoofdkantoor en nagenoeg alle regiokantoren zijn wij langzaam maar zeker zelfvoorzienend voor wat betreft de elektriciteit. Voor twee regiokantoren wordt ook al warmte opgewekt. Ook in de komende jaren blijven wij actief werken aan het zoveel mogelijk opwekken van zonne-energie. In dat kader hebben wij in 2016 een belang genomen in Transmatch Energy Advisors B.V., een startup die actief is in de advisering voor grootschalige zonneenergieprojecten. De belangrijkste reden voor deelname in dit bedrijf is het opdoen van kennis over deze markt en het verkennen van onze mogelijke rol in de energietransitie. Tevens hebben wij in 2017 een samenwerkingsovereenkomst afgesloten met Eneco voor de realisatie van (drijvende) zonneparken op minder intensieve delen van onze recreatiegebieden. Voor wat betreft windenergie zijn wij met diverse instanties in gesprek voor het plaatsen van windmolens in twee gemeenten.

63 [THEMA 5] Kennis delen en uitbouwen Leisurelands is er van overtuigd dat Duurzaam Recreëren vraagt om het delen van zoveel mogelijk kennis. Dat doen wij onder andere met een breed scala aan samenwerkingsverbanden, educatieprojecten met onderwijsinstellingen (gastcolleges, stages en adviezen) en initiatieven die de recreatiesector overstijgen. Renaissance van het Platteland Maatschappelijke en demografische ontwikkelingen leiden tot de urgentie dat de vier partijen die mede verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van het buitengebied gaan samenwerken. Dit zijn de landbouwsector, terreinbeherende organisaties, landgoedeigenaren en recreatieondernemers. Het platform Renaissance van het Platteland beoogt de verbinding tussen stad en platteland in ere te herstellen. Leisurelands werkt met een aantal medeinitiatiefnemers, BPG, FPG, HAS Hogeschool, STIRR en ZLTO samen aan het analyseren van thema s en oplossingen die op de (politieke) agenda kunnen worden geplaatst. Daarnaast wil het platform een bijdrage leveren aan het versnellen van regionale initiatieven. In 2017 hebben wij ervaren dat steeds meer partijen aanhaken bij het gedachtengoed van de Renaissance. Er vindt nu regelmatig overleg plaats met organisaties als de P10 gemeenten, een samenwerkingsverband van plattelandsgemeenten met kleine kernen, de K6, provincies met krimpregio s, VNO/NCW en het NBTC. Met deze contacten creëren wij een brede beweging die werkt aan de kansen die een sterkere binding tussen stad en platteland biedt. Een krachtenbundeling die nodig blijkt om deze problematiek bij beleidmakend Nederland op de kaart te krijgen. Branche event Gastvrij Leisurelands is initiatiefnemer en mede-organisator van het branche event Gastvrij. Tijdens de derde editie in 2017 brachten topondernemers en -bestuurders uit de gastvrijheidssector het belang van de sector uitgebreid onder de aandacht. Het doel van dit evenement is om de sector naar een hoger niveau te tillen en om samenwerkingen binnen en buiten de sector te realiseren. LI Leisure Investment In 2014 heeft Leisurelands in samenwerking met partners het investeringsfonds LI Leisure Investment opgericht. Dit fonds voor de gastvrijheidssector, te zien als een coöperatieve bank, stimuleert duurzame innovatie in de gastvrijheidssector. Het fonds is gericht op jonge ondernemers die hun droom willen realiseren met innovatieve ideeën. Samenwerking onderwijsinstellingen Leisurelands is erkend als leerbedrijf voor opleidingen in de richtingen groene- en buitenruimten, groenvoorziening, recreatiebedrijf, toezicht en veiligheid, bos en natuurbeheer, en land, water en milieu. We werken nauw samen met diverse onderwijsinstellingen (MBO, HBO, Universiteit), waarbij kennisuitwisseling, stages en het verzorgen van gastcolleges de opzet van traineeprogramma s centraal staan.