15-20% kampt met psychologische moeilijkheden 22/09/2017 OVERZICHT DEEL 1 DEEL 1: THEORIE EMOTIEREGULATIE IN DE ADOLESCENTIE

Transcriptie

1 VAKGROEP ONTWIKKELINGS-, PERSOONLIJKHEIDS-, EN SOCIALE PSYCHOLOGIE ONDERZOEKSGROEP KLINISCHE ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE EMOTIEREGULATIE ALS OPSTAP VOOR HET VERBETEREN VAN HET MENTALE WELZIJN VAN JONGE ADOLESCENTEN Workshop VCKJPP Brenda Volkaert, Laura Wante & Marie-Lotte Van Beveren 20/09/2017 OVERZICHT DEEL 1 1. Adolescentie als kwetsbare leeftijdsperiode 2. Definitie emotieregulatie 3. Wanneer en hoe ontwikkelt emotieregulatie? 4. Hoe is het gerelateerd aan psychisch functioneren? 5. Hoe brengen we emotieregulatie in kaart? DEEL 1: THEORIE EMOTIEREGULATIE IN DE ADOLESCENTIE DEEL 2: Hoe gaan we concreet aan de slag rond emotieregulatie met kinderen en jongeren? Biologische, cognitieve, emotionele en sociale veranderingen Negatief affect 15-20% kampt met psychologische moeilijkheden Emotionele reactiviteit Kwetsbaarheid voor psychopathologie (Coppens et al., 2015; WHO, 2005) 1

2 EMOTIEREGULATIE EMOTIEREGULATIE STRATEGIEËN Emotieregulatie is de vaardigheid om, bij het geconfronteerd worden met verschillende (stresserende) gebeurtenissen, te beïnvloeden welke emoties je ervaart, wanneer je deze emoties ervaart en hoe deze emoties Maladaptief Adaptief Extern precies ervaren of uitgedrukt worden. Gross (1998) Risicofactor voor psychopathologie Beschermt tegen psychopathologie Aldao, Nolen-Hoeksema & Schweizer (2010); Cracco, Van Durme & Braet (2015) EMOTIEREGULATIESTRATEGIEËN BELANG VAN FLEXIBILITEIT Effect van diverse strategieën is context-afhankelijk (Sheppes & Gross, 2011; Sheppes et al., 2014) 9 ONTWIKKELING EMOTIEREGULATIE ONTWIKKELING EMOTIEREGULATIE 0 4 maanden: reflexmatig 4 24 maanden: sensorimotorische scripts voor basisemoties Vanaf 24 maanden: representationele scripts emoties kunnen actief benoemd worden 2 jaar 9 jaar: meer complexe representaties voor situaties en ook meer complexe emoties jaar: emoties nu ook opgeroepen vanuit eigen visie 12 jaar en Gross (1998) Transactioneel Vb. temperament, executieve functies Vb. ouderschapsstijl, hechtingsrelatie, emotionele coaching 2

3 ONTWIKKELING STRATEGIEËN ONTWIKKELING STRATEGIEËN EXTERN INTERN (Ahmed, Bittencourt-Hewitt, & Sebastian, 2015; Calkins & Mackler, 2011; Eisenberg & Morris, 2002) Cracco, Goossens, & Braet, 2017; Zimmermann & Iwanski, 2014 EMOTIEREGULATIE EN PSYCHOPATHOLOGIE Verband tussen emotieregulatie en psychopathologie herhaalderlijk aangetoond (Braet et al., 2014; Aldao et al. 2010) Internaliserende en externaliserende problemen (Forbes & Dahl, 2005; Shortt et al., 2016; Silk, Steinberg, & Morris, 2003) Depressie (Nolen-Hoeksema et al., 2008; Rottenberg, Gross, & Gotlib, 2005) en bipolaire stoornissen (Johnson, 2005) Angststoornissen: GAS (Mennin et al., 2007) en sociale fobie (Bydlowski et al., 2005; Clyne & Blampied, 2004) Alcohol - (Sher & Grekin, 2007; Tice et al., 2001) en middelen-gerelateerde problemen (Fox et al., 2007; Linehan et al., 2002; Sher & Grekin, 2007; Tice et al., 2001) EMOTIEREGULATIE EN PSYCHOPATHOLOGIE Verband specifieke strategieën en psychopathologie Tot nu toe: focus op internaliserende problemen Depressie: zelf-devaluatie, opgeven en ruminatie (Gross en John, 2003; Hankin en Abela, 2005; Hugheset al., 2011; Verstraeten et al., 2011; Watkins en Baracaia, 2002) Angststoornissen: terugtrekken (Wilson & Hughes 2011; Fraire en Ollendick, 2013) Externaliserende problemen: resultaten zijn schaars Symptoomclusters ODD en CD: agressie (Dodge en Crick, 1990; Fraire & Ollendick, 2013) ADHD: tot nu toe geen evidentie (Schmitt et al., 2012) Middelenmisbruikstoornis: onderzoek is nodig EMOTIEREGULATIE EN PSYCHOPATHOLOGIE EMOTIEREGULATIE IN KAART Tot nu toe focus: maladaptieve ER strategieën Resultaten van Braet et al. (2014) Adaptieve ER strategieën! Veerkracht? (Masten, 2011) Voorlopige evidentie voor problemen met adaptieve ER in depressie en angst Reappraisal (Beck, 1976; Clark, 1988; Salkovskis, 1998) Problem-solving (for depression seebillings & Moos,1981; D Zurilla et al., 1988; for anxiety see Chang et al., 2004; Kant et al., 1997) Acceptance (for depression see Campbell-Sills, Barlow, Brown, Hofmann, 2006 for anxiety see Cloitreet al., 2005; Tull, Barrett, McMillan, & Roemer, 2007) 3

4 FEEL-KJ (GROB & SMOLENSKI, 2005; BRAET, CRACCO, & THEUWIS, 2013) FEEL-KJ (GROB & SMOLENSKI, 2005; BRAET, CRACCO, & THEUWIS, 2013) Meetpretentie: Meet emotieregulatie mbt angst, verdriet en woede (negatieve emoties). Zelfrapportage, 8 18 jaar 5-punten Likert schaal van 1 bijna nooit tot 5 bijna altijd Scoring: Scores 1 tot 5 per item en per emotie noteren * spiegelen! Scores per subschaal en per emotie optellen. Interpretatie: Zie normbundel Zoek percentielscore en T-score op in normtabel T-score lager dan 40 bij adaptieve strategieën: sprake van gebrekkige toepassing. T-score hoger dan 60 bij maladaptieve strategieën: sprake van disfunctioneel gebruik. Externe strategieën: T-score lager dan 40 is benedengemiddeld gebruik, hoger dan 60 is bovengemiddeld gebruik Normen: Vlaamse normen 8-12 jaar en jaar Per geslacht FEEL-KJ (GROB & SMOLENSKI, 2005; BRAET, CRACCO, & THEUWIS, 2013) FEEL-KJ (GROB & SMOLENSKI, 2005; BRAET, CRACCO, & THEUWIS, 2013) Interpretatie subschalen Adaptieve strategieën Probleemgericht handelen: doelen aanpassen aan het probleem & zijn oorzaken Afleiding : dingen ondernemen zodat gedachten/cognities niet meer gefocust zijn op negatieve emotie, maar op nieuwe handeling Andere (positieve) stemming oproepen: aan positieve dingen denken Accepteren: Geen verandering wensen, de omstandigheden aanvaarden zoals ze zijn Vergeten/verwaarlozen: weinig aandacht schenken aan negatieve emotie Cognitieve probleemoplossing: probleem definiëren, oplossingen genereren, en daaruit het beste alternatief kiezen, deze oplossing bij uitvoering evalueren Herevaluatie van de situatie: waarde van de oorzaak van negatieve emotie anders interpreteren Interpretatie subschalen Maladaptieve strategieën Opgeven: Geen enkele actie ondernemen om iets te veranderen Agressie: Externaliserend gedrag; negatieve emotie afreageren op anderen Zich terugtrekken: Geen sociale interactie aangaan Zelf-devaluatie: intern attribueren van de oorzaak van probleem/neg. emotie Rumineren: cognitief blijven vasthangen bij de negatieve emotie Externe strategieën Sociale ondersteuning: steun/hulp zoeken bij (significante) anderen Expressie: erover spreken, emoties openlijk tonen Emotionele controle: suppressie van emoties, emoties niet tonen OEFENING (INDIEN VOLDOENDE TIJD) Vragenlijst invullen, scoren en normeren Benodigd materiaal: FEEL-KJ Scoringsformulier Normtabellen (goed kijken!) DEEL 2: PRAKTIJK EMOTIEREGULATIE IN DE ADOLESCENTIE 4

5 OVERZICHT DEEL 2 1. Basis 2. Accepteren 3. Afleiding 4. Cognitieve herbeoordeling 5. Probleem oplossing DEEL 3: Kunnen specifieke ER strategieën gebruikt/getraind worden bij kinderen en adolescenten? ALGEMEEN STAP 1: Psycho-educatie GGG Bv. Inbreker STAP 2: Ontspanning Bv. Buikademhaling Bv. Progressieve spierontspanning STAP 3: Bewustzijn ACCEPTEREN Bv. Wat voel je? Bv. Waar voel je dat in je lichaam? Bv. Hoe sterk was dit gevoel? To become aware of feelings, observe them as they are, and to accept them without judging them (Williams, Teasdale, Segal, & Soulsby, 2000) BASIS! Aanvaarden Je neerleggen wij wat er is gebeurd en er het beste van maken. (Berking, 2016) Effectiviteit Lage niveaus van acceptatie zijn geassocieerd met verschillende vormen van psychische problemen (Tull & Roemer, 2007; Tull etal, 2007;Roemer etal,2008;) Van groot belang in mindfulness gebaseerdetherapie (MBCBT) (Teasdale et al.,2000) STAP 1: Onbevooroordeeld waarnemen Rationale: Wanneer we ons boos, verdrietig of angstig voelen is het erg belangrijk dat we dit kunnen voelen en benoemen, zonder hier een oordeel over te vormen. Dit wil zeggen zonder dat je het gevoel interpreteert als negatief of positief. Interventiestudies: stress reduceren en mentale gezondheid promoten bij klinische jongeren (Biegel, Brown, Shapiro, & Schubert,2009; Bogels, Hoogstad, van Dun, deschutter, & Restifo,2008; Van dergucht,kuppens, Maex, & Raes, 2016) Developmentally appropriate for children already by age 7 and especially by early adolescence (Thompson & Gauntlett-Gilbert, 2008). Lichaamsscan Zintuigenscan Rozijnenoefening 5

6 STAP 2: Gevoelens aanvaarden Rationale: Nu we onze gevoelens kunnen waarnemen en benoemen zonder er een oordeel over te vellen, zonder ze leuk of niet leuk te vinden, kunnen we leren om onze gevoelens te aanvaarden. Dit wil niet zeggen dat we deze belastende gevoelens leuk moeten vinden. Dit wil zeggen dat we er ons van bewust zijn dat het oké is om ons zo te voelen en dat we weten dat we deze gevoelens ook voor een lange tijd kunnen verdragen. Gevoelens als bondgenoten zien Psycho-educatie Intensiteit van gevoelens Functies van gevoelens Functie van gevoelens Bijvoorbeeld Stress/spanning Bang Boos Toepassingen? STAP 3: Verdraagzin formuleren Bijvoorbeeld Verdraagzinnen herinneren je aan de positieve kenmerken van onze gevoelens. Verdraagzinnen voor jezelf Verdraagzinnen van anderen die jou kunnen helpen. Hey, het is oké dat ik mij nu zo teleurgesteld voel. Ik kan dit gevoel wel nog even verdragen, want het bereidt mij gewoon voor dat ik misschien mijn doel niet ga behalen en het zorgt ervoor dat ik dan niet super verdrietig zal zijn. Rationale:We weten nu wat de functie is van onze gevoelens, maar soms is het moeilijk om hieraan te denken op het moment dat we de emoties ervaren. Om het aanvaarden van gevoelens eenvoudiger te maken, kunnen we verschillende verdraagzinnen formuleren. Dit zijn zinnen die je tegen jezelf kan zeggen op momenten dat het even moeilijk gaat. We gaan zo meteen elk een zin bedenken! Je kan hiervoor gebruik maken van de functies van onze gevoelens Hey, het is oké dat ik mij nu zo boos voel. Ik kan dit gevoel wel nog even verdragen, want het geeft aan dat iets niet in orde is voor mij Oefening AFLEIDING Zintuigenscan Wat vond je van deze oefening? Wat heb je geroken, gesmaakt, gevoeld, gehoord en gezien? Wat is het gevolg voor jou? Wat heeft dit met jou gedaan? The intentional deployment of attention away from one s negative emotions or self-related stress, to an external situation or stimulus (Gross, 1999) Afleiding Iets doen, wat afleidt van de negatieve situatie. 6

7 Effectiviteit Studies bij jongeren: Verbetert het gemoed in depressieve individuen (zie Nolen-Hoeksema et al., 2008) Cognitieve gedragstherapie (CBT) : cliënten leren hoe ze zichzelf moeten afleiden van negatieve situaties die dysfore gevoelens met zich meebrengen (Beck & Dozois, 2011) Zelf-gerapporteerde afleiding is geassocieerd met lage niveaus van depressieve symptomen (Rood et al, ). Bij experimentele inductie: afleiding > ruminatie (Park, Goodyer, & Teasdale, 2004) Maartot nu toe voornamelijk evidentie bij volwassenen Conclusie? Tot op heden blijft het onduidelijk of afleiding op de lange termijn positieve effecten met zich meebrengt (e.g., Just & Alloy, 1997; Nolen-Hoeksema & Morrow, 1993) Beperkte voordelen op korte termijn, nefaste gevolgen op langere termijn? (Gross, 1998; Van Dillen & Papies, 2015) STAP 1: Afleidende activiteiten zoeken Rationale: We kunnen onze gedachten en onze gevoelens op zij zetten door ons gedrag. Dit heet afleiding zoeken. Wanneer we afleiding zoeken gaan we op zoek naar een leuke activiteit, zodat onze gedachten niet meer negatief zijn en we ons dus ook niet meer zo negatief voelen. Omdat het soms moeilijk is een fijne activiteit te bedenken wanneer het moeilijk gaat, gaan we dit nu samen doen! Individueel opstellen van een lijst STAP 2: Goede activiteit kiezen COGNITIEVE HERBEOORDELING Reinterpreting the meaning or value of a negative event (Samson & Gross, 2012) Herevaluatie Anders denken over het probleem dat je boos/bang/verdrietig maakt. Effectiviteit Vaak gebruikt om negatieve gevoelens naar beneden te halen (Samson & Gross, 2012) Positief gerelateerd aan welzijn (Helgeson et al., 2006) Problemen met herevaluatie worden gezien als een basisdeficiet bij heel wat vormen van psychopathologie, waaronder ook depressie (Beck, 1989) Adolescenten met een angstige of depressieve stemming gebruiken aanzienlijk Effectief bij een geïnduceerde negatieve mood (Rood et al, ) Toont positieve effecten op langere termijn (Mc Rae et al,) Praktijk: Cognitieve Gedragstherapie (CGT) leert jongeren deze herevaluatievaardigheden aan (Beck, Rush, Shaw, & Emery, 1979). Maar weinig effectief wanneer er hoge levels van arousal zijn (intense gevoelens) minder herevaluatie (De Witte et al, ) 7

8 STAP 1: Weet wat je denkt STAP 2: gedachten beoordelen Rationale: We kunnen onze gevoelens veranderen door onze gedachten te veranderen. Voor we onze gedachten kunnen veranderen, moeten we eerst weten wat we willen veranderen en of het nodig is dat we veranderen. Gedachten vangen Rationale: Nadat we onze gedachten gevangen hebben, moeten we ze gaan onderzoeken, net zoals een detectieve. We moeten niet gaan kijken of het een leuke gedachte is of niet, maar wel of ze behulpzaam is of niet. Behulpzaam, niet-behulpzaam en neutraal Blindemannetjes tekening Gedachtenballons Groepsspel Individueel STAP 3: gedachten herbeoordelen STAP 4: Hulpzinnetjes Rationale: Hoe we denken is van invloed op hoe we ons voelen en gedragen. Of, anders gezegd: onze gedachten regelen hoe we ons voelen en gedragen. Maar we moeten onthouden dat WIJ zelf de BAAS zijn over hoe we denken. Wij bepalen zelf hoe we over situaties denken. We kunnen ervoor kiezen om op een positieve manier over situaties te denken, waardoor we ons prettig voelen, of we kunnen ervoor kiezen om op een negatieve manier te denken, waardoor we ons rot voelen.. Anders denken Rationale: Je hebt net geoefend om helpende gedachten te zoeken. Zoals je gemerkt hebt is dit niet altijd gemakkelijk en zeker niet wanneer je al een negatief gevoel hebt. Er zijn enkele zinnetjes die je dan kunnen helpen. Bijvoorbeeld: Zou het écht zo slecht aflopen? Zijn de gevolgen dan zo erg? Overdrijf ik niet? Er zijn al ergere dingen gebeurd... Oefening Film 1. Wat voel ik? 2. Hoe sterk is dit gevoel? 3. Wat denk ik? 4. Zijn dit behulpzame gedachten? 5. Wat/hoe zou ik (anders) kunnen denken om het gevoel te verminderen? 6. Welke hulpzin zou ik kunnen gebruiken? PROBLEEM OPLOSSING The cognitive and behavioral processes by which an individual attempts to identify or discover effective or adaptive solutions for stressful problems (D'Zurilla & Nezu, 1999) Probleemoplossing Erover nadenken wat je zou kunnen doen of wat je had kunnen doen om het probleem op te lossen 8

9 Effectiviteit Indirecte strategie die adaptief gebleken is door het aanpassen van situaties of het verwijderen van de stressor op zich (Aldao et al., 2010) Depressieve individuen beschrijven zichzelf als minder competent in het oplossen van problemen (Nezu, 1986a) Depressieve jongeren tonen ook effectief minder effectieve probleemoplossingsstrategieën (Marcotte, Alain, & Gosselin, 1999) Probleemoplossing is een essentiële component van CBT en Problem Solving Therapy (PST) (Hilt & Pollak, 2012; Nezu, 1986b) Rationale: Hoe we ons voelen, of op een gebeurtenis reageren, hangt af van de waarde die we hechten aan wat er gebeurt en de manier waarop we naar de situatie kijken. Het is vaak niet de gebeurtenis zelf die het gevoel oproept, maar wel de manier waarop we de gebeurtenis interpreteren. Als we een gebeurtenis of situatie bekijken als een probleem dat niet kan worden opgelost, zullen we ons bang, verdrietig of boos voelen. Daarom is het erg belangrijk dat we naar vervelende gebeurtenissen kijken als problemen die kunnen worden opgelost. Hier gaan wij jullievandaag bij helpen! STOP! IK HEB EEN PROBLEEM STAP 1: Wat is het probleem? Vragen stellen om het probleem te onderzoeken 5 W s STAP 3: Plannen maken Oplossingen bedenken Hoe meer, hoe beter STAP 2: opkikkeren Sterk maken Positieve gedachten Ik kan het! STAP 4: Kies het beste plan Voor- en nadelen Veilig? Eerlijk? Aangenaam? Werkt het? IK DOE HET! STAP 6: Evalueer Goed gedaan! Oké, ik heb het geprobeerd. Ik zal iets anders moeten proberen of aan iemand anders een plan vragen. STAP 5: voer het plan uit Het uitvoeren van een plan is vaak het moeilijkste. Bijt op je tanden, geef jezelf een duwtje in de rug om de dingen voor jezelf beter te maken. Soms is het eng om nieuwe dingen uit te proberen, maar het is de moeite waard en je kunt het maar proberen! HOE GAAT HET? Oefening Rollenspel: 1 iemand cliënt, 1 iemand hulpverlener. 1. Denk aan een recent probleem waarmee één van jouw cliënten werd geconfronteerd (cliëntenrol). Hulpverlener maakt dit concreet door vragen te stellen. 2. Vul samen het werkblaadje in. 9

10 EMOTIEREGULATIE-TRAINING? Heel wat evidentie voor de effectiviteit van ER-trainingen bij volwassenen Niet zomaar generaliseerbaar naar kinderen en adolescenten DEEL 3: ONDERZOEKSRESULTATEN EMOTIEREGULATIE IN DE ADOLESCENTIE Kunnen specifieke ER strategieën gebruikt/getraind worden bij kinderen en adolescenten? DOEL Nagaan of jongeren in staat zijn verschillende ER strategieën te gebruiken en wat het effect ervan is op hun gevoelens Ruminatie, herevaluatie (reappraisal), afleiding (distraction) en aanvaarden (acceptance) PARTICIPANTEN 184 adolescenten (54% meisjes) jaar PROCEDURE 1. Kennismakingsspel: wie zijn jullie en wat maakt jullie blij? 2. Gevoelensspel: Wat zijn gevoelens? 3. Invullen van vragenlijsten 4. Filmpje Father & Daughter 5. ER inductie (verschillende condities) 6. Relaxatie Gevoelens werden herhaaldelijk beoordeeld (VAS) ER INDUCTIE Merk op dat je gedachten komen en gaan Bedenk hoe je de situatie op een andere/meer positieve manier kan bekijken Denk na over waarom je je zo voelt Denk na over hoe lang dit gevoel nog kan duren 10

11 Main effect of condition, F(3, 158) 4.12, p.008 Main effect of condition, F(3, 178) 11.84, p< /09/2017 RESULTATEN: VERDRIETIG Net na filmpje Net na strategie RESULTATEN: BLIJ Net na filmpje Net na strategie > > > > BESLUIT EFFECTEN KORTE EMOTIEREGULATIETRAINING BESLUIT EFFECTEN KORTE EMOTIEREGULATIETRAINING 2.0 BRENDA VOLKAERT, LAURA WANTE & CAROLINE BRAET 2.0 DOEL Nagaan of jongeren in staat zijn verschillende ER strategieën aan te leren en wat het effect ervan is op hun gevoelens PARTICIPANTEN 258 kinderen (49% meisjes) 5 e & 6 e leerjaar PROCEDURE T1 VAS 1: Boos, bang, blij en verdriet Strategie aanleren (verschillende condities) Mood inductie: video (Father & Daughter) T2 VAS 2: Boos, bang, blij en verdriet Strategie toepassen T3 VAS 3: Boos, bang, blij en verdriet (+ manipulatiecheck) T4 Ontspanning VAS 4: Boos, bang, blij en verdriet 11

12 Main effect of condition, F(, ), p Main effect of condition, F(, ), p 22/09/ ER-training 2.0 RESULTATEN: VERDRIETIG Net na filmpje Net na strategie > > 2.0 RESULTATEN: BLIJ Net na filmpje Net na strategie 2.0 BESLUIT EFFECTEN KORTE EMOTIEREGULATIETRAINING > REFLECTIE EN VRAGEN CONTACT Laura.Wante@ugent.be 32(0)9/ Brenda.Volkaert@ugent.be +32(0)9/