Taakroulatie in de bouw

Transcriptie

1 Taakroulatie in de bouw Naar een checklist voor arboprofessionals februari 2015

2 Arbouw is hét kennis- en service-instituut op het gebied van arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid. Arbouw biedt praktische informatie, instrumenten en richtlijnen op basis van onderzoek naar arbovriendelijke werkmethoden, risico s, ongevallen en beroepsziekten. Arbouw organiseert ook de uitvoering van het cao-pakket preventiezorg. Dit alles met het doel de gezondheid, veiligheid en duurzame inzetbaarheid van werknemers in de bouw te verbeteren en het ziekteverzuim te verminderen. In het bestuur zijn vertegenwoordigd: Bouwend Nederland, FOSAG, NOA, FNV Bouw en CNV Vakmensen. Stichting Arbouw Alle rechten voorbehouden. De producten, informatie, tekst, afbeeldingen, foto s, illustraties, lay-out, grafische vormgeving, technische voorzieningen en overige werken van Stichting Arbouw ( de werken ), waarin substantieel is geïnvesteerd, zijn beschermd onder de Auteurswet, de Benelux Merkenwet, de Databankenwet en andere toepasselijke wet- en regelgeving. Behoudens wettelijke uitzonderingen mag niets daarvan worden verveelvoudigd, aan derden ter beschikking gesteld of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande toestemming van Stichting Arbouw. Het bekijken van de werken en het maken van kopieën voor eigen individueel gebruik is toegestaan voorzover binnen de toepasselijke wet- en regelgeving aangegeven grenzen. De woord- en beeldmerken op de werken zijn van Stichting Arbouw en/of haar licentiegever(s). Het is niet toegestaan één of meerdere van deze merken en logo s te gebruiken zonder voorafgaande toestemming van Stichting Arbouw of betrokken licentiegever(s). Stichting Arbouw is niet aansprakelijk voor (de inhoud van) haar (informatie) producten, software daaronder mede begrepen, noch voor het (her) gebruik daarvan door derden.

3 TAAKROULATIE IN DE BOUW Naar een checklist voor arboprofessionals Auteurs: drs. Priscilla Leider 1 dr. Henk van der Molen 1 prof. dr. Monique Frings-Dresen 1 1 Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam * Contactpersoon: Henk van der Molen, Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum, Postbus 22660, 1100 DD Amsterdam h.f.vandermolen@amc.uva.nl tel Bestelcode: ARB Rapportnummer: ISBN: Harderwijk, februari 2015

4 2

5 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING Vraagstellingen ONTWIKKELING CHECKLIST TAAKROULATIE Methode Werven van experts Consensus en procedure RESULTATEN Expertgroep Ronde Ronde CONCLUSIES ONTWIKKELING CHECKLIST TAAKROULATIE HAALBAARHEID CHECKLIST TAAKROULATIE Methode Evaluatievragen Deelnemers en procedure RESULTATEN Deelnemers Uitkomstmaten CONCLUSIES HAALBAARHEID CHECKLIST TAAKROULATIE ALGEMENE CONCLUSIES & AANBEVELINGEN DANKWOORD APPENDIX 1: CONCEPT CHECKLIST / STAPPENPLAN TAAKROULATIE24 APPENDIX 2: DEFINITIEVE CHECKLIST TAAKROULATIE APPENDIX 3: EVALUATIEFORMULIER PRAKTIJKTEST

6 4

7 SAMENVATTING Op basis van literatuur- en kwalitatief onderzoek is een stappenplan (concept checklist) ontwikkeld voor invoering van (taak)roulatie in de bouw met als doel klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door het optimaliseren van fysieke werkbelasting. In deze studie wordt in twee deelonderzoeken onderzocht of arboprofessionals: i) met de checklist kunnen vaststellen of (taak)roulatie kan worden ingevoerd en welke aanpassingen eventueel nodig zijn en ii) met de checklist in hun dagelijkse praktijk kunnen werken. Het eerste deelonderzoek bestaat uit een online vragenlijst naar bruikbaarheid en haalbaarheid van de checklist onder arboprofessionals op het gebied van (fysieke) werkbelasting in de bouw. Experts vinden de checklist bruikbaar en toepasbaar om na te gaan of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke blootstelling. De experts vinden niet dat ze met behulp van de checklist een roulatieschema kunnen opstellen. Daarom zijn er zijn in de checklist aanvullingen gedaan voor het inventariseren van roulatiemogelijkheden in het beroep. Daarnaast zijn er bevorderende en belemmerende factoren voor toepassing van taakroulatie in de praktijk toegevoegd aan de checklist. Met de checklist worden activiteiten en/of taken binnen het beroep in kaart gebracht, rekening houdend met (piek)belastingen en gezondheidskundige grenswaarden. Hiermee kunnen arboprofessionals, bij voorkeur ergonoom of bedrijfsfysiotherapeut, bepalen of (taak)roulatie bruikbaar is om de fysieke werkbelasting te optimaliseren. Daarnaast is het van belang om met de checklist na te gaan welke belemmerende factoren voor de organisatie en individuele werknemer(s) aanwezig zijn en of deze veranderd kunnen worden alvorens (taak)roulatie in te voeren. Het tweede deelonderzoek is een haalbaarheidsstudie naar daadwerkelijke invoering, praktische uitvoerbaarheid, acceptatie, aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk en integratie binnen de praktijk van de checklist. Vanwege de beperkte deelname van arboprofessionals is het vooralsnog niet mogelijk om conclusies te trekken over de haalbaarheid van invoering van de aangepaste checklist binnen de werkzaamheden van arboprofessionals. 5

8 1 INLEIDING In 2013 heeft het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid in opdracht van Arbouw literatuuronderzoek en kwalitatief onderzoek onder werkgevers en werknemers uitgevoerd naar (taak)roulatie in de bouw. Op basis hiervan is een stappenplan (concept checklist, zie appendix 1) opgesteld om na te gaan of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke werkbelasting. Om de checklist met kennis uit de praktijk verder te ontwikkelen en testen, worden twee deelonderzoeken uitgevoerd. Door inbreng vanuit de praktijk wordt een groter draagvlak gecreëerd voor de inhoud, bruikbaarheid en toepasbaarheid van de checklist. Door de checklist te laten toepassen door arboprofessionals wordt onderzocht of de checklist in de praktijk bruikbaar is en in hoeverre de checklist aansluit op de vragen en wensen vanuit de bouwpraktijk. Het doel van het eerste onderzoek is om vast te stellen of met behulp van de checklist kan worden nagegaan of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen. Het doel van het tweede onderzoek is om na te gaan of het haalbaar is om de checklist te implementeren in de dagelijkse praktijk. 1.1 Vraagstellingen Voor de deelonderzoeken zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Wat is de mening van experts over de inhoud, toepasbaarheid en bruikbaarheid van een checklist om na te gaan of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke werkbelasting? 2. Is het haalbaar om de checklist te implementeren in de dagelijkse praktijk om na te gaan of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke werkbelasting? 6

9 2 ONTWIKKELING CHECKLIST TAAKROULATIE 2.1 Methode We gebruikten de Delphi methode voor het ontwikkelen en vaststellen van een checklist om na te gaan of (taak)roulatie tussen activiteiten in het werk ingevoerd kan worden om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke werkbelasting. Optimaliseren van fysieke belasting betekent gegeven de werkcontext en dagbelasting een zo goed mogelijke verdeling van de fysieke werkbelasting over de lichaamsregio s bewerkstelligen. De Delphi methode maakt gebruik van meerdere rondes (online) vragenlijsten of interviews om de mening van experts in kaart te brengen en consensus te bereiken. Er zijn vier belangrijke kenmerken van deze methode: anonimiteit, herhaling, gecontroleerde feedback en een statistische groepsrespons (de mate van consensus binnen een groep). We kozen voor een Delphi bestaande uit twee rondes van online vragenlijsten (via fluidsurveys.com) die zijn uitgezet in juni en juli Werven van experts Potentiële experts moesten voldoen aan de volgende criteria: (1) kennis van (fysieke) werkbelasting in de bouw en/of (2) ervaring met het vaststellen van (fysieke) werkbelasting in de bouw. We gebruikten verschillende methodes om experts te werven, namelijk online kanalen, telefonisch en via . De online kanalen waren de Twitter en LinkedIn van Arbouw. Vanuit Arbouw werd telefonisch contact opgenomen met samenwerkende arbodiensten. Daarnaast is er telefonisch en via contact opgenomen met arbodiensten en arboprofessionals die via Google zijn gevonden. Tijdens het werven werd kort uitgelegd wat het doel van het onderzoek was en wat deelname aan het onderzoek inhield. Experts konden zich online, telefonisch of via de mail opgeven om mee te doen en kregen dan een uitgebreide met informatie over het onderzoek en de concept checklist. 2.3 Consensus en procedure De bedoeling van de Delphi methode is dat er consensus ontstaat in de expertgroep. Echter, meningen kunnen verschillen en het is lastig om 100% consensus te bereiken op alle onderdelen. Daarom is het van belang van tevoren vast te stellen welk percentage overeenstemming wordt geaccepteerd als consensus. Hier is geen gestandaardiseerde methode of geschikte richtlijn voor. 7

10 Om voldoende draagvlak voor invoering van de checklist te bereiken kozen we in deze Delphi methode (zie 2.1) om als volgt 75% overeenstemming te handhaven voor consensus: 1. consensus voor inclusie: 75% van de experts gaf aan dat een onderdelen of items uit de (voorlopige) checklist (zie appendix 1) behouden moest blijven en/of 75% van de experts had onderdelen of items uit de checklist in zijn/haar top 3 staan in de ranking vragen; 2. geen consensus: aan bovenstaande criterium wordt niet voldaan. In ronde 1 (R1) werden (meer)keuzevragen en open vragen voorgelegd. De experts werd gevraagd om onderdelen uit de voorlopige checklist weg te halen of aan te vullen. Daarnaast werden vragen gesteld over de bruikbaarheid van de checklist om fysieke blootstelling te verbeteren en/of klachten aan het bewegingsapparaat te voorkomen en de toepasbaarheid van het stappenplan in de praktijk. Alle statements en feedback van de experts werden door de onderzoekers besproken. Alle bruikbare statements en antwoorden op de (meer)keuzevragen waarop 75% consensus werd bereikt werden voorgelegd in ronde 2 (R2). In R2 werd gevraagd om die antwoorden te prioriteren op volgorde van belangrijkheid door een top 3 te maken. Ook werden in R2 (meer)keuzevragen voorgelegd. De resultaten van beide rondes werd geanalyseerd door middel van beschrijvende statistiek in SPSS 20. 8

11 3 RESULTATEN 3.1 Expertgroep Negenentwintig experts hadden zich aangemeld om mee te doen en zijn uitgenodigd om R1 in te vullen. Drieëntwintig experts vulden R1 compleet in (23/29, response rate 79%). Bijna allemaal hadden kennis van (fysieke) werkbelasting in de bouw (n=22; 96%) en ervaring met het vaststellen van (fysieke) werkbelasting in de bouw (n=22; 96%). De expertgroep in R1 bestond uit één onderzoeker (4%), twee preventiemedewerkers (9%), twee bedrijfsverpleegkundigen (9%), twee Kwaliteit, Arbeidsomstandigheden en Milieu (KAM) coördinatoren (9%), drie bedrijfsartsen (13%), drie arbeidshygiënisten (13%), drie bedrijfsfysiotherapeuten (13%) en zeven ergonomen (30%). De expertgroep had 3 tot 40 jaar werkervaring in de huidige functie. Alle experts die R1 volledig hadden ingevuld werden uitgenodigd om R2 in te vullen. Negentien experts vulden R2 compleet in (19/23, response rate 83%). Bijna allemaal hadden kennis van (fysieke) werkbelasting in de bouw (n=18; 95%) en hadden ervaring met het vaststellen van (fysieke) werkbelasting in de bouw (n=17; 89%). De expertgroep in R2 bestond uit één bedrijfsverpleegkundige (5%), één bedrijfsfysiotherapeut (5%), twee KAM coördinatoren (11%), twee preventiemedewerkers (11%), drie bedrijfsartsen (16%), drie arbeidshygiënisten (16%) en zeven ergonomen (37%). 3.2 Ronde 1 In R1 vonden alle experts alle onderdelen voor het inventariseren van lichaamsregio s en activiteiten in de concept checklist (zie appendix 1) relevant (100%). Daarnaast vonden ze dat bevorderende (82,6%) en belemmerende (82,6%) factoren in het beroep in de checklist moesten worden opgenomen. Echter, de experts vonden de inventarisatie van het beroep niet volledig en deden aanvullende suggesties (tabel 1). De experts vonden dat bevorderende en belemmerende factoren voor de organisatie (91,3% en 82,6%) en de individuele werknemer (82,6% en 91,3%) ook in de checklist moesten worden opgenomen. Daarnaast waren er ook aanvullende suggesties voor bevorderende en belemmerende factoren voor de organisatie en de individuele werknemer (tabel 1). De experts waren het erover eens dat het inventariseren van het beroep, de organisatie en de werknemer (Werkinventarisatie) in de praktijk kan worden uitgevoerd (87%). Daarnaast vonden ze dat er op basis van de werkinventarisatie kan worden nagegaan of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke blootstelling (82,6%). 9

12 De experts waren het er niet over eens of op basis van de werkinventarisatie een roulatieschema kan worden opgesteld. De experts vonden dat de checklist gebruikt moest worden voor zowel werknemers mét, als zonder klachten aan het bewegingsapparaat (87%). Daarnaast waren ze van mening dat de checklist door een arboprofessional kan worden gebruikt (87%). 3.3 Ronde 2 Duur en frequentie van de belasting per taak en/of activiteit per dag was volgens de experts van belang bij het inventariseren van lichaamsregio s en activiteiten (89,5%). Onderscheid in zwaarte en aard van de belasting tussen taken en/of activiteiten (68,4%) en gebruik hulpmiddelen bij taken en/of activiteiten (68,4%) vond een meerderheid van de experts van belang bij het inventariseren van lichaamsregio s en activiteiten en zijn op basis van de literatuur ook als items meegenomen in de definitieve checklist. Hierbij is dus afgeweken van de 75% consensusregel. De volgende bevorderende factoren voor het beroep moesten volgens de experts aan de checklist worden toegevoegd: beschikbaarheid en inzet hulpmiddelen (89,5%) en gunstige omgevingsfactoren (omstandigheden werkplek; 89,5%). De volgende belemmerende factoren voor het beroep moesten volgens de experts aan de checklist worden toegevoegd: geen mogelijkheid tot aanpassen werkhouding(en) (100%), hoge werkdruk en tijdsdruk (100%), en ongunstige omgevingsfactoren (omstandigheden werkplek; 100%). Geen van de in R1 aangevulde bevorderende of belemmerende factoren voor de organisatie moesten volgens de experts aan de checklist worden toegevoegd. Bereid om werkstijl te veranderen moest volgens de experts als bevorderende factor voor de individuele werknemer worden toegevoegd (84,2%). Geen van de in R1 aangevulde belemmerende factoren voor de individuele werknemer moest volgens de experts aan de checklist worden toegevoegd. Duur van alle taken en/of activiteiten binnen een bepaald tijdsbestek en het aantal werknemers waarover deze verdeeld worden (68,4) en ergonomische richtlijnen voor maximale taak- en activiteitenduur op een dag (63,2%) vond een meerderheid van de experts van belang voor het opstellen van een roulatieschema en zijn op basis van de literatuur ook als items meegenomen in de definitieve checklist. Hierbij is dus afgeweken van de 75% consensusregel. Alle definitieve aanvullingen op de concept checklist staan in tabel 1. De experts vonden de ergonoom (78,9%) en daarna de bedrijfsfysiotherapeut (73,7%) de meest geschikte kennis en ervaring hebben voor het doorlopen van de checklist. Ook hadden ze een voorkeur voor een digitale versie van de checklist (73,7%). Op basis van de resultaten is een definitieve checklist opgesteld (zie Appendix 2). 10

13 Tabel 1: Aanvullingen in R1 en toegevoegde items aan definitieve checklist (gearceerd) via consensus en op basis van literatuur (asterisk). Inhoud Inventariseren van beroep Duur en frequentie van de belasting per taak en/of activiteit per dag. Psychosociale/mentale werkbelasting. Onderscheid in zwaarte en aard van de belasting tussen taken en/of activiteiten*. Gebruik hulpmiddelen bij taken en/of activiteiten*. Tijd waarover meting van de blootstelling plaatsvindt (bijv. uur, dag, week). Bevorderende factoren beroep Beschikbaarheid en inzet hulpmiddelen. Gunstige werktijden en voldoende beschikbare tijd. Gunstige omgevingsfactoren (omstandigheden werkplek). Mogelijkheid tot rouleren met collega bedrijven. Taken en/of activiteiten ook door andere beroepen uit te voeren. Belemmerende factoren beroep Geen mogelijkheid tot aanpassen werkhouding(en). Hoge werkdruk en tijdsdruk. Ongunstige omgevingsfactoren (omstandigheden werkplek). Bevorderende factoren organisatie Normaal werktempo wordt gestimuleerd. Voldoende financiële middelen. Langetermijndenken t.a.v. roulatie. Flexibel inzetten van personeel is mogelijk. Werkgever ziet mogelijkheden voor rouleren. Werkgever ervaart gevolgen van fysieke werkbelasting op personeel. Belemmerende factoren organisatie Geen hulpmiddelen beschikbaar. Hoog ziekteverzuim. Weinig personeel in dienst. Werkgever denkt dat wijzigingen in het werk de kwaliteit schaadt. Onvoldoende kennis van belastende activiteiten in het beroep. Bedrijfscultuur met weinig gezondheidsbewustzijn. Geen gelegenheid voor pauzes. Niet bereid tot invoeren roulatie. Geen aanvullende scholing bieden. Klaar-naar-huis systeem. 11

14 Vervolg tabel 1 Bevorderende factoren individuele werknemer Bereid tot aanvullende scholing. Goede fysieke gezondheid en conditie. Bereid om werkstijl te veranderen. Nut inzien van rouleren. Eigen inschatting andere taken effectief te kunnen uitvoeren. Belemmerende factoren individuele werknemer Beperkte werkervaring binnen beroep. Oudere leeftijd. Slechte fysieke gezondheid. Arbeid ('klussen') buiten normale werkzaamheden. Beperkt inzetbare werknemers houden lichtere taken bezet. Lage tot geen scholing. Niet bereid tot gebruik extra persoonlijke beschermingsmiddelen. Dyslexie of ongeletterdheid. Hiërarchische verhoudingen. Slechte fysieke conditie. Opstellen roulatieschema Werkgever stelt een roulatieschema op in overleg met de werknemers op de bouw. Meer informatie verzamelen over het feitelijke werkproces. De duur van alle taken en/of activiteiten binnen een bepaald tijdsbestek en het aantal werknemers waarover deze verdeeld worden*. Aanvullende scholing voor de arboprofessional. Toelichting en voorbeelden van hoe een roulatieschema eruit zou kunnen zien. Ergonomische richtlijnen voor maximale taak- en activiteitenduur op een dag*. 12

15 4 CONCLUSIES ONTWIKKELING CHECKLIST TAAKROULATIE - Experts op het gebied van (fysieke) werkbelasting in de bouw zijn van mening dat de checklist bruikbaar is om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke blootstelling. - Experts op het gebied van (fysieke) werkbelasting in de bouw zijn van mening dat de checklist toepasbaar is in de dagelijkse praktijk. - De experts vinden niet dat ze met behulp van de concept checklist een roulatieschema op kunnen stellen. Er zijn aanvullingen gedaan voor de informatie die verzameld moet worden tijdens het inventariseren van de fysieke werkbelasting in het beroep. De meeste experts zijn van mening dat er meer informatie verzameld moet worden over de duur, frequentie en intensiteit van taken en/of activiteiten. Daarnaast zijn er bevorderende en belemmerende factoren toegevoegd aan de checklist. Door een uitgebreide inventarisatie van activiteiten en/of taken binnen het beroep, rekening houdend met (piek)belastingen en gezondheidskundige grenswaarden, kan bepaald worden of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke blootstelling te optimaliseren. Vervolgens is het van belang om na te gaan welke belemmerende factoren voor de organisatie en individuele werknemer(s) aanwezig zijn en of deze veranderd kunnen worden alvorens (taak)roulatie in te voeren. Met behulp van de definitieve checklist kan worden nagegaan wat er moet gebeuren op organisatie- en individueel niveau om (taak)roulatie in te voeren, met als doel fysieke blootstelling te optimaliseren en klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen. De definitieve checklist staat in de Appendix 2. 13

16 5 HAALBAARHEID CHECKLIST TAAKROULATIE 5.1 Methode Om te onderzoeken of het haalbaar is om de checklist te implementeren in de dagelijkse praktijk werd een haalbaarheidsstudie opgezet. Hiermee wilden we onderzoeken of het haalbaar is om de checklist te gebruiken om (taak)roulatie in te voeren en werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke blootstelling. De haalbaarheid werd door middel van een evaluatieformulier (appendix 3) onderzocht ten aanzien van implementatie, praktische uitvoerbaarheid, acceptatie, aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk en integratie binnen de praktijk. In het evaluatieformulier werd in plaats van de term checklist, de term stappenplan gebruikt. 5.2 Evaluatievragen De uitkomstmaten en bijbehorende evaluatievragen staan in tabel 2. Gebruik (implementatie) werd geëvalueerd door open vragen: 1. Hoe of met welke methode(s) heeft u de taken en activiteiten geïnventariseerd? 2. Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of beroep/functie mogelijkheden biedt voor een roulatieschema? 3. Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn voor de werknemer(s) om te kunnen gaan rouleren en of deze aangepast kunnen worden? 4. Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn binnen de organisatie om (taak)roulatie in te voeren en of deze aangepast kunnen worden? 5. Op basis van welke informatie heeft u bepaald of (taak)roulatie wel of niet ingevoerd kan worden om de fysieke werkbelasting te verbeteren? 6. Moet het roulatieschema op individueel of groepsniveau worden opgesteld? 7. Welke problemen heeft u ondervonden tijdens de werkinventarisatie? 14

17 Daarnaast moest bij elke vraag worden ingevuld hoeveel tijd in minuten men nodig had. Praktische uitvoerbaarheid werd geëvalueerd door een VAS schaal van 10 cm, waarop met pen kan worden aangegeven in welke mate iemand het eens is met elk van deze stellingen: 1. Het stappenplan is gemakkelijk om te doorlopen. 2. Het stappenplan is duidelijk en begrijpelijk. 3. Het is gemakkelijk om te leren werken met het stappenplan. 4. Het doorlopen van het stappenplan kost weinig tijd. 5. Het kost weinig tijd om te leren werken met het stappenplan. Acceptatie werd geëvalueerd door ja of nee te antwoorden op: 1. Door het stappenplan kan ik sneller signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. 2. Door het stappenplan kan ik beter bepalen of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. 3. Ik vind het stappenplan nuttig om te gebruiken in de dagelijkse praktijk om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk werd geëvalueerd door ja of nee te antwoorden op (1) ik ben van plan het stappenplan te blijven gebruiken om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren en (2) ik denk dat het gebruik van het stappenplan leidt tot verbetering van het werkvermogen. Integratie binnen de praktijk werd geëvalueerd door ja of nee te antwoorden op (1) het gebruik van het stappenplan kan geïntegreerd worden in mijn dagelijkse werkzaamheden. Het evaluatieformulier staat in de Appendix 3. 15

18 Tabel 2: Uitkomstmaten met bijbehorende evaluatievragen. Implementatie (open vragen) Hoe of met welke methode(s) heeft u de taken en activiteiten geïnventariseerd. Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of beroep/functie mogelijkheden biedt voor een roulatieschema. Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn voor de werknemer(s) om te kunnen gaan rouleren en of deze aangepast kunnen worden. Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn binnen de organisatie om (taak)roulatie in te voeren en of deze aangepast kunnen worden. Op basis van welke informatie heeft u bepaald of (taak)roulatie wel of niet ingevoerd kan worden om de fysieke werkbelasting te verbeteren. Moet het roulatieschema op individueel of groepsniveau worden opgesteld. Welke problemen heeft u ondervonden tijdens de werkinventarisatie. Praktische uitvoerbaarheid (VAS schaal 10 cm) Het stappenplan is gemakkelijk om te doorlopen. Het stappenplan is duidelijk en begrijpelijk. Het is gemakkelijk om te leren werken met het stappenplan. Het doorlopen van het stappenplan kost weinig tijd. Het kost weinig tijd om te leren werken met het stappenplan. Acceptatie (ja of nee) Door het stappenplan kan ik sneller signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Door het stappenplan kan ik beter bepalen of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Ik vind het stappenplan nuttig om te gebruiken in de dagelijkse praktijk om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk (ja of nee) Ik ben van plan het stappenplan te blijven gebruiken om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Ik denk dat het gebruik van het stappenplan leidt tot verbetering van het werkvermogen. Integratie binnen de praktijk (ja of nee) Het gebruik van het stappenplan kan geïntegreerd worden in mijn dagelijkse werkzaamheden. 16

19 5.3 Deelnemers en procedure Deelnemers voor de haalbaarheidsstudie werden geworven in ronde twee van het online vragenlijstonderzoek (zie paragraaf 2.2). Het doel was om minimaal vijf arboprofessionals, met kennis van en/of ervaring met het vaststellen van fysieke werkbelasting in de bouw, het stappenplan in de praktijk te laten testen. De bedoeling was dat de arboprofessional de checklist bij minimaal twee groottes van bouwbedrijven uit hun eigen netwerk ging testen: klein (<21 werknemers), midden ( werknemers) en/of groot (100+ werknemers). Daarnaast was het de bedoeling dat elke arboprofessional de checklist doorliep voor twee werknemers met klachten en twee werknemers zonder klachten aan het bewegingsapparaat. Met de arboprofessionals die mee wilden doen aan de haalbaarheidsstudie werd een telefonische afspraak ingepland. Hieraan voorafgaand kregen ze de checklist plus evaluatieformulier opgestuurd. Hierdoor waren ze in de gelegenheid om vragen over de haalbaarheidsstudie, de checklist of het evaluatieformulier voor te bereiden. Tijdens het telefonisch gesprek werd besproken wat de haalbaarheidsstudie inhield en wat er van de arboprofessionals werd verwacht. Daarnaast werden de checklist en het evaluatieformulier doorgenomen. Het was de bedoeling dat de arboprofessionals een dag(deel) uittrokken om de checklist vier keer te doorlopen en dan het evaluatieformulier invulden. Aan het eind hiervan konden ze voor hun deelname via een factuur 200,- vergoeding ontvangen. De periode van de haalbaarheidsstudie liep in september en oktober

20 6 RESULTATEN 6.1 Deelnemers Via het online vragenlijstonderzoek hadden tien arboprofessionals interesse om mee te doen aan de haalbaarheidsstudie. Van deze tien waren er uiteindelijk drie in de periode van de haalbaarheidsstudie beschikbaar. Via netwerken waren nog twee andere geïnteresseerde arboprofessionals benaderd die beschikbaar waren in de gegeven periode. Van deze vijf arboprofessionals waren er uiteindelijk twee die de checklist één keer konden doorlopen. 6.2 Uitkomstmaten De resultaten van de haalbaarheidsstudie staan in tabel 3. De eerste arboprofessional is een ergonoom die de checklist één keer doorliep bij een grondwerker zonder klachten aan het bewegingsapparaat. De implementatie van de checklist kostte ongeveer anderhalf uur. De Werkinventarisatie is uitgevoerd door middel van taakanalyse met de medewerker en observatie. De checklist scoorde slecht op acceptatie, middelmatig tot redelijk slecht op praktische uitvoerbaarheid, goed op integratie binnen de praktijk en slecht op aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk. De tweede arboprofessional is een arbeidshygiënist die de checklist één keer doorliep bij een stratenmakerkoppel. De implementatie van de checklist kostte ongeveer drie uur. De Werkinventarisatie is uitgevoerd door middel van observatie en gesprekken met management en werknemers. De checklist scoorde slecht op de onderdelen acceptatie en praktische uitvoerbaarheid, goed op integratie binnen de praktijk en goed op aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk. 18

21 Tabel 3: Resultaten haalbaarheid in termen van implementatie, praktische uitvoerbaarheid, acceptatie, aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk en integratie in de praktijk. Implementatie (open vragen) Ergonoom Arbeidshygiënist Hoe of met welke methode(s) heeft u de taken en activiteiten Taakanalyse met Observatie geïnventariseerd. medewerker Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of beroep/functie mogelijkheden biedt voor een roulatieschema. Observatie Observatie Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn voor de werknemer(s) om te kunnen gaan rouleren en of deze aangepast kunnen worden. Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn binnen de organisatie om (taak)roulatie in te voeren en of deze aangepast kunnen worden. Op basis van welke informatie heeft u bepaald of (taak)roulatie wel of niet ingevoerd kan worden om de fysieke werkbelasting te verbeteren. Moet het roulatieschema op individueel of groepsniveau worden opgesteld. Welke problemen heeft u ondervonden tijdens de Werkinventarisatie. Taakanalyse en observatie Observatie Gesprek met medewerker en observatie Individueel Medewerker kon moeilijk taken benoemen Ergonoom Praktische uitvoerbaarheid (VAS schaal 10 cm) 1=niet uitvoerbaar, 10=zeer goed uitvoerbaar Het stappenplan is gemakkelijk om te doorlopen. 3 2,5 Het stappenplan is duidelijk en begrijpelijk. 3 8 Het is gemakkelijk om te leren werken met het stappenplan. 4,5 7,5 Het doorlopen van het stappenplan kost weinig tijd. 3 2,5 Het kost weinig tijd om te leren werken met het stappenplan. 3 7,5 Acceptatie (ja of nee) Door het stappenplan kan ik sneller signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Door het stappenplan kan ik beter bepalen of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Ik vind het stappenplan nuttig om te gebruiken in de dagelijkse praktijk om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Nee Nee Ja Gesprek met werknemers Gesprek met projectmanagement Medewerking/ mogelijkheden organisatie Beide Veel tijd nodig Arbeidshygiënist Nee Ja Ja 19

22 Vervolg tabel 3 Aansluiting op behoeftes vanuit de praktijk (ja of nee) Ik ben van plan het stappenplan te blijven gebruiken om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Ik denk dat het gebruik van het stappenplan leidt tot verbetering van het werkvermogen. Integratie binnen de praktijk (ja of nee) Het gebruik van het stappenplan kan geïntegreerd worden in mijn dagelijkse werkzaamheden. - Ja Nee Ja Nee - 20

23 7 CONCLUSIES HAALBAARHEID CHECKLIST TAAKROULATIE Het is niet mogelijk om op basis van de haalbaarheidsstudie conclusies te trekken over de haalbaarheid om met de checklist na te gaan of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke blootstelling. Er waren voldoende arboprofessionals enthousiast over de haalbaarheidsstudie, maar het bleek niet mogelijk te zijn om de haalbaarheidsstudie volgens planning uit te voeren. Doordat er maar twee arboprofessionals de checklist elk één keer hebben getest is het niet duidelijk of het haalbaar is om de checklist te implementeren in de praktijk. Uit de minimale test van twee personen blijkt dat uitvoerbaarheid, acceptatie en praktische relevantie op onderdelen onvoldoende scoren. De voornaamste redenen voor het niet behalen van de doelstelling waren het vinden van bouwbedrijven waar de checklist getest kon worden en de tijd die het blijkt te kosten om de checklist te doorlopen. De doelstelling bleek een te grote investering te vragen van de geïnteresseerde arboprofessionals. Bij het opnieuw uitvoeren van een haalbaarheidsstudie is het daarom raadzaam om vooraf bouwbedrijven te selecteren die hieraan mee willen doen en de arboprofessionals voldoende in de gelegenheid stellen om de checklist te testen. Dit bleek namelijk het grootste obstakel voor het kunnen testen van de checklist. Daarnaast zou een informatiebijeenkomst of training om met de checklist te leren werken kunnen bijdragen aan het efficiënter testen ervan in de praktijk. 21

24 8 ALGEMENE CONCLUSIES & AANBEVELINGEN Experts op het gebied van (fysieke) werkbelasting in de bouw zijn van mening dat de checklist bruikbaar is om te signaleren of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om klachten aan het bewegingsapparaat te verminderen door optimaliseren van fysieke blootstelling. Daarnaast zijn ze van mening dat de checklist in beginsel toepasbaar is in de dagelijkse praktijk. Vanwege de beperkte deelname van arboprofessionals is het vooralsnog niet mogelijk om conclusies te trekken over de haalbaarheid van invoering van de aangepaste checklist binnen de werkzaamheden van arboprofessionals. Vooralsnog lijkt het gebruik van de checklist meer tijd te kosten dan in de dagelijkse praktijk beschikbaar is. Om een dergelijke haalbaarheidsstudie uit te voeren is het raadzaam om vooraf bouwbedrijven te selecteren die hieraan mee willen doen en de arboprofessionals voldoende in de gelegenheid stellen om de checklist te testen. Daarnaast zou een informatiebijeenkomst of training om met de checklist te leren werken kunnen bijdragen aan het efficiënter testen ervan in de praktijk. Er is onvoldoende bewijs om (taak)roulatie zonder meer als effectieve maatregel aan te bevelen om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te voorkomen (Leider et al., 2014*). Ook is het niet mogelijk om een standaard roulatieschema op te stellen die voor alle contexten en bouwberoepen geschikt is. Met behulp van de checklist kan wel een uitgebreide inventarisatie van activiteiten en/of taken binnen het beroep worden gedaan, rekening houdend met (piek)belastingen en gezondheidskundige grenswaarden. Hiermee kan de ergonoom of bedrijfsfysiotherapeut voorafgaand bepalen of (taak)roulatie ingevoerd kan worden om fysieke blootstelling te optimaliseren. Op basis van hun kennis en competenties zouden ze met behulp van de checklist een roulatieschema kunnen opstellen die de fysieke blootstelling optimaliseert. Vervolgens is het van belang om na te gaan welke belemmerende factoren voor de organisatie en individuele werknemer(s) aanwezig zijn en of deze veranderd kunnen worden alvorens (taak)roulatie in te voeren. Op deze manier kan met behulp van de checklist vooraf bepaald worden of (taak)roulatie wel een geschikte en effectieve maatregel kan zijn in de gegeven context om werkgerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat te voorkomen. *Leider, P.C., Boschman, J.S., Frings-Dresen, M.H.W. & van der Molen, H.F Effects of job rotation on musculoskeletal complaints and related work exposures: a systematic literature review. Ergonomics. **Leider, P.C., Boschman, J.S., van der Molen, HF &.Frings-Dresen, M.H.W Taakroulatie in de bouw. Verkenning van effecten, toepasbaarheid en bruikbaarheid. Arbouw, Harderwijk. 22

25 DANKWOORD We willen graag alle arboprofessionals die hebben meegedaan aan dit onderzoek bedanken voor hun input en feedback. 23

26 APPENDIX 1: CONCEPT CHECKLIST / STAPPENPLAN TAAKROULATIE 24

27 APPENDIX 2: DEFINITIEVE CHECKLIST TAAKROULATIE Datum inventarisatie: Beoordelaar: Beroep/functie: 1 Werknemer heeft klachten aan het bewegingsapparaat: ja nee Zo ja, welke lichaamsregio( s)? De inventarisatie kunt u uitvoeren volgens de werkwijze of methode(s) die u het beste acht om de situatie geheel in kaart te kunnen brengen. Om het juiste overzicht te krijgen van de huidige volgorde van werktaken en de procesketen, dient de inventarisatie van taken te gebeuren per dag. Onder taak verstaan we de deelwerkzaamheden binnen een beroep/functie. Onder procesketen verstaan we een vaste volgorde van taken uitvoeren, waarbij pas na afronding van een bepaalde taak aan een nieuwe taak begonnen kan worden. Nadat u een overzicht van de werktaken per dag heeft, kunt u bepalen in welk dagdeel het zwaartepunt van de belasting ligt. Omschrijf hier taak 1: Hoe vaak en hoe lang wordt taak 1 per dag uitgevoerd? frequentie: duur: minuten uur keer per dag Maak een schatting van de duur en intensiteit van de activiteiten binnen de taak: Activiteit Duur / frequentie / intensiteit / zwaarte Lopen Staan Hurken/knielen Tillen van lasten Gebogen/gedraaide rug Armen op of boven schouderhoogte Repetitief hand/pols Repetitief arm/schouder Kracht zetten Trillingen handgereedschap 1 Alleen bij inventarisatie voor individuele werknemer; overslaan bij inventariseren op beroeps- of groepsniveau 25

28 Kan de blootstelling voor activiteiten met een hoge duur en/of intensiteit naar beneden aangepast worden? ja nee Zijn er ergonomische hulpmiddelen beschikbaar indien nodig of indien gewenst om de blootstelling te verminderen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Opmerkingen: Omschrijf hier taak 2: Hoe vaak en hoe lang wordt taak 2 per dag uitgevoerd? frequentie: duur: minuten uur keer per dag Maak een schatting van de duur en intensiteit van de activiteiten binnen de taak: Activiteit Duur / frequentie / intensiteit / zwaarte Lopen Staan Hurken/knielen Tillen van lasten Gebogen/gedraaide rug Armen op of boven schouderhoogte Repetitief hand/pols Repetitief arm/schouder Kracht zetten Trillingen handgereedschap Kan de blootstelling voor activiteiten met een hoge duur en/of intensiteit naar beneden aangepast worden? ja nee 26

29 Zijn er ergonomische hulpmiddelen beschikbaar indien nodig of indien gewenst om de blootstelling te verminderen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Opmerkingen: Omschrijf hier taak 3: Hoe vaak en hoe lang wordt taak 3 per dag uitgevoerd? frequentie: duur: minuten uur keer per dag Maak een schatting van de duur en intensiteit van de activiteiten binnen de taak: Activiteit Duur / frequentie / intensiteit / zwaarte Lopen Staan Hurken/knielen Tillen van lasten Gebogen/gedraaide rug Armen op of boven schouderhoogte Repetitief hand/pols Repetitief arm/schouder Kracht zetten Trillingen handgereedschap Kan de blootstelling voor activiteiten met een hoge duur en/of intensiteit naar beneden aangepast worden? ja nee 27

30 Zijn er ergonomische hulpmiddelen beschikbaar indien nodig of indien gewenst om de blootstelling te verminderen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Opmerkingen: Omschrijf hier taak 4: Hoe vaak en hoe lang wordt taak 4 per dag uitgevoerd: frequentie: duur: minuten uur keer per dag Maak een schatting van de duur en intensiteit van de activiteiten binnen de taak: Activiteit Duur / frequentie / intensiteit / zwaarte Lopen Staan Hurken/knielen Tillen van lasten Gebogen/gedraaide rug Armen op of boven schouderhoogte Repetitief hand/pols Repetitief arm/schouder Kracht zetten Trillingen handgereedschap Kan de blootstelling voor activiteiten met een hoge duur en/of intensiteit naar beneden aangepast worden? ja nee 28

31 Zijn er ergonomische hulpmiddelen beschikbaar indien nodig of indien gewenst om de blootstelling te verminderen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Opmerkingen: Omschrijf hier taak 5: Hoe vaak en hoe lang wordt taak 5 per dag uitgevoerd: frequentie: duur: minuten uur keer per dag Maak een schatting van de duur en intensiteit van de activiteiten binnen de taak: Activiteit Duur / frequentie / intensiteit / zwaarte Lopen Staan Hurken/knielen Tillen van lasten Gebogen/gedraaide rug Armen op of boven schouderhoogte Repetitief hand/pols Repetitief arm/schouder Kracht zetten Trillingen handgereedschap Kan de blootstelling voor activiteiten met een hoge duur en/of intensiteit naar beneden aangepast worden? ja nee 29

32 Zijn er ergonomische hulpmiddelen beschikbaar indien nodig of indien gewenst om de blootstelling te verminderen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Opmerkingen: Notities: Kruis het vak van de desbetreffende activiteit binnen de taak aan als de limiet overschreden wordt: Activiteit Taak Taak Taak Taak Taak Limiet Lopen >6 uur/dag of >1 uur/dag over zwaar terrein 2 Staan max. 1 uur aaneengesloten of max. 4 uur/dag 3 Hurken/knielen max. 40x/uur of max. 8 min/uur aaneengesloten 3 Tillen van lasten gewicht >20 kg 15 keer/dag 2 Gebogen/gedraaide rug 25 min >60 gebogen en gedraaide rug 2 Armen op/boven >1 uur/dag 2 schouderhoogte Repetitief hand/pols 2x/min of >30 sec, max. 4 uur/dag 4 Repetitief arm/schouder 2x/min of >30 sec, max. 4 uur/dag 4 Kracht zetten >4 kg >2 uur/dag 2 Trillingen hand >1 uur/dag trillingsniveau >5 m/s² 2 2 Leidraad aanstellingskeuringen, 2005 ( Sluiter JK, Rest KM, Frings-Dresen MH Criteria document for evaluating the work-relatedness of upper-extremity musculoskeletal disorders. Scandinavian Journal of Work, Environment and Health, 27, 1-102, suppl

33 Tabel 1. Leidraad roulatieschema die blootstelling zou kunnen verbeteren. Goed Acceptabel Vermijden - Alle activiteiten onder de limiet kunnen gerouleerd worden - Max. 1x dezelfde activiteit in de ene taak boven de limiet en in de - Dezelfde activiteiten boven de limiet met elkaar rouleren - Activiteiten onder de limiet kunnen gerouleerd opvolgende taak onder de limiet valt te rouleren - Taken met meer dan de helft van de activiteiten worden met activiteiten boven de limiet - Dezelfde activiteiten boven de limiet mogen niet voorkomen in elkaar opvolgende taken boven de limiet met elkaar rouleren Voorziet beroep/functie in lichtere taken/activiteiten die gerouleerd kunnen worden met belastende taken/activiteiten? ja nee (A) Beroep/functie Voorziet de huidige procesketen automatisch in roulatie tussen lichtere en belastende taken/activiteiten? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee (A) Kan roulatie worden opgenomen in de werkvoorbereiding? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Hebben individuele werknemers of teams de mogelijkheid om te rouleren tussen taken/activiteiten? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee (B) Werknemer(s) Is de werknemer bereid om te rouleren (volgens het opgestelde roulatieschema)? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee 31

34 Heeft de werknemer voldoende scholing in en kennis van alle voorkomende taken of is hij/zij bereid extra scholing te volgen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Heeft de werknemer een goede samenwerking met collega s en leidinggevende(n)? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Ziet de werknemer het nut in van rouleren en is hij/zij bereid de werkstijl aan te passen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee (C) Organisatie Zijn er mogelijkheden voor aanvullende scholing of is werkgever bereid aanvullende scholing te verzorgen voor werknemers? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Biedt werkgever de mogelijkheid aan werknemers/teams om zelf te bepalen hoe en wanneer taken worden uitgevoerd? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Ziet de werkgever het nut in van rouleren en is hij/zij bereid roulatie in te voeren? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee 32

35 Heeft werkgever een goede samenwerking met werknemers? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee Biedt werkgever een (vast) aanspreekpunt voor werknemers waar zij terecht kunnen met vragen en opmerkingen? ja nee Indien nee, kan dit aangepast worden? ja nee 33

36 APPENDIX 3: EVALUATIEFORMULIER PRAKTIJKTEST Beoordelaar: Functie: Procesvragen Werkinventarisatie 1- Hoe of met welke methode(s) heeft u de taken en activiteiten geïnventariseerd? Benodigde tijd (min) 2- Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of beroep/functie mogelijkheden biedt voor een roulatieschema aan de hand van tabel 1 dat de blootstelling zou kunnen verbeteren? Benodigde tijd (min) 3- Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn voor de werknemer(s) om te kunnen gaan rouleren en of deze aangepast kunnen worden? Benodigde tijd (min) 4- Hoe of met welke methode(s) heeft u geïnventariseerd of er belemmerende factoren zijn binnen de organisatie om roulatie in te voeren en of deze aangepast kunnen worden? Benodigde tijd (min) 34

37 5- Op basis van welke informatie heeft u bepaald of roulatie wel of niet ingevoerd kan worden om de fysieke werkbelasting te verbeteren? Benodigde tijd (min) 6- Moet het roulatieschema op individueel niveau of groepsniveau worden opgesteld? En waarom? Benodigde tijd (min) 7- Welke problemen heeft u ondervonden tijdens de Werkinventarisatie? Benodigde tijd (min) Evaluatie stappenplan in de praktijk Markeert u op onderstaande lijnen met een duidelijk zichtbare pen in welke mate u het eens bent met de bijbehorende stelling. 1. Het stappenplan is gemakkelijk om te doorlopen. Niet mee eens 2. Het stappenplan is duidelijk en begrijpelijk. Niet mee eens 3. Het is gemakkelijk om te leren werken met het stappenplan. Niet mee eens 4. Het doorlopen van het stappenplan kost weinig tijd. Niet mee eens Helemaal mee eens Helemaal mee eens Helemaal mee eens Helemaal mee eens 5. Het kost weinig tijd om te leren werken met het stappenplan. Niet mee eens 35 Helemaal mee eens

38 Leest u de stellingen eerst rustig door voordat u uw antwoorden aankruist. 6. Door het stappenplan kan ik sneller signaleren of roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Ja Nee 7. Door het stappenplan kan ik beter bepalen of roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Ja Nee 8. Ik vind het stappenplan nuttig om te gebruiken in de dagelijkse praktijk om te signaleren of roulatie ingevoerd kan worden. Ja Nee 9. Het gebruik van het stappenplan kan geïntegreerd worden in mijn dagelijkse werkzaamheden. Ja Nee 10. Ik ben van plan het stappenplan te blijven gebruiken om te signaleren of roulatie ingevoerd kan worden om fysieke werkbelasting te optimaliseren. Ja Nee 11. Ik denk dat het gebruik van het stappenplan leidt tot verbetering van het werkvermogen. Ja Nee 36

39 Arbouw Postbus AE Harderwijk T F info@arbouw.nl Voor vragen over arbeidsomstandigheden: bestelcode: ISBN: ARB 7847