e-handboek Duurzame energie voor corporaties
|
|
- Lien Dijkstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 e-handboek Duurzame energie voor corporaties Auteurs: Simone Bosma (PwC) hoofdstuk 5 Miriam van Ee (Eversheds) hoofdstuk 6 Inge Frins-Suntjens (Deloitte Belastingadviseurs) hoofdstuk 5 Albert Koedam (Albert Koedam Consultancy) hoofdstukken 1 en 8 Hella Maessen (Atriensis) hoofdstuk 3 Dyon Noy (Atriensis) hoofdstukken 2, 4 en 9 Dorine Putman-Devilee (ASN Bank) hoofdstuk 8 Eindredactie: Albert Koedam Uitgave 1 September 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm en op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de auteurs. De auteurs zijn alleen verantwoordelijk voor de door henzelf geschreven hoofdstukken. Het betreft algemene informatie waaraan geen rechten kunnen worden ontleend. Het is de bedoeling het handboek jaarlijks te actualiseren. 1
2 Voorwoord Duurzame energie is toe aan een volgende fase. In de afgelopen jaren zijn op veel plaatsen initiatieven genomen, niet in de laatste plaats door corporaties, om projecten duurzaam te maken. Duurzame energie heeft daarbij een belangrijke rol, want zeker in de bestaande voorraad zijn de mogelijkheden voor isolatie onvoldoende om verregaand energiezuinige woningen te realiseren. Corporaties hebben ervaring opgedaan met het ontwerp, de ontwikkeling, de inrichting, het exploiteren en beheren van dergelijke installaties. Nu is het tijd om de ervaringen van de koplopers te bundelen en de corporaties die zich op dit pad willen begeven inzicht te geven in alle aspecten en de risico s die om de hoek komen kijken. Investeringen door corporaties staan onder druk. Risicomanagement staat hoog op de agenda. Daarnaast blijven de ambities op het gebied van energiebesparing en verduurzaming overeind. Projecten moeten nog beter dan vroeger worden beoordeeld op hun toegevoegde waarde. Prestaties moeten worden gemonitord en worden geleverd, zowel ten aanzien van de kwaliteit die de bewoners verwachten als op de financiële haalbaarheid. De rol van bewoners is van groot belang omdat duurzame energie vaak een verandering van gedrag betekent en het falen of slagen sterk beïnvloedt. Duurzame energie leeft volop bij corporaties, maar moet geen verlieslatende hobby van koplopers zijn. Duurzame energie moet volwassen worden. Het initiatief is genomen door een aantal partijen om deze kennis op een rij te zetten en corporaties een handboek of beter nog een hulpmiddel te bieden om het pad van duurzame energie op te gaan. 2
3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 4 2 Systeemkeuze 15 3 Zelf doen of uitbesteden? 24 4 Exploitatie 33 5 Fiscale inrichting 45 6 Juridische aspecten 51 7 Financiering 62 8 Bewoners 71 9 Illustraties 75 3
4 1 Inleiding Albert Koedam, directeur Albert Koedam Consultancy Auteur: Albert Koedam van Albert Koedam Consultancy 1.1 Vastgoed, milieu en woonlasten Energiekosten maken een substantieel deel van onze woonlasten uit. De afgelopen 15 jaar zijn de energietarieven ongeveer verdubbeld. De stijging van de gemiddelde huur in diezelfde periode is aanzienlijk lager, niet veel boven de inflatie. De verwachting dat de energieprijzen de komende jaren nog jaarlijks met gemiddeld 6% zullen stijgen, maakt dat energie een steeds grotere aanslag is op het besteedbare inkomen. Ook particuliere woningeigenaren ondervinden dit nadeel, maar het is toch vooral de sociale huursector waar de betaalbaarheid van het wonen zwaar onder druk wordt gezet. Voorspellingen dat de energiekosten de huurkosten op termijn evenaren, maken huurders, maar ook verhuurders onrustig. De ontwikkelingen rond energieprijzen en overheidsbeleid hebben woningcorporaties bewust gemaakt en ertoe aangezet om bij hun voorraad- of 4
5 vastgoedbeleid energie onderdeel te maken van hun afwegingkader. Het voorzien van woningen en gebouwen van een energielabel is bij de professionele vastgoedbezitters op grote schaal verricht. In de utiliteitsbouw hebben de milieu- en energieprestatie inmiddels ook invloed op de waarde van het vastgoed. Onderzoek toonde aan 1 dat goede energielabels invloed hebben op de waarde van het huis en dat deze woningen eerder verkocht worden. Dit effect zal alleen maar toenemen, hoewel de huidige woningmarkt momenteel helemaal in het slop zit. De druk om energie te besparen betekent allereerst isoleren. Het is echter volstrekt duidelijk dat hiermee niet voldoende resultaat bereikt kan worden om doelstellingen te halen, noch om woonlastenstijging te beteugelen. Gebouweigenaren kunnen niet om de toepassing van duurzame energie heen. In België heeft men voor nieuwbouw al de eis om een percentage duurzaam op te wekken. In Nederland is men zover nog niet, maar is dit een kwestie van tijd. Duurzame opwekking is ook interessant, omdat het een verschuiving betekent van energiekosten naar kapitaallasten. Duurzaam betekent gebruik van gratis bronnen: bodem, zon en water. De installaties zijn weliswaar duurder, maar exploitatiekosten hiervan stijgen naar verwachting de komende jaren veel minder dan de energietarieven. 1.2 Wettelijk kader Corporaties leveren op een enkele uitzondering na geen elektriciteit of gas. De levering van warmte komt wel vaak voor, met name bij blokverwarming in gestapelde complexen. Het leveren van duurzame energie lijkt in eerste instantie niet veel te verschillen van de gebruikelijke levering van warmte bij traditionele gasgestookte blokverwarming. Toch zijn er wel degelijk verschillen. Historisch gezien wordt de levering van warmte geregeld via de Huurprijzenwet en het Besluit servicekosten. Maar het huidige wettelijk kader is aan het veranderen. In hoofdstuk 6 komen de juridische aspecten uitgebreid aan bod. De belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van het wettelijke kader komen in dit eerste hoofdstuk al aan de orde: a) Woningwet b) Servicekosten c) DAEB en niet-daeb d) Warmtewet e) Energielabels en woningwaarderingstelsel (WWS) 1 Bron: Brounen & Kok, Het energielabel op de koopwoningenmarkt,
6 a) Woningwet De herziening van de Woningwet legt restricties op aan corporaties, meer dan in het verleden (zie ook 6.1). Naast het onderscheid bij financiering, zie hierna bij c DAEB en niet DAEB, stelt de herziening waarschijnlijk ook eisen aan de oprichting en inrichting van dochterondernemingen. Zoals het er nu uitziet, moeten commerciële activiteiten in dochterondernemingen bij voorkeur juridisch gescheiden zijn van de toegelaten instelling. Die energie-onderneming (BV) staat daarmee op grotere afstand dan tot op heden vaak het geval is. Dat kan een risico zijn voor de aansturing. De corporatie mag maar beperkt garant staan voor de risico's in de afgezonderde energie-onderneming. b) Servicekosten Als duurzame energie geleverd wordt vanuit de toegelaten instelling (TI), dan valt de tarifering onder de regulering van het Besluit servicekosten. Nog wel tenminste, want met de komst van de Warmtewet verandert dat met ingang van 1 januari De regeling van de servicekosten komt erop neer dat er niet meer in rekening gebracht mag worden dan de werkelijke kosten plus een opslag voor administratieve verwerking. Het toezicht hierop geschiedt door de huurcommissies. In de loop van de jaren is hier de nodige jurisprudentie over ontstaan. Als levering van energie door de TI in de servicekosten wordt doorberekend, zijn de investeringskosten gebruikelijk opgenomen in de huur. In dat geval zullen ook de onderhoudskosten uit de huuropbrengsten moeten worden betaald, net als het overige normale onderhoud. Als levering echter via een energie-onderneming van de corporatie of derden plaatsvindt, kan de investering in de kosten van energielevering worden doorberekend. De corporatie moet dus kiezen tussen investeren in de TI en vergoedingen via de kale huur innen of investeren via een eigen energie-onderneming en inkomsten genereren via de energielevering. Met de invoering van de Warmtewet wordt de puntentelling voor verwarmde ruimten beperkt. Hiermee wordt voorkomen dat een huurder dubbel betaalt en wordt er vanuit gegaan dat de kosten van investering en onderhoud in de warmtekosten zijn opgenomen. 6
7 c) DAEB en niet-daeb Het leveren van duurzame energie valt volgens (de herziening van) de Woningwet onder de commerciële activiteiten. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de investering en de dienst. Als de installatie uitsluitend wordt gebruikt ten behoeve van sociale huurwoningen -DAEB ofwel de huurwoningen die aan de primaire doelgroep worden verhuurd- dan kan de financiering van de installaties nog wel met borging van het WSW plaatsvinden. Als de installatie voor zowel DAEB als niet-daeb vastgoed zoals vrije sector woningen of winkels wordt gebruikt, dan moet de financiering hiervoor worden gesplitst. Dit betekent dus extra administratieve rompslomp en een financieringsnadeel ten opzichte van de praktijk uit het verleden. d) Warmtewet De Warmtewet is met ingang van 1 januari 2014 van kracht. Deze wet stelt een maximum aan de prijs voor de warmte: een tarief per gigajoule en vastrecht per verbruiker. Het principe achter de wet is dat een verbruiker niet meer voor zijn energie betaalt bij levering van warmte dan het geval zou zijn bij een 'normale' gasgestookte individuele HR-ketel. Dit niet meer dan anders principe (NMDA) lijkt mooi, maar kan bij levering van duurzame warmte verkeerd uitpakken. De gedachte achter veel toepassingen voor duurzame energie, namelijk naast de klimaatdoelstelling de jaarlijks stijgende energiekosten vervangen door stabiele vaste kapitaallasten, is hier niet in beschouwing genomen. Dit kan dus betekenen dat er bij aanvang van een nieuwe installatie verlies wordt geleden, omdat dan door de beperking van het maximumtarief nog niet de werkelijke kosten in rekening gebracht kunnen worden. Door de stijging van de energieprijzen wordt dat later wel mogelijk, maar betekent dus een nadeel. Naast de eisen aan de tarifering stelt de Warmtewet ook allerlei eisen aan administratie en kan een vergunning nodig zijn. Dit heeft overigens ook gevolgen 7
8 voor warmtenetten bij reguliere gasgestookte blokverwarming. De mogelijke complicaties hierdoor blijven buiten het kader van dit handboek. De eerste berekeningen van corporaties laten zien dat de in rekening te brengen bedragen voor geleverde gigajoules niet erg verschillen van het verwachte maximumtarief. De problemen lijken meer te komen van de vastrechtbijdrage in relatie tot de overige exploitatiekosten. e) Energielabels en woningwaarderingstelsel (WWS) Duurzame energie wordt nu nog beperkt gewaardeerd in het energielabel. Onder meer door beroep op gelijkwaardigheid kunnen gebouwgebonden maatregelen worden meegenomen. Met de komende aansluiting van de labels voor de bestaande bouw aan de norm voor nieuwbouw (NEN ) komen ook gebiedsgerichte maatregelen in beeld. Een windturbine voor een complex levert dan ook een beter energielabel op. Dit betekent dat er een stimulans komt voor de verhuurder om gebiedsgerichte energiemaatregelen te treffen. Het energielabel is sinds 1 juli 2011 gekoppeld aan het woningwaarderingstelsel (WWS). De huur van sociale huurwoningen mag maximaal gelijk zijn aan de huurprijs op basis van de puntenberekening volgens dat WWS. Een woning kan dus door toepassing van duurzame energie, bij voorbeeld zonnepanelen, een beter energielabel krijgen. Hierbij kan de situatie ontstaan dat als levering via een energie-onderneming gebeurt, de woning ook door de vertaling van de betere energieprestatie via het energielabel naar een hogere waardering volgens het WWS een hogere huur krijgt. Hierdoor kan dubbeltelling ontstaan. Dit is met name relevant voor de maximale huur bij een mutatie van de huurder. Huurverhoging bij de zittende huurder is gebonden aan wettelijke beperkingen, zodat dit daar niet snel tot problemen zal leiden. In het regeerakkoord van het kabinet Rutte II is opgenomen dat het kabinet de woningwaardering wil versimpelen en koppelen aan de WOZ-waarde. In de brief van minister Blok van 13 september 2013 over de aanpassing van het WWS, is de koppeling met het energielabel in stand gebleven naast de invoering van de WOZ als maatstaf, juist om de prikkel voor energiebesparing in stand te houden. Van administratieve lastenverlichting lijkt echter geen sprake. De volgende hoofdstukken gaan verder in op andere aspecten die voor duurzame energie relevant zijn, zoals btw en het juridisch eigendom van de voorzieningen. 2 NEN 7120:2011 nl, Energieprestatie van gebouwen - Bepalingsmethode 8
9 1.3 Relevante afspraken en convenanten Mondiaal, maar vooral Europees, zijn er concrete plannen om energie te besparen. De Europese doelstelling in 2020 betekent een reductie van uitstoot van CO 2 met 20%, een toename van de energie-efficiëntie met 20% en een aandeel van 20% duurzaam in de energievoorziening. De Europese doelstellingen zijn niet alleen ingegeven door zorg om de klimaatverandering, maar ook door zorg om de afhankelijkheid van fossiele energie, die vooral zijn herkomst vindt in naar onze maatstaven politiek minder stabiele regio's. Omdat de gebouwde omgeving 38% van de totale energiebehoefte vraagt, is het logisch dat de focus van het beleid zwaar op deze sector gericht is. De eis dat in 2020 nieuwbouw bijna energieneutraal is, heeft in gang gezet dat woning- en gebouweigenaren in toenemende mate energieleverende gebouwen willen realiseren. Nederland heeft die oorspronkelijke doelstelling van 20% duurzaam enkele jaren geleden afgezwakt naar 14%. Het kabinet Rutte II heeft deze doelstelling weer opgekrikt naar 16%. Het is overigens nog niet duidelijk hoe de regering dit verwacht te realiseren. Het Energieakkoord voor duurzame groei van september 2013 legt de intenties vast. Dit spreekt weer over14% duurzame energie in 2020 en 16% duurzame energie in In de praktijk wordt echter het vliegwiel steeds meer overgenomen door consumenten en bedrijven. Zo zijn er inmiddels al honderden initiatieven voor lokale energiebedrijven. Dat betekent dat vrijwel elke gemeente in Nederland een dergelijk initiatief kent. Door de prijsdaling van zonnepanelen zijn deze erg populair geworden bij consumenten. Zeker als voor eigen gebruik geproduceerd kan worden tegen de kleinverbruikerstarieven bij een jaarlijks verbruik tot tot kwh met een hoge 3 RICHTLIJN 2012/27/EU VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 25 oktober
10 energiebelasting, is de terugverdientijd aanzienlijk korter dan de levensduur van de installatie en ontstaat een beter rendement dan op spaarrekeningen. Voor de sociale huursector zijn convenanten afgesloten met doelstellingen voor energiebesparing. In het eerste convenant uit 2008 dat Aedes, Woonbond en het Rijk afsloten stonden nog geen expliciete doelstellingen voor duurzame energie. De focus lag op besparing en op draagvlak bij huurders. Hiervoor is de Woonlastenwaarborg bedacht, waardoor de huurder zich verzekerd weet dat zijn huurstijging door de lagere energierekening werd gecompenseerd. In 2012 is het convenant herijkt en uitgebreid met de particuliere huurwoningen 4 : het Convenant Energiebesparing Huursector. Hoewel het vernieuwde convenant geen expliciete resultaten vermeldt, zijn wel de intenties voor het stimuleren van duurzame energie toegevoegd. Zowel door plannen van verhuurders als van huurders. In 2013 is hard gewerkt aan het onder leiding van de SER opgestelde Energieakkoord voor duurzame groei, dat als het ware de bestaande deals moet overkoepelen. Op 6 september 2013 is dit akkoord gepresenteerd. In hoeverre dit akkoord werkelijk een versnelling geeft aan energiebesparing en duurzame energie is nog niet duidelijk. Het is wel duidelijk dat continu overal initiatieven worden genomen om de verduurzaming van de energievoorziening een boost te geven: van provinciale stimuleringsfondsen tot de Energiesprong met de energienotaloze woning. 1.4 Actuele situatie In Nederland werd anno 2012 ongeveer 4% van de energie duurzaam opgewekt. Voor de doelstelling van 16% in 2023 moet er nog heel veel gebeuren. De huidige verdeling van duurzame energie: Figuur 1.1 Aandeel hernieuwbare energie als percentage van het eindverbruik 4 Convenant Energiebesparing Huursector, 28 juni 2012, ondertekend door Aedes, Woonbond, Vastgoed Belang en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 10
11 Het grootste deel van groene en duurzaam opgewekte stroom is afkomstig van biomassa, namelijk 60%. Deze elektriciteit wordt vooral opgewekt door het mee verbranden van biomassa bij afvalverbranding en in elektriciteitscentrales. Een deel van die biomassa is overigens afkomstig uit het buitenland. De resterende 40% van de groene en duurzaam opgewekte stroom is afkomstig van vooral wind op het land. Van de opgewekte windenergie wordt 80% geproduceerd door windmolens, die vooral in Zeeland, Noord-Holland, Friesland, Groningen en Flevoland staan. De productie van groene stroom in Nederland blijft achter bij de vraag. De productie van duurzame warmte is vooral gebaseerd op biomassa, vergelijkbaar met de groene stroom. Deze warmte komt vooral beschikbaar als stadsverwarming. Verder is een opmerkelijk groot deel afkomstig van houtkachels bij huishoudens. Opvallende stijgers zijn warmte afkomstig uit de bodem en uit buitenlucht. Beiden nemen sterk toe sinds het begin van deze eeuw. 1.5 Toekomst Voorlopig is het nog een erg hoge ambitie in de complete energievoorziening op duurzame wijze te voorzien. De vraag is ook of dat echt nodig is. De energievoorraden zijn nog niet op. Veel aandacht is er de laatste tijd voor schaliegas, waar grote voorraden van zijn. Deze energiebron staat echter in ieder geval in Europa in een kwaad daglicht vanwege de effecten van de winning op het milieu. De weerstand hiertegen is erg groot bij de lokale bewoners. De aandacht voor het zelfvoorzienend zijn neemt toe. Het is echter de vraag of dat voor veel huishoudens een reële ambitie is. Los van de kosten vraagt het vooral veel ruimte. De wereldwijd toenemende trek naar de steden stelt ons wat dat betreft voor extra problemen. De nadruk zal dus blijven liggen op de Trias Energetica: dring allereerst de energievraag terug, voorzie vervolgens bij voorkeur in die resterende energievraag met duurzame energie en benut last but not least fossiele brandstoffen zo efficiënt mogelijk voor de resterende energievraag. Voor de gebouwde omgeving is een vijftal duurzame energiebronnen van belang: In afnemende volgorde van betekenis op dit moment: a) Bodemwarmte b) Zonne-energie c) Lucht d) Kleinschalige toepassing windturbines e) Water 11
12 a) Bodemwarmte Er bestaat al een groot aantal systemen gebaseerd op warmte- koudeopslag, verdeeld over het hele land met een concentratie rond de steden Rotterdam en Den Haag. De systemen zijn populair omdat ze niet alleen verwarming maar ook koeling mogelijk maken. De behoefte aan koeling in woningen neemt toe, ook omdat door toenemende isolatie en afwezigheid overdag van bewoners adequate koeling door ventilatie steeds lastiger wordt. De belangstelling is zo toegenomen dat in 2013 regelgeving van kracht is geworden om onderlinge beïnvloeding van de verschillende bodemsystemen te voorkomen. Naast de ondiepe toepassing wordt ook warmte uit de diepe ondergrond steeds aantrekkelijker. Deze geothermische energie is op veel plaatsen in Nederland beschikbaar. De ontwikkeling wordt zichtbaar doordat tot 2012 slechts vier vergunningen zijn verleend, maar inmiddels al wel 104 opsporingsvergunningen. b) Zonne-energie De toepassing van zonnepanelen voor opwekking van stroom neemt een grote vlucht. De prijzen van de panelen zijn enorm gedaald en zullen naar verwachting de komende tijd alleen maar verder dalen. Bovendien wordt het rendement van de panelen steeds beter door toepassing van amorfe technieken en kunnen de zonnecellen nu ook flexibel worden toegepast. Hierdoor stijgen de toepassingsmogelijkheden. Bijkomend voordeel van zonnepanelen is dat het onafhankelijk van de gebruiker kan functioneren en dus presteren. Het levert direct zichtbaar resultaat op. In Nederland is de toepassing, na de positieve start in de jaren tachtig van de vorige eeuw, van zonthermische systemen, achtergebleven. Het handelde met name om zonneboilers voor opwarming van warm tapwater. In het buitenland is de toepassing van zonneboilers wel grootschalig door aan het breken. c) Lucht Toepassingen staan nu nog in de kinderschoenen. Toch is verdere toepassing van lucht-water warmtepompen voor gebouwen en woningen steeds aantrekkelijker. Terugwinning uit omgevingslucht, maar ook uit afgevoerde ventilatielucht. De systemen functioneren vooral goed in het voor- en najaar. Bij lage buitentemperaturen kan nog maar weinig warmte aan de lucht onttrokken worden. 12
13 d) Kleinschalige toepassing windturbines Er zijn al experimenten geweest met kleinschalige windturbines. Ook hier doet technologische innovatie de mogelijkheden toenemen en de kosten afnemen. e) Water Hoewel nog beperkt ontwikkeld, komen er steeds meer toepassingen om warmte terug te winnen uit oppervlakte- of afvalwater. 1.6 Allianties Traditioneel was energievoorziening iets voor energiebedrijven. Deze rol zijn de bedrijven in toenemende mate aan het verliezen. Een tweetal oorzaken: Er is in de energiemarkt een behoorlijke shake-out opgetreden, waarbij vooral de kleinere regionale nutsbedrijven zijn gefuseerd ofwel overgenomen door grotere bedrijven. Na de privatisering in de markt, nog versterkt doordat deze bedrijven met uitzondering van Eneco en Delta zijn verkocht aan buitenlandse partijen, is de nutsfunctie onder druk gekomen en lijkt het belang van de aandeelhouder preferent. De focus is daarmee steeds meer komen te liggen op grootschalige installaties, bij voorbeeld stadsverwarming en wind op zee Mede als reactie op die schaalvergroting hebben vaak nieuwe partijen het initiatief genomen. Voorbeelden zijn allerlei lokale initiatieven om te komen tot plaatselijke energiebedrijven. Belangrijk signaal hierbij is de grote betrokkenheid van de burgers. Ook corporaties hebbend op vrij grote schaal in de afgelopen jaren eigen energie-ondernemingen opgericht 13
14 Samenwerking is een belangrijke, zo niet dé belangrijkste voorwaarde voor succes. Kleinschaligheid heeft zijn voordelen, maar evenzeer nadelen: Mogelijk tekort aan deskundigheid Problemen met financiering. Los van de knelpunten voor corporaties met het borgen van leningen van hun eigen energie-onderneming, is soms ook de schaal te klein om commercieel interessant te zijn voor banken Aansprakelijkheid. De toenemende wetgeving, bijvoorbeeld de Warmtewet, maakt het moeilijker om als kleine partij de risico s alleen te dragen. Wie garandeert de levering en wat is de aansprakelijkheid bij claims voor schade na uitval Het ligt dus voor de hand dat in de praktijk en door deze praktijk, nieuwe allianties gaan ontstaan. Tussen corporaties onderling, corporaties met banken, aannemers met installateurs, bewoners en installateurs/aannemers, maar ook van bewoners onderling in de vorm van coöperatieve verenigingen. In Duitsland is deze ontwikkeling al een stuk verder. Zo zijn hier lokale energiebedrijven met boeren succesvol actief bij benutting van biomassa. 14
15 2 Systeemkeuze Ir. Dyon Noy, directeur Atriensis Auteur: Dyon Noy van Atriensis Bij exploitatie van duurzame energie door woningcorporaties is het bereiken van energieneutraliteit het ultieme doel. In dit hoofdstuk komt eerst het stappenplan om te komen tot verduurzaming van de energievraag aan bod (2.1). Vervolgens volgt de beschrijving van de definitie van energieneutraliteit (2.2). Om tot systeemkeuze te komen speelt de vraag naar de vereiste capaciteit. Hoeveel energie moet er duurzaam opgewekt worden (2.3)? Erg bepalend is vervolgens het vraagstuk van de energiedrager. Welk medium ligt het meest voor de hand om de duurzaam opgewekte energie naar de gebruiker te transporteren (2.4)? Ten slotte een beschrijving van de in de sociale woningbouw meest gangbare installaties voor opwekking van duurzame energie (2.5). 2.1 Stappenplan Een belangrijke randvoorwaarde voor verantwoorde financiële exploitatie van installaties voor duurzame energie is schaalgrootte. Enerzijds schuilt dit in de organisatie. Zelf doen of uitbesteden middels samenwerking met anderen met gelijksoortige opgaven? Lees hierover meer in hoofdstuk 3. Anderzijds in het streven naar standaardisatie. Daarnaast gaat het om de schaal van het gebied dat van duurzame energie voorzien moet worden. Zet vanwege het belang van schaalgrootte alles op alles om, ook in de tijd, zoveel mogelijk aansluitingen te realiseren. Een gebiedsgericht denkkader is wenselijk. Breng daarom voor samenhangende gebieden in kaart: a) De ontwikkeling van de indicatieve energievraag in de tijd (2010, 2020, 2030, 2040 en 2050) van het eigen woningbezit in het gebied. Het gaat om ruimteverwarming, warm tapwater, vraag naar koeling en elektra 15
16 b) De energievraag van derden in de nabijheid van het eigen bezit, eveneens in de tijd bezien. Ook hier handelt het om ruimteverwarming, warm tapwater, vraag naar koeling en elektra c) Het aanbod van mogelijke duurzame energie binnen het eigen bezit. Denk aan platte en hellende daken voor zonnepanelen, oppervlakte- en bodemwater voor warmtepompen, aardwarmte of opstelplaatsen voor windturbines d) Het aanbod van mogelijke duurzame energie van derden in het gebied. Bijvoorbeeld bestaande of in voorbereiding zijnde installaties voor duurzame energie, duurzame stadsverwarming of afvalwarmte Dit gebiedsgerichte denkkader betekent een analyse van de energievraag van het eigen woningbezit (a) vermeerderd met de energievraag van derden (b) in het gebied. Zet deze energievraag op gebiedsniveau af tegen het mogelijke aanbod van duurzame energie vanuit het eigen bezit (c) vermeerderd met het eventuele aanbod van derden (d) in het gebied. Ook de factor tijd speelt bij dit gebiedsgerichte denkkader een rol. Resultaten moeten voor dat gebied zijn: Inzicht hoe de energievraag van het eigen woningbezit optimaal middels duurzame energie in de tijd in te vullen is Helderheid welk vastgoed of welke bedrijfsprocessen in de nabijheid van het eigen woningbezit tot een beter resultaat leiden door matching over en weer van energiebehoefte versus aanbod van duurzame energie Kader om alle beslissingen van de corporatie bij bouw en exploitatie af te stemmen op de toekomstvisie op energieneutrale woningvoorraad 16
17 2.2 Energieneutraliteit De corporatiesector beschikt over doelstellingen op de middellange termijn voor energiezuinigheid van het woningbezit. Zo stelt het Convenant Energiebesparing Huursector van juni het gemiddelde energielabel B ofwel energie-index 1,25 in het jaar 2020 als doel. Bij nieuwbouw daalt de eis voor de EPC naar 0 in datzelfde jaar. Maar daarmee is er nog geen sprake van energieneutraliteit. Het streven van veel woningcorporaties is wel degelijk gericht op het bereiken van energieneutraliteit voor het totale woningbezit op de langere termijn. Een enkele corporatie denkt dit doel al in 2030 te bereiken. Maar meer haalbaar lijkt het jaar De EU stelt ook dat in het jaar 2050 de uitstoot van broeikasgassen door de gebouwde omgeving met 80% tot 95% verminderd moet zijn ten opzichte van Er circuleren veel definities van het begrip energieneutraliteit. Enerzijds handelt het over welke energievraag gaat het (1) en anderzijds over waar de grenzen van het gebied of systeem liggen (2). Voor die vastgestelde energievraag wordt binnen de systeemgrenzen op jaarbasis evenveel duurzame energie opgewekt. Als er al energie uit het openbare net betrokken wordt, dan wordt evenveel binnen de syteemgrenzen opgewekte duurzame energie teruggeleverd aan dat openbare net. (1) Energievraag Agentschap NL 7 heeft een heldere definitie op schrift gesteld. Energieneutraliteit heeft betrekking op zowel het gebouwgebonden als het gebruikersgebonden energieverbruik: a) Ruimteverwarming b) Warm tapwater c) Gebruikersgebonden energiegebruik: huishoudelijk elektraverbruik en koken d) Installaties voor ruimteverwarming, warm tapwater en ventilatie e) Energieverbruik van collectieve voorzieningen zoals hydrofoor, liften en galerijverlichting f) Koeling g) Bouwen, beheren en slopen (teruggerekend naar jaarverbruik) 5 Convenant Energiebesparing Huursector, 28 juni 2012, ondertekend door Aedes, Woonbond, Vastgoed Belang en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 6 Richtlijn 2012/27/EU van 25 oktober 2012, overweging 17 7 Energieneutraal Bouwen, hoe werkt dat, 4 oktober 2010, Agentschap NL 17
18 In het vervolg ligt de nadruk op de onderdelen a), b), c) en d). Met name bij eengezinswoningen speelt e) Energieverbruik van collectieve voorzieningen niet. Energievraag voor f) Koeling speelt momenteel nog niet in de bestaande voorraad. Voor g) Bouwen, beheren en slopen ontbreken eenduidige gegevens. De energievraag voor koken is overigens naar verhouding gering. Soms koken bewoners elektrisch en soms op gas. Veel onderzoeken en rapportages geven geen helderheid of het energieverbruik voor koken wel of niet inbegrepen is. In het vervolg wordt dit niet meer separaat benoemd, maar beschouwd als onderdeel van de totale energievraag voor de onderdelen a), b) en c). (2) Systeem, waarbinnen energieneutraliteit gerealiseerd wordt Corporaties dienen systeemgrenzen te definiëren als zij energieneutraliteit nastreven. Is het systeem de woning, het complex, een gebied of het totale corporatiebezit? Als aanbieders van duurzame energie of derden met substantieel energieverbruik binnen systeemgrenzen aanwezig zijn, dienen deze partijen bij afspraken en planvorming betrokken te worden. Strikt genomen verdient de gebiedsgerichte benadering de voorkeur. Vraag en aanbod van enerzijds corporatiebezit en anderzijds derden kunnen op elkaar afgestemd worden. 2.3 Omvang De Trias Energetica schrijft voor dat eerst de energievraag teruggedrongen moet worden. Dat vervolgens de resterende energievraag bij voorkeur duurzaam opgewekt wordt. En ten slotte dat een zo hoog mogelijk rendement met fossiele brandstoffen voor de eventuele resterende energievraag gerealiseerd wordt. Erg bepalend voor beleidskeuzen is daarmee de prognose van omvang en aard van de te verduurzamen energievraag. Per woning, complex, gebied of het voor het totale corporatiebezit is inzicht nodig. Zowel voor het heden als de toekomst. Ter illustratie de energievraag plus prognose van een gemiddelde woning. Het jaar 2030 fungeert als stip aan de horizon. Veel opwekkingsinstallaties hebben een technische levensduur van 15 tot 25 jaar. Nieuw te ontwerpen installaties dienen daarmee ook over 20 jaar nog te voorzien in de vraag van dat moment. Wat is het te verwachten warmte- en elektraverbruik van een gemiddelde Nederlandse corporatiewoning? De onderstaande figuur presenteert de werkelijke energievraag vanaf 1990 tot 2010 op basis van cijfers van het CBS van alle Nederlandse huishoudens. Vanaf 2010 gaat het om prognoses. 18
19 Energievraag ruimteverw. en warm tapwater corp. geextrapoleerd Energievraag ruimteverw. en warm tapwater landelijk Energievraag huish. elektra en huish. installaties Figuur 2.1: Trend energievraag (in gigajoule, gem. per woning per jaar) Vanaf 1990 tot 2010 daalde de energievraag voor ruimteverwarming en het warme tapwater van het gemiddelde Nederlandse huishouden (alle huishoudens) met ongeveer 25%. 8 De vraag liep terug van ongeveer 60 naar 45 gigajoule op jaarbasis. Per Nederlander was de feitelijke besparing helaas beduidend minder vanwege gezinsverdunning over diezelfde periode. In deze energievraag wordt bijna volledig voorzien door aardgas. Onderzoek van Aedes 9 wees uit dat de energievraag van een gemiddelde sociale huurwoning anno 2012 voor ruimteverwarming en het warme tapwater conform het landelijk gemiddelde naar verwachting nog ruim 40 gigajoule op jaarbasis bedraagt. Als deze dalende trend (rode lijn in bovenstaande figuur) zich voortzet, ontstaat een energievraag voor ruimteverwarming en het warme tapwater in 2030 voor het gemiddelde Nederlandse huishouden (alle huishoudens) van ongeveer 30 gigajoule op jaarbasis. Hiervan is ongeveer 20 gigajoule benodigd voor ruimteverwarming en 10 gigajoule voor opwarming van tapwater. 8 Bron: CBS, Energieverbruik door huishoudens 9 SHAERE, juni 2013, onderzoek van Aedes van energieverbruik van 1,4 miljoen sociale huurwoningen per eind
20 Corporaties hebben middels het Convenant Energiebesparing Huursector toegezegd om eind 2020 een gemiddelde energie-index voor hun bezit van 1,25 te realiseren. Een versnelling ten opzichte van de bovenstaande trend. Als dit plaatsvindt door terugdringing van de energievraag, dan daalt deze in 2020 naar ruim 30 gigajoule per corporatiewoning (groene lijn in bovenstaande figuur). Continuering van deze trend vanaf 2020 leidt tot een energievraag van 20 gigajoule per corporatiewoning in Indicatief is de helft hiervan bestemd voor ruimteverwarming en de andere helft voor opwarming van tapwater. Vandaar dat voor verduurzaming van de energievraag voor ruimteverwarming en het warme tapwater van sociale huurwoningen deze 20 gigajoule per corporatiewoning, het ambitieuze besparingsscenario, als gemiddelde gekozen zou kunnen worden. Bij dimensionering van voorzieningen is helder zicht op de toekomstige energievraag van groot belang om overdimensionering en dus kapitaalvernietiging te vermijden. De huishoudelijke elektriciteitsmeter registreert het gebruikersgebonden energiegebruik en in de meeste gevallen ook het elektraverbruik voor de individuele installaties voor ruimteverwarming, warm tapwater en ventilatie. Dit elektraverbruik steeg de afgelopen twee decennia van 10 naar 12 gigajoule per gemiddeld Nederlands huishouden. Vanwege gezinsverdunning is de stijging omgerekend per Nederlander hoger. Voor het huishoudelijke elektraverbruik is de voorspelling in de bovenstaande figuur dat de jaarlijkse groei per huishouden van zo n 1,5% op jaarbasis omslaat in een daling van 1,5% per jaar tot 2030, leidend tot bijna 9 gigajoule in 2030 (blauwe lijn in bovenstaande figuur). Overigens nemen huurders gemiddeld ongeveer 20% minder elektriciteit af dan gemiddelde Nederlandse huishoudens 10. Dit zou betekenen dat in 2030 een gemiddeld Nederlands huishouden nog bijna 9 gigajoule afneemt en een huishouden in een corporatiewoning ongeveer 7 gigajoule. 10 Bron: door netwerkbedrijven in 2011 en 2012 aan Atriensis verstrekte verbruiksgegevens ten behoeve van diverse woningcorporaties en afgezet tegen het landelijk gemiddelde van alle huishoudens volgens het CBS 20
Energieprestaties grondgebonden woningen
Energieprestaties grondgebonden woningen Meer wooncomfort met minder energie Het slimme duurzame bouwconcept. Van VolkerWessels Stap voor stap naar minder energiegebruik De overheid stelt steeds scherpere
Nadere informatieVerduurzaming woningportefeuille: de woonbundel. 4 maart 2013
Verduurzaming woningportefeuille: de woonbundel 4 maart 2013 Verduurzamingsambitie woningcorporaties onder druk Het belang van verduurzaming van het corporatiebezit wordt erkend: Convenant Energiebesparing
Nadere informatieENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN
ENERGIEAKKOORD Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN 2 - Wie zijn wij? - Visie Ekwadraat - Beleid - Doelstellingen - Middelen - Financiering Inhoud - Conclusies en aanbevelingen 3 INLEIDING
Nadere informatieDUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG
DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG Introductie Jon van Diepen Register Energie Adviseur (rea) Afgestudeerd in Business of Energy Systems (TopTech/TU Delft) Achtergrond: ICT / Financieel Analist Interessegebied:
Nadere informatieDe Energie BV. 4 maart 2013
De Energie BV 4 maart 2013 Agenda Aanleiding De Businesscase Financieringsvraagstuk Juridische kaders 1 Verduurzamingsambitie woningcorporaties onder druk Het belang van verduurzaming van het corporatiebezit
Nadere informatieStappenplan Zon op Huurwoning Amsterdam
Context Klimaatprobleem Er is sprake van een wereldwijd klimaatprobleem, waarbij de temperatuur over de afgelopen decennia structureel is opgelopen. Deze trend wordt veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgas,
Nadere informatieBijlage I 20111278-07 Investeringen en energielasten Energiesprong woningbouw Maria van Bourgondiëlaan te Eindhoven. 1 Inleiding
Bijlage I 20111278-07 Investeringen en energielasten Energiesprong woningbouw Maria van Bourgondiëlaan te Eindhoven Datum Referentie Behandeld door 13 december 2011 20111278-07 P. Smoor/LSC 1 Inleiding
Nadere informatieNotitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug
Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug CONCEPT Omgevingsdienst regio Utrecht Mei 2015 opgesteld door Erwin Mikkers Duurzame energie per Kern in gemeente Utrechtse Heuvelrug
Nadere informatieWarmtewet vervolg. implementatie proces
Warmtewet vervolg implementatie proces Indien Verhuurder ook Warmte-leverancier is, verandert de structuur /afwikkeling van de gemaakte kosten naar de huurder! => Advies- e/o Instemmings-plichtig! Landelijke
Nadere informatieDe weg van de energietransitie d.d VEBOA - Alphen aan den Rijn Dhr. E.J. Reemst
De weg van de energietransitie d.d. 20-11-2018 - VEBOA - Alphen aan den Rijn Dhr. E.J. Reemst M3E groep (Vestigingen Rotterdam, Breda, Amsterdam ) M3E Kostenmanagement M3E Brandveiligheid consultants M3E
Nadere informatieEnergiebesparing. Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties
Energiebesparing Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Eerste druk, november 2007 ENERGIEBESPARING Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Eerste druk, november 2007 2007, Nederlandse
Nadere informatieKennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal
Ing. Vincent Keppel Accountmanager Vabi Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal TIP: Houd pen en papier bij de hand!!!! Ir. Roy Zold Directeur PVM welke data & welk doel Vraagstelling corporaties
Nadere informatieHelmonds Energieconvenant
Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende
Nadere informatieDe warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.
De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie
Nadere informatieRaymond Roeffel Directeur Trineco. Regelgeving, Organisatie en beheermodellen rondom Zonne
Raymond Roeffel Directeur Trineco Regelgeving, Organisatie en beheermodellen rondom Zonne Agenda Waarom zonnestroom? Wet en regelgeving rondom zonnesystemen Salderingstarieven De meest voorkomende situaties
Nadere informatieMeer huur voor minder huis. Gereguleerde huren in de commerciële sector
Meer huur voor minder huis Gereguleerde huren in de commerciële sector Gereguleerde huren in de commerciële sector Meer huur voor minder huis AANLEIDING Corporaties en commerciële verhuurders bieden beiden
Nadere informatieWat is een nul-op-de-meter woning? Versie 1.2
Wat is een nul-op-de-meter woning? Versie 1.2 Bij een nul-op-de-meter woning zijn alle in- en uitgaande energiestromen op jaarbasis in balans. Dat wil zeggen dat de woning op jaarbasis voldoende energie
Nadere informatieEnergie bv. Thema uitgewerkt voor de corporatiesector: >> Als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal
Thema uitgewerkt voor de corporatiesector: Energie bv >> Als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal Een flink aantal corporaties heeft collectieve ketels, blokverwarming en/of Warmte- en
Nadere informatieDuurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden. 11 februari 2016
Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden 11 februari 2016 1 Managementsamenvatting Inleiding De gemeente Leiden heeft in haar duurzaamheidsambitie doelen gesteld voor de korte
Nadere informatieVan Energiebesparen naar CO2-neutraal
17 mei 2017, SP Eindhoven Van Energiebesparen naar CO2-neutraal Kans en bedreigingen in de huursector Jaap van Leeuwen (Woonbond) Klimaatontwikkeling: Gemiddelde temperatuur in 2017 tov gemiddelde 1950-1980
Nadere informatieBusinesscases zonne-energie: waar kan het, en wat levert het op?
Businesscases zonne-energie: waar kan het, en wat levert het op? Door: Ronald Franken en Maarten Corpeleijn (r.franken@atrive.nl / m.corpeleijn@atrive.nl) 3 september 2013 Ten geleide Met het nieuwe energie-akkoord
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk 2016Z15884
Nadere informatieBENG en NTA. Stand van zaken
BENG en NTA Stand van zaken Ir. Harm Valk Nieman Groep ZEN-Platformbijeenkomst 20 juni 2017 BENG, maar ook ZEN! Integraal benaderen comfort gebruik energie Werkgroep BENG Nieuwe projecten BENG vanaf het
Nadere informatieBenchmark energetische kwaliteit sociale huursector 2011
Afdrukdatum 23 03 2012 1 energetische kwaliteit sociale huursector 2011 Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
Nadere informatieEfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving
Warmte en koude Kennis, advies, instrumenten en financiële steun EfficiEncy Duurzaam GebouwDe omgeving energie financiering KEnnis industrie instrumenten EnErgiEbEsparing De Nederlandse overheid streeft
Nadere informatieEnergieambities in strategisch voorraadbeleid
TEN KROODE & VAN ZEE ORGANISATIE-ADVISEURS Energieambities in strategisch voorraadbeleid Artikel 090.003 12 februari 2008 In opdracht van SenterNovem Ten Kroode & Van Zee, organisatie-adviseurs www.tkvz.nl
Nadere informatieProductie van hernieuwbare energie in de woning/wijk
Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Energiebehoefte van woningen/woonwijken Huidige gemiddelde energievraag van een woning 1. Warmte aardgas 1400 m3 2. Licht & kracht elektriciteit 3000
Nadere informatie100% groene energie. uit eigen land
100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse
Nadere informatiezoeken naar een bestuurlijke visie op de energietransitie
zoeken naar een bestuurlijke visie op de energietransitie Seminar All Electric Woningen Institute for Business Research Arnhem, 2 november 2017 Leon Bobbe, directievoorzitter De Key perspectief aanpak
Nadere informatieEnergietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp
Energietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp JBR Organisatie-adviseurs bv Energiebedrijven kunnen vóór 2020 in 4 mln. woningen 30% energie besparen Energiebedrijven
Nadere informatieDoelstelling en doelgroep
klimaat op maat Klimaat op maat Het klimaat verandert en de olievoorraden raken langzaamaan op. Dat laatste betekent concreet dat de energieprijzen naar verwachting flink stijgen in de komende decennia.
Nadere informatieKLIMAATGARANT. Bewonershandleiding. Woningen met EnergiePrestatieVergoeding
KLIMAATGARANT Bewonershandleiding Woningen met EnergiePrestatieVergoeding 2018 Bewonershandleiding Woningen met EnergiePrestatieVergoeding Inhoud Introductie 3 Wat is de EPV? 4 Wat is de Energiebundel?
Nadere informatieRendement duurzame energie verklaard
1 Rendement duurzame energie verklaard Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt,
Nadere informatieMogelijkheden voor aardgasloze Benedenbuurt
Notitie Contactpersoon Harry de Brauw Datum 14 juni 2017 Kenmerk N001-1246856HBA-rvb-V01-NL Mogelijkheden voor aardgasloze Benedenbuurt De aanstaande rioolvervanging in de Benedenbuurt is aanleiding voor
Nadere informatieDe waarde van stadswarmte. Hoe komt de prijs tot stand?
De waarde van stadswarmte Hoe komt de prijs tot stand? De waarde van stadswarmte 3 Hoe komt de prijs tot stand? De energierekening is voor vrijwel iedereen een belangrijk onderdeel van de maandelijkse
Nadere informatieHet kan minder! ing. P. Hameetman
Het kan minder! ing. P. Hameetman manager innovatie BAM Vastgoed bv Inleiding Afbakening: Presentatie is toegespitst op woningbouw Verdieping van technische mogelijkheden 2 Klimaatakkoord Gemeenten en
Nadere informatieReactie van Eneco op vragen uit Regio Utrecht Dit document is het laatst bewerkt op 14-03-2014
Reactie van Eneco op vragen uit Regio Utrecht Dit document is het laatst bewerkt op 14-03-2014 Vanuit de Regio Utrecht heeft Eneco diverse vragen ontvangen en zijn er onduidelijkheden ontstaan over de
Nadere informatieTechnieken en financiering van de aardgasvrijoplossingen
Nieuwbouw is relatief eenvoudig aardgasvrij te realiseren. Er zijn grofweg twee alternatieven: - Verzwaard elektriciteitsnet met een lucht- of bodemwarmtepomp in de woning (all electric) - collectieve
Nadere informatieMogelijkheden voor energie coöperaties. Jeroen Leclercq jeroen.leclercq@wijkenergie.coop 06-53544195
Mogelijkheden voor energie coöperaties Jeroen Leclercq jeroen.leclercq@wijkenergie.coop 06-53544195 Inhoud Samen sterker Belang van gezamenlijke projecten Variant 1: alles achter de meter Variant 2: korting
Nadere informatieVerduurzaming Woningvoorraad. Agenda. Technisch Project Adviseur. Hans Wiessner, Lucht/water warmtepomp, ideaal voor renovatie en nieuwbouw
Verduurzaming Woningvoorraad Lucht/water warmtepomp, ideaal voor renovatie en nieuwbouw Hans Wiessner, Technisch Project Adviseur Agenda Energielabel woningbouw anno 2015 Energieverbruik terugdringen in
Nadere informatieWarmteopwekking in de Muziekwijk. Duurzame warmte door houtsnippers 10 december 2014 M. Gehrels
Warmteopwekking in de Muziekwijk Duurzame warmte door houtsnippers 10 december 2014 M. Gehrels Artikelen 2 Muziekwijk Wijk met 333 woningen Gefaseerde bouw Duurzaam verwarmen Opdrachtgever: SWZ Opdracht
Nadere informatieBestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI
Bestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen
Nadere informatieRendement duurzame energie verklaard
Afdrukdatum 06 01 2011 1 Rendement duurzame energie verklaard Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand
Nadere informatieEPV FAQ versie BOUWERS
EPV FAQ versie BOUWERS 2016-08-23 * Bron (tenzij anders vermeld): Wet van 18 mei 2016 tot wijziging van Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek en de Uitvoeringswet huurprijzen woonruimte in verband met de mogelijkheid
Nadere informatieBuildDesk kennisdocument
BuildDesk kennisdocument Groot economisch en maatschappelijk voordeel van energieneutraal renoveren Woningverbetering naar energieneutraal in de sociale huursector is economisch en maatschappelijk zeer
Nadere informatieEen comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning
Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning Bent u voorbereid op de toekomst? Een toekomst zónder gas? Heijmans ontwikkelt op Forteneiland comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woningen.
Nadere informatieWinst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis
Winst en comfort uit duurzaamheid Bouw op onze kennis Even voorstellen "Het verschil tussen gewoon en uitzonderlijk is vaak dat kleine beetje extra, waarin samenwerking en krachtenbundeling mijn drijfveer
Nadere informatieOok de zorg van het aardgas af? Frans Rooijers directeur CE Delft
Ook de zorg van het aardgas af? Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige
Nadere informatieEen comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning
Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning Bent u voorbereid op de toekomst? Een toekomst zónder gas? AM ontwikkelt in Park Centraal comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woningen. Deze
Nadere informatieGroen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?
Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.
Nadere informatieToelichting. 1. Inleiding
Toelichting 1. Inleiding Met deze wijziging van de Regeling energieprestatievergoeding huur (hierna: de regeling) wordt uitvoering gegeven aan artikel 3 van het Besluit energieprestatievergoeding huur
Nadere informatieRotterdam. Stook je rijk 2015. Monitoring Energiebesparing Huursector
Rotterdam Stook je rijk 2015 Monitoring Energiebesparing Huursector 9-10-2015 Inhoud Nieuwe Woningwet per 1 juli 2015 Doelstellingen landelijke Energieakkoord Stand van Zaken in Nederland Rotterdamse doelstellingen
Nadere informatieBijlage bij uw huurovereenkomst (project EGW Arnhem Presikhaaf) versie 1.3 03-11-2015 tussenwoning
Bijlage bij uw huurovereenkomst (project EGW Arnhem Presikhaaf) versie 1.3 03-11-2015 tussenwoning Naam huurder: Adres: Huurcontractnummer: Ingangsdatum huur: U heeft een overeenkomst met Portaal voor
Nadere informatiePLUS LEVEN. Wetgeving 2015; epc van 0,4 / Wij reeds energieneutraal in 2015 icm windenergie Wetgeving per : BENG
Wie zijn wij? Wij bouwen met een visie op lange termijn. Fossiele brandstoffen raken op, grondstoffen schaars. Toekomst vraagt om integrale benadering: kijk naar gebieden en veel disciplines hierbij betrekken,
Nadere informatieBijlage nota gs: 502478/502484 Uitvoeringsregeling subsidie duurzaam renoveren Noord- Holland 2015
Bijlage nota gs: 502478/502484 Uitvoeringsregeling subsidie duurzaam renoveren Noord- Holland 2015 Besluit van gedeputeerde staten van Noord-Holland van, nr., tot vaststelling van de Uitvoeringsregeling
Nadere informatieEnergieneutraal keten sluisdeur Goese Sas
Energieneutraal keten sluisdeur Goese Sas Door de vastgestelde energie- en klimaatdoelstelling binnen Europa om in 2050 energieneutraal te zijn, is het voor de hele samenleving maar met name voor bedrijven
Nadere informatieOverijssel maakt werk van nieuwe energie!
Overijssel maakt werk van nieuwe energie! U wilt met uw onderneming of woningcorporatie werk maken van nieuwe energie of energiebesparing. Maar u krijgt de financiering niet (volledig) rond via een bancaire
Nadere informatieGrootschalige PV, stimulansen voor, en vanuit het bedrijfsleven. Marc Kok, directeur Energie Service Noord West
Grootschalige PV, stimulansen voor, en vanuit het bedrijfsleven Marc Kok, directeur Energie Service Noord West Trends:: Stijgende prijzen? foto: epa Duitse zon drukt dagprijs Nederlandse stroom 31-01-2012
Nadere informatieFACTCHECKER OVER MORGEN
FACTCHECKER OVER MORGEN De druk op onze leefomgeving neemt toe. Met dezelfde ruimte willen we steeds meer doen. De hoogste tijd om in beweging te komen. Werk te maken van de leefbare stad, van elektrisch
Nadere informatieBegrippenlijst Naar groen is goed te doen
Begrippenlijst Naar groen is goed te doen Begrip Trias Energetica Toelichting De drie stappen van de Trias Energetica zijn basisvuistregels bij het duurzaam ontwerpen en verbouwen van gebouwen, ontworpen
Nadere informatieHemelbestorming of aardverschuiving?
oktober 2012 1 Hemelbestorming of aardverschuiving? Aandachtspunten bij introductie van zonnepanelen en zonneboilers in Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd,
Nadere informatieEnergieprestatie in de toekomst Verdouw Beurs 2.0
Energieprestatie in de toekomst Verdouw Beurs 2.0 ing. A.F. (André) Kruithof Oktober 2015 Programma Op weg naar 2050: doelstellingen bestaande bouw & nieuwbouw BENG-indicatoren Energiezuinigheid in de
Nadere informatieAT OSBORNE. Practice what you preach: Hoofdkantoor AT Osborne 3 jaar later. 19 september 2012. Gerhard Jacobs Directeur Huisvesting & Vastgoed
AT OSBORNE www.atosborne.nl Practice what you preach: Hoofdkantoor AT Osborne 3 jaar later Gerhard Jacobs Directeur Huisvesting & Vastgoed 19 september 2012 AT Osborne Huisvesting en Vastgoed Infrastructuur
Nadere informatie100% Warmte, warm tapwater en koude. Comfortabel én milieuvriendelijk wonen. duurzame energie van eigen bodem
100% duurzame energie van eigen bodem Warmte, warm tapwater en koude Comfortabel én milieuvriendelijk wonen U gaat voor nul! Comfortabel én milieuvriendelijk wonen Warmte, warm tapwater en koude van Eteck
Nadere informatieINNAX Gebouw & Omgeving
INNAX Gebouw & Omgeving Gebouwverduurzamer van A tot Z Pieter Klep, 26 oktober 2017 Waarom energietransitie? Belangrijke ontwikkelingen Regeerakkoord (Rutte II) energieneutraal 2050 Klimaatakkoord Parijs
Nadere informatieDirk Vanhoudt. Onderzoeker. VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek)
Dirk Vanhoudt Onderzoeker VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) De rol van groene warmtenetten in de renovatie van woningen Inhoudstafel 1. De Vlaamse huizenmarkt 2. De energieprestatieregelgeving
Nadere informatieENERGIECONCEPTEN. Advies op maat. vandorp.eu
ENERGIECONCEPTEN Advies op maat ENERGIE- KOSTEN Stelt u zich eens voor dat u 1,- per m 2 aan energiekosten kunt besparen in een pand van 5.000 m 2. In een tijd van stijgende energiekosten zal dit in 10
Nadere informatieOverijssel maakt werk van nieuwe energie!
Overijssel maakt werk van nieuwe energie! U wilt met uw onderneming of woningcorporatie werk maken van nieuwe energie of energiebesparing. Maar u krijgt de financiering niet (volledig) rond via een bancaire
Nadere informatieu kunt er niet omheen
EPA-W Advies Het energielabel: u kunt er niet omheen Eigenaren van woningen zijn bij de verkoop of verhuur verplicht om een Energielabel te overhandigen aan de koper of huurder. Als erkend EPA-W Adviseur
Nadere informatieZonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager
Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Als facilitair manager bent u verantwoordelijk voor de huisvesting. Daarmee ook voor het energiegebruik van de huisvesting. In deze
Nadere informatieSUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS
SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS Colofon Meer informatie over mogelijke ondersteuning op de verschillende onderwerpen: Ieke Benschop, NMU (i.benschop@nmu.nl;
Nadere informatieIntegrale energiestrategie UU. Fréderique Houben, Universiteit Utrecht
Integrale energiestrategie UU Fréderique Houben, Universiteit Utrecht Integraal en Samen! 2 3-10-2017 Integrale energiestrategie UU Universiteit Utrecht Opgericht in 1636 30.000 studenten en 7.500 medewerkers
Nadere informatieRandvoorwaarden van de warmtewet voor warmteleveranciers
Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Waarom een warmtewet... 3 Randvoorwaarden van de warmtewet voor warmteleveranciers... 3 De scope van de warmtewet... 4 3. Administratieve impact van de Warmtewet... 4
Nadere informatieThemablad Energie B.V.
Molenwei 2 Postbus 63 5680 AB Best tel: 030 693 60 00 fax: 0499 33 83 88 KvK nr. 31042832 E: info@atrive.nl I: www.atrive.nl Themablad Energie B.V. Agentschap NL Maarten Corpeleijn D a t u m 27 november
Nadere informatie100% Warmte, warm tapwater en koude. Comfortabel én milieuvriendelijk wonen. duurzame energie van eigen bodem
100% duurzame energie van eigen bodem Warmte, warm tapwater en koude Comfortabel én milieuvriendelijk wonen U gaat voor nul! Comfortabel én milieuvriendelijk wonen Warmte, warm tapwater en koude van Eteck
Nadere informatieEEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING VOOR IEDEREEN
A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE o o o o Portaal (6x) Bo-Ex Stanleylaan Bo-Ex Livingstonelaan Isolatie Geen Wel Wel Glas enkel Dubbel Dubbel
Nadere informatieGroen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory.
Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Een uitdagend klimaat 20 20 2020 In 2020 moet de uitstoot van CO 2 in de EU met 20% zijn teruggebracht ten opzichte van het 1990 niveau.
Nadere informatieTopprestaties in energiezuinige bouw
Topprestaties in energiezuinige bouw Henk Zwartbol Zwartbol Planontwikkeling & Advies Projectmanager herstructurering Stekkenberg West in Groesbeek Het project Sloop/nieuwbouw van 240 sociale huurwoningen
Nadere informatieVerkoopbaarheid en verhuurbaarheid van vastgoed verhogen door Duurzame Energieopwekking
Verkoopbaarheid en verhuurbaarheid van vastgoed verhogen door Duurzame Energieopwekking Erik van der Steen HYS legal 1 HYS Legal Inleiding Triodos Bank: Waarom we graag duurzaam vastgoed financieren Jones
Nadere informatieMartin Horstink & Albert Rodenboog. De woningbouw verduurzamen met warmtepompen
Martin Horstink & Albert Rodenboog De woningbouw verduurzamen met warmtepompen Wie is BDH? Denkt mee over de transitie in de woningbouw 2 3 Wie is BDH? Speelveld BDH Waarom CO₂-neutraal en aardgasvrij?
Nadere informatieDe Warmtewet, gaan we nu echt voor besparing en verduurzaming of hebben we een bureaucratisch monster?
De Warmtewet, gaan we nu echt voor besparing en verduurzaming of hebben we een bureaucratisch monster? Drs ing Teus van Eck Biomassabijeenkomst Bodegraven, 7 mei 2009 Warmte is de grootste post in de
Nadere informatieWarmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk
Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte kost veel energie Warmtevoorziening is verantwoordelijk voor bijna 40% van het energiegebruik in Nederland.
Nadere informatieBrochure Zo gaat u voor nul! uitstoot 100% Uw nieuwe woning is EPC = 0. duurzame energie van eigen bodem
0% uitstoot Brochure 2017 Zo gaat u voor nul! 0 Uw nieuwe woning is EPC = 0 100% duurzame energie van eigen bodem U gaat voor nul! Welkom in uw energieneutrale woning Eteck, aangenaam Al meer dan 10 jaar
Nadere informatieNieuwe woningwaarderingsstelsel. (puntenstelsel) en het energielabel
19 april 2010, HBV Maaskant Nieuwe woningwaarderingsstelsel (puntenstelsel) en het energielabel Susan Huijbregts Campagnemedewerker energieteam Waarom energie besparen? Woonlasten verlagen (de afgelopen
Nadere informatieEnergielasten als een van de uitgangspunten bij nieuwbouw en renovatie
Energielasten als een van de uitgangspunten bij nieuwbouw en renovatie Door Eric van Zee, april 2008 Energie steeds groter deel van de woonlasten De kosten voor verwarming en warm tapwater vormen een steeds
Nadere informatieEnergietransitie Utrecht: gebiedsgericht naar een aardgasvrije stad. Hier komt tekst Joop Oude Lohuis. Utrecht.nl
Energietransitie Utrecht: gebiedsgericht naar een aardgasvrije stad Hier komt tekst Joop Oude Lohuis Hier 22 mei komt 2017 ook tekst Van Globaal Doel naar Lokaal aan de Slag Klimaatakkoord Parijs In 2050
Nadere informatieRaadsvoorsteltot het vaststellen van de kaders Duurzame-energiebedrijf
gemeente Eindhoven Openbare Ruimte, Verkeer 5 Milieu Raadsnummer ZO. R3502. OOI Inboeknummer ogbstoa6so Beslisdatum B&W rb januari 2OIO possiernummer oo3.ss2 Raadsvoorsteltot het vaststellen van de kaders
Nadere informatieGebruik en Beheer van WKO Systemen
installatiegroep Gebruik en Beheer van WKO Systemen Enkele aandachtspunten in de exploitatiefase Bedrijventerreinen Peter Slot 1 Agenda Even voorstellen De noodzaak van goed beheer WKO op bedrijventerreinen
Nadere informatieDe energieprestatievergoeding
De energieprestatievergoeding Radewijkbrink 9-15, Enschede Striepebrink 10-16, Enschede Inhoudsopgave Inleiding 2 Waarom energie opwekkende woningen? 3 Wat is gebouw- en gebruik gebonden gebruik? 4 Wat
Nadere informatieLijst Lammers. Papendrecht 21 januari 2013
Lijst Lammers Papendrecht 21 januari 2013 Aan de voorzitter van de gemeenteraad van de gemeente Papendrecht, de heer C.J.M. de Bruin Markt 22 3351 PB Papendrecht Betreft: gemeente Papendrecht aansluiten
Nadere informatieEnergieverspilling is zinloos
Aan de slag in de Bestaande Bouw Energieverspilling is zinloos in het verleden en daarna samengesteld door: Martin Liebregts Haico van Nunen Donderdag 13 september 2007 Milieu - Aandacht in de tijd 2/31
Nadere informatieWestvoorne CO 2 - uitstoot
Westvoorne CO 2 - uitstoot De grafiek geeft de CO 2-uitstoot verdeeld over de hoofdsectoren over de jaren 2010 tot en met 2013. Cijfers zijn afkomstig uit de Klimaatmonitor van RWS. Cijfers over 2014 zijn
Nadere informatieIs Nederland duurzaam kabinetsbeleid?
De mogelijkheden en onmogelijkheden om als corporatie op wijkniveau over een energie-aanpak te denken, dat was recent onderwerp van gesprek toen het Roadshow-team op bezoek was bij woningcorporatie OFW
Nadere informatieEnergietransitie. Bouw op onze kennis
Energietransitie Bouw op onze kennis Programma Introductie Energieverbruik van een woning Energieverbruik in de praktijk Energieneutraal + Opslag van energie Bewoner centraal Wat doen wij? Een greep uit
Nadere informatieMJA Workshop Wet & Regelgeving. Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing
MJA Workshop Wet & Regelgeving Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing Lex Bosselaar Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Warmtewet en utiliteitsbouw MJA workshop 19 juni 2014 Baarn Lex Bosselaar
Nadere informatieLijst Lammers. KORTE SAMENVATTING Papendrecht, 22januari 2013. Persbericht. Wordt Papendrecht de derde stadin Nederland met een zonatlas?
Lijst Lammers KORTE SAMENVATTING Papendrecht, 22januari 2013 Persbericht Wordt Papendrecht de derde stadin Nederland met een zonatlas? Fractie Lijst Lammers pleit voor de Zonatlas in Papendrecht en vraagt
Nadere informatieSamenwerken met agrariërs geeft kansen voor groene energie. Ton van Korven Projectleider Bio-economie Ton.van.Korven@zlto.nl
Samenwerken met agrariërs geeft kansen voor groene energie Ton van Korven Projectleider Bio-economie Ton.van.Korven@zlto.nl LTO inzet duurzame energie 1. Verbetering inkomenspositie door (decentrale)energieproductie
Nadere informatieDUURZAAM WAGENINGEN PRESENTATIE LUCHT-WATER WARMTEPOMPEN. Arie Kalkman
DUURZAAM WAGENINGEN PRESENTATIE LUCHT-WATER WARMTEPOMPEN Arie Kalkman DuurzaamWageningen: Bewonersinformatie warmtepompen Over TNO: TNO is een onafhankelijke not-for-profit onderzoeksorganisatie (voor
Nadere informatieAchtergrond Warmtewet
Achtergrond Warmtewet Bron: AEDES Handreiking Warmtewet voor Woningcorporaties (VERSIE 1, dd 21 oktober) 1. Achtergrond: De Warmtewet is ontstaan als initiatiefwet vanuit de Tweede Kamer. Het heeft tien
Nadere informatieFrisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam
GREEN PACKAGE Energie uit de lucht - 100% duurzaam Het comfort van vloerverwarming, koeling en warmtapwater in een duurzaam energiesysteem voor bij u thuis. Frisse Lucht Green Package, duurzame energie
Nadere informatie