Motiveren, een kwestie van gezond verstand

Marlies Jehoel-van As 1 Motiveren, een kwestie van gezond verstand Motiverende gespreksvoering als verpleegkundige interventie bij licht verstandelijk beperkte cliënten die middelen misbruiken Beschouwing In een forensische dubbel diagnose kliniek krijgen mensen met een psychiatrische stoornis en middelenmisbruik een behandeling op basis van de methodiek van geïntegreerde dubbel diagnose behandeling (iddt). Met behulp van motiverende gespreksvoering leren de cliënten gezond gedrag aan. Deze methodiek vraagt om cognitieve vaardigheden van de cliënt en een goed niveau van taalbegrip. Juist hier hebben mensen met een lichte verstandelijke beperking moeite mee (Geus et al., 2009; Mutsaers et al., 2007). Deze cliënten begrijpen vaak niet wat men van ze verwacht met als gevolg dat zowel de cliënten als de behandelaars en begeleiders gefrustreerd raken en de behandeling niet altijd het gewenste effect heeft. Het is de vraag of motiverende gespreksvoering ook als verpleegkundige interventie gebruikt kan worden bij licht verstandelijk beperkte cliënten die middelen misbruiken. Er volgt een beschouwing over aanpassingen die nodig zijn in bestaande behandelprogramma s voor deze doelgroep. Eerst worden de kenmerken van een lichte verstandelijke beperking beschreven en vervolgens de specifieke aandachtspunten bij middelengebruik door licht verstandelijk beperkte cliënten. Daarna wordt het inzetten van motiverende gespreksvoering als verpleegkundige interventie behandeld en slotte komt het vereiste behandelaanbod aan de orde Casus Herman 1 is een man van de straat die al op jonge leeftijd heeft geleerd te overleven. Hij heeft nooit een veilige omgeving gekend en moest al vroeg leren voor zichzelf te zorgen. Hij is geen hoogvlieger en is licht verstandelijk beperkt. Hij gebruikt al vanaf zijn jeugd harddrugs. Herman 1 Herman is een bestaande cliënt. Zijn naam is om privacyredenen gefingeerd. Hij is geïnformeerd over de inhoud van het artikel en heeft zijn toestemming voor publicatie gegeven. vergeet onder invloed van drugs zijn problemen en is dan minder prikkelbaar. Wanneer hij clean is heeft hij nachtmerries over de gruwelen in

2 p r a x i s g g z v e r p l e e g k u n d i g s p e c i a l i s t 2 0 1 2 zijn leven. Gevoelens van angst en frustratie hebben altijd de boventoon gevoerd, ook toen hij nog een kind was. Hij is een vechter, letterlijk en figuurlijk. Hij is niet voor niets al vanaf zijn jeugd bekend bij justitie. Door te dealen en te stelen kwam hij aan het geld voor de drugs. En in deze wereld kwam hij duistere personen tegen waar hij zich tegen moest verdedigen, vaak met geweld. Hij heeft altijd veel moeite gehad om zijn baan te behouden en daarmee zijn gezin te ondersteunen. Als hij niet in een kliniek opgenomen is, vervalt hij al snel in drugsgebruik en dealt en steelt hij om geld te kunnen verdienen. Hij bekommert zich dan niet om zijn familie. Herman is weer opgenomen in een forensische dubbeldiagnose kliniek. Hij had maanden gezworven in de stad, wat hem aan te zien was. Het eerste wat Herman zei bij het opnamegesprek was: Ik ben weer thuis. Zijn eerste behandeling werd gestaakt, omdat hij telkens terugviel in gebruik en dealde op de afdeling. Hij volgde toen het standaard behandelprogramma, maar begreep er achteraf weinig van. Opname in de kliniek betekent voor hem rust, reinheid en regelmaat, drie belangrijke zaken in het leven waar hij zelf niet voor kan zorgen. Herman wil het liefst voor altijd in deze kliniek opgenomen blijven, maar weet dat dit niet kan. Herman blijkt constante back-up nodig te hebben bij algemene dagelijkse activiteiten, als werk, vrijetijdsbesteding en het onderhouden van familierelaties. Iemand moet hem de mogelijkheden laten zien en dit veelvuldig herhalen. Dit vraagt veel geduld van de hulpverleners. Herman leert het beste door te doen, met vallen en opstaan, maar in deze forensische setting kan hij zich geen fouten permitteren. Het is een zoektocht om de beste begeleiding te vinden. Licht verstandelijk beperkt Herman heeft diverse behandelingen ondergaan en verschillende therapieën gevolgd voor zijn drugsverslaving, maar hij heeft er weinig van begrepen. Later is zijn intelligentie getest waaruit blijkt dat hij een verbaal iq heeft van 60 en een performaal iq van 83 heeft. Op het oog lijkt hij dus normaal te functioneren, maar hij begrijpt weinig van wat er gezegd wordt. Dit valt niet op, omdat hij moeilijke woorden die hij eigenlijk niet begrijpt, kopieert. Daar komt bij dat hij het moeilijk vindt om te zeggen dat hij iets niet begrijpt. Verpleegkundigen en de agogisch begeleiders die dagelijks met Herman te maken hebben, hebben niet in de gaten dat ze hun begeleiding aan moeten passen aan zijn verstandelijke beperking. Hij wordt overschat en de problemen op allerlei levensdomeinen stapelen zich op. In de dsm iv-tr wordt het niveau van intellectueel functioneren onderverdeeld in vijf groepen, van lichte zwakzinnigheid tot diepe zwakzinnigheid. Voor licht verstandelijk beperkten wordt een totaal iq, een

gemiddelde score van verbaal en performaal iq, van 50/55 tot 70 aangehouden. Het iq is niet het enige criterium voor het diagnosticeren van de verstandelijke handicap. Ook de ondersteuningsbehoeften van de cliënt zijn van belang. Deze behoeften hebben betrekking op de ondersteuning die nodig is om te functioneren op een manier die past bij de leeftijd en cultuur van de cliënt in verschillende levensdomeinen: wonen, leren, werken en sociale communicatie over en weer (American Psychiatric Association, 2001; Buntinx & Curfs, 2010). Middelengebruik door licht verstandelijk beperkten Herman komt uit wat men nu noemt een multi-probleemgezin. Hij is in zijn jeugd al in aanraking gekomen met drugs en kon geen nee zeggen. Hij heeft geen opleiding afgemaakt en kan nauwelijks lezen en schrijven. De makkelijkste manier voor hem om aan geld te komen is door drugs te dealen. Drugs bieden hem rust en hij beschouwt zijn medegebruikers als zijn vrienden. De mate van gebruik en misbruik van middelen is lager bij personen met een verstandelijke beperking (iq lager dan 70) dan bij normaal begaafde personen. Ook gebruiken mensen met een verstandelijke beperking minder en beginnen later. De drug die het meest wordt misbruikt is alcohol (Taggart, McLaughlin, Quinn & Milligan, 2006). Verstandelijk beperkten lopen door hun beperking echter een groter risico om problematisch te gebruiken, wanneer ze eenmaal in contact zijn gekomen met middelen (McGillycuddy, 2006; Mutsaers et al., 2007). De gevolgen van middelenmisbruik bij verstandelijk beperkten kunnen groot zijn. Zo is er vaker sprake van fysieke en verbale agressie, stemmingswisselingen, exploitatie door anderen, delinquent gedrag, suïcidale gedachten en beledigend gedrag. Ook heeft het middelengebruik een negatief effect op de relaties van de cliënt en de dagelijkse routine (Taggart, McLaughlin, Quinn & Milligan, 2006). Algemene risicofactoren, zoals deze bekend zijn uit de normaal begaafde populatie, spelen ook bij mensen met een verstandelijke beperking een rol: familiaire belasting, een moeilijk temperament, problemen met aandacht, beperkte planning en zelfregulatie, psychiatrische stoornissen en omgevingsfactoren als een lage sociaaleconomische status en foute vrienden. Veel van deze algemene risicofactoren komen echter juist bij personen met een verstandelijke beperking meer voor dan in de gemiddelde populatie (Taggart, McLaughlin, Quinn & Milligan, 2006). Verstandelijk beperkten hebben ook meer moeite met nee zeggen (McGillycuddy, 2006; Mutsaers et al., 2007). Specifieke risicofactoren onder de groep verstandelijk beperkten spelen ook een rol als: het mannelijke geslacht, jonge leeftijd, matige tot lichte verstandelijke handicap, zelfstandig wonen en een 3 m o t i v e r e n, e n k w e s t i e v a n g e z o n d v e r s t a n d

4 p r a x i s g g z v e r p l e e g k u n d i g s p e c i a l i s t 2 0 1 2 psychiatrische aandoening (Taggart, McLaughlin, Quinn & Milligan, 2006). Vergeleken met matig tot zwaar verstandelijk beperkten worden licht verstandelijke beperkten vaker blootgesteld aan middelen en de verlokking hiervan. Een reden hiervoor kan zijn dat zij zelfstandiger zijn; ze wonen bijvoorbeeld vaker zelfstandig (McGillycuddy, 2006; Mutsaers et al., 2007). Het is nog onduidelijk hoe middelenmisbruik en gedrags- en emotionele problemen bij licht verstandelijk beperkten met elkaar verbonden zijn (Didden, Embregts, Van der Toorn & Laarhoven 2009). Ook bij Herman is het middelengebruik verweven met zijn leven. Hij weet bijna niet anders met angst en spanning om te gaan dan door middelen te gebruiken. Maar wanneer hij onder invloed is heeft hij een sterk verminderde controle over zichzelf wat leidt tot delinquent gedrag, zoals agressie en geweld. Daar komt bij dat zijn sociale contacten uit de gebruikerscene komen, hij hoort erbij. Hij wil graag zijn leven beteren, maar vindt het ontzettend moeilijk om te stoppen met middelengebruik, omdat het ook zoveel voordelen voor hem oplevert. Motiverende gespreksvoering gaat hier onder andere op in. Motiverende gespreksvoering Het lukt Herman steeds maar niet om te stoppen met middelengebruik. De vraag is hoe hij hierbij geholpen kan worden. Motiverende gespreksvoering is een bewezen effectieve interventie om gedragsverandering teweeg te brengen bij cliënten (Sassen, 2004) vooral als het gaat om middelenmisbruik (Miller & Rollnick, 1991). Motiverende gespreksvoering als losstaande interventie is echter niet zinvol. Motiverende gespreksvoering dient altijd ingezet te worden naast andere psychosociale of medicamenteuze therapie (Dubbele Diagnose, Dubbele Hulp, 2003). De verpleegkundige interventies die beschreven staan bij de behandeling van middelenmisbruik zijn gebaseerd op motiverende gespreksvoering (Bulechek, Butcher & McCloskey Dochterman, 2008). De vraag is of en hoe je als verpleegkundige motiverende gespreksvoering in kunt zetten bij licht verstandelijk beperkte cliënten die middelen misbruiken. Volgens Taggart, McLaughlin, Quinn & McFarlane (2007) is motiverende gespreksvoering wel mogelijk bij licht verstandelijk beperkten die middelen misbruiken. De motiverende gesprekstechnieken dienen dan wel aangepast te zijn aan de beperkingen in hun intellectuele functioneren, bijvoorbeeld door meer visuele ondersteuning te gebruiken, het taalgebruik aan te passen, vaak te herhalen, rollenspellen te doen en concrete en directe beloningen voor behaalde resultaten in te zetten (Geus et al., 2009; De Borg, 2009). Mendel en Hipkins (2002) hebben een pilotstudie gedaan naar motiverende gespreksvoering

bij verstandelijk beperkte delinquenten met alcoholgerelateerde problemen. Ze kwamen tot de voorzichtige conclusie dat motiverende gespreksvoering ook bij licht verstandelijk beperkten positieve effecten kan hebben, namelijk om ze meer bewust te maken van hun probleem en ze te motiveren om te veranderen. De motiverende gespreksvoering in het onderzoek was gericht op de ambivalentie van de cliënten over de effecten van alcoholgebruik en het doen omslaan van de balans van positieve en negatieve aspecten van alcoholgebruik naar de negatieve consequenties van alcoholgebruik om probleembesef te vergroten. De goede en slechte kanten van alcoholgebruik werden visueel gemaakt door stickers op een getekende weegschaal te plakken. Het resultaat was dat de cliënten meer probleembesef hadden en zich wilden voorbereiden op actie om te gaan veranderen. Er is echter veel meer onderzoek nodig om de effectiviteit van motiverende gespreksvoering en andere behandelinterventies bij licht verstandelijk beperkten vast te kunnen stellen (Geus et al., 2009). Verpleegkundigen zouden deze kennis kunnen gebruiken wanneer ze motiverende gespreksvoering willen toepassen bij licht verstandelijk beperkte cliënten. 5 m o t i v e r e n, e n k w e s t i e v a n g e z o n d v e r s t a n d Aangepaste behandeling Herman: Ik snapte niets van die Liberman cursussen en therapieën, maar dat durfde ik niet te zeggen, omdat ze me dan dom zouden vinden. Naast motiverende gespreksvoering zijn er voldoende effectieve interventies bekend om middelenmisbruik aan te pakken bij licht verstandelijk beperkte cliënten, zoals sociale vaardigheidstrainingen en systeeminterventies (Clerkx & Trentelman, 2007), maar die zijn vaak niet aangepast op de vermogens en specifieke kenmerken van deze cliënten (Geus et al., 2009). De reguliere behandelprogramma s kunnen met kleine aanpassingen effect hebben bij licht verstandelijk beperkte cliënten. Bijvoorbeeld door eenvoudig te lezen materiaal te ontwikkelen, vaak te herhalen, korte maar meer frequente sessies te houden, veel voor te doen en te oefenen, familie bij de behandeling te betrekken en aan intensieve follow-up te doen (Degenhardt, 2000). Ook is het van belang de aandacht van de cliënten vast te houden. Het helpt wanneer er gebruik wordt gemaakt van bekende media als beeldmateriaal, strips en dergelijke. Volgens Meyers & Miller (2001) en Miller (2001) dienen cliënten geholpen te worden bij motivering, het aanleren van zelfcontrole en voorkomen van terugval. De methodiek van Community Reinforcement Approach (cra) lijkt hierbij goed bruikbaar, doordat cliënten worden gemotiveerd te veranderen middels waardering en het ervaren van bevrediging.

6 Conclusie p r a x i s g g z v e r p l e e g k u n d i g s p e c i a l i s t 2 0 1 2 Wanneer licht verstandelijk beperkte mensen in aanraking komen met drugs en niet kunnen stoppen met het gebruik ervan, kunnen de gevolgen ernstig zijn. Opname in een forensische dubbeldiagnose kliniek kan hierdoor uiteindelijk noodzakelijk zijn. Het motiveren van licht verstandelijk beperkte cliënten om te stoppen met middelengebruik is van belang, maar dit vraagt bij deze specifieke doelgroep een aangepaste aanpak. Hiervoor is allereerst een goed beeld nodig van de beperkingen van de cliënt, zowel qua intelligentie als qua ondersteuningsbehoeften. Motiverende gespreksvoering kan een effectieve verpleegkundige interventie zijn om de cliënt te motiveren te stoppen met middelengebruik. Deze interventie dient dan wel aangepast te worden aan de beperkingen van de cliënt. Daarnaast kunnen sociale vaardigheidstraining en systeeminterventies met kleine aanpassingen effectief zijn. Hopelijk zal een dergelijk aangepast behandelaanbod voor licht verstandelijk gehandicapte cliënten als Herman positief effect hebben in zijn dagelijks functioneren. Nb: Dit artikel is eerder gepubliceerd in Sociale Psychiatrie, vakblad voor sociaal psychiatrische verpleegkunde, nummer 98, 31e jaargang, december 2011.

Literatuur American Psychiatric Association (2001). Beknopte handleiding bij de Diagnostische Criteria van de DSM IV-TR. Amsterdam: Harcourt Assessment bv. Bulechek, G.M., Butcher, H.K. & McCloskey Dochterman, J. (2008). Nursing Interventions Classification (NIC). St. Louis: Mosby Elsevier. Buntinx, W.H.E. & Curfs, L.M.G. (2010). Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: rivm. Geraadpleegd op 8 november 2010 via: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/ psychische-stoornissen/verstandelijke-handicap/wat-is-een-verstandelijke-handicap/ Clerkx, M. & Trentelman, M. (2007). Van Kei en Eik. Over de behandeling van verslaving bij volwassen mensen met een lichte verstandelijke handicap. In: Didden, R. &. Moonen, X. Met het oog op behandeling (pag. 105-111). Degenhardt, L. (2000). Interventions for people with alcohol use disorders and intellectual disability: A review of the literature. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 25, pp. 135-146. Didden, R., Embregts, P., Toorn, M. van der & Laarhoven, N. (2009). Substance abuse, coping strategies, adaptive skills and behavioral and emotional problems in clients with mild to borderline intellectual disability admitted to a treatment facility: A pilot study. Research in Developmental Disabilities, 30, pag. pp. 927-932. Dubbele Diagnose, Dubbele Hulp- Richtlijnen voor diagnostiek en behandeling. (2003). Rapport project Dubbele Diagnose door Verslavingszorg Parnassia, psycho-medisch centrum Den Haag. Geraadpleegd op 27 oktober 2010 via: http://www.ggz-richtlijnen. nl/ Geus, R., Kiewik, M., Nagel, J. van der & Sieben, G. (2009). Verstandelijk gehandicapten en verslavingsproblematiek. In Loth, C. & Rutten, R., Verslaving (pp. 349-378). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. De Borg. (2009) Hoe herken ik mensen met een lichte verstandelijke beperking: Een beknopte handreiking en enkele tips voor de omgang bestemd voor medewerkers van politie & justitie, maatschappelijk werk en reclassering. Expertisecentrum De Borg. Geraadpleegd op 27 oktober 2010 via: http://www.deborg.nl/docs/hoe-herken-ik-2009.pdf McGillicuddy, N.B. & Blane, H.T. (1999). Substance use in individuals with mental retardation. Addictive Behaviours, 50, pp. 869-878. Mendel, E. & Hipkins, J. (2002). Motivating learning disabled offenders with alcohol-related problems: a pilot study. British Journal of Learning Disabilities, 30, pp. 153-158. Meyers, R.J. & Miller, W.R. (2001). A Community Reinforcement Approach to Addiction Treatment. Cambridge: University Press. Miller, E.J. (2001). Practice and Promise: The Azrin Studies. In: R.J. Meyers & W.R. Miller (Eds.), A Community Reinforcement Approach to Addiction Treatment. Cambridge: University Press. Miller, W.R. & Rollnick, S. (1991). Motivational interviewing: preparing people tot change addictive behaviour. London: The Guildford Press. Mutsaers, K., Blekman, J.W. & Schipper, H.C. (2007). Licht verstandelijk gehandicapten en middelengebruik. Wat is er tot op heden beken? Utrecht: Trimbos-instituut. Sassen, B. (2004). Gezondheidsvoorlichting en preventie. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. Taggart, L., McLaughlin, D., Quinn, B. & McFarlane, C. (2007). Listening tot people with intellectual disabilities who misuse alcohol and drugs. Health and Social Care in the Community, 15, pp. 360-368. Taggart, L., McLaughlin, D., Quinn, B. & Milligan V. (2006). An exploration of substance misuse in people with intellectual disabilities. Journal of intellectual disability research, 50, pp. 588-597. 7 m o t i v e r e n, e n k w e s t i e v a n g e z o n d v e r s t a n d

8 p r a x i s g g z v e r p l e e g k u n d i g s p e c i a l i s t 2 0 1 2 Samenvatting Het effectief behandelen in een forensische dubbeldiagnose kliniek van licht verstandelijk beperkte cliënten die middelen misbruiken blijkt een hele opgave te zijn. Het lukt deze cliënten, ondanks de vele inspanningen van de cliënt zelf en het behandelteam, vaak niet om te stoppen met middelengebruik. Dit heeft te maken met beperkte cognitieve vaardigheden en een laag taalbegrip. Bij de behandeling van deze cliënten is het daarom van belang een methodiek toe te passen die aansluit op hun niveau. Motiverende gespreksvoering, aangepast aan hun beperkingen, zou een effectieve verpleegkundige interventie kunnen zijn bij licht verstandelijk beperkte cliënten die middelen misbruiken. Daarnaast kan het bestaande behandelaanbod, zoals sociale vaardigheidstraining en systeeminterventies, met kleine aanpassingen effectiever ingezet worden.