Inhoud Inleiding 15 1 Wat is stotteren? 19 1.1 Inleiding 19 1.2 Stotteren, verstoring en stoornis 20 1.3 Stotteren, een geïntegreerde visie 21 1.3.1 Het Erasmus-viercomponentenmodel Stournaras 23 1.3.2 Het verwachtingen- en mogelijkhedenmodel Starkweather 25 1.4 Vloeiend, normaal niet-vloeiend en stotterend spreken 26 1.5 Ontwikkelingsstotteren 29 1.6 Andere vloeiendheidsstoornissen 29 1.7 Hoe leg je aan cliënten en omgeving uit wat stotteren is? 29 2 Ontstaan en ontwikkeling van stotteren 33 Coen Winkelman 2.1 Inleiding 33 2.2 Oorzaken van stotteren 33 2.2.1 Aanleg en erfelijkheid 34 2.3 Specifieke verklarende theorieën 35 2.3.1 Stotteren als neurofysiologische stoornis 35 2.3.2 Stotteren en persoonlijkheidsstoornissen 40 2.3.3 Stotteren als aangeleerd gedrag 41 2.4 De ontwikkeling van het stotteren een continuüm 45 2.4.1 Van normale niet-vloeiendheden naar niet-normale niet-vloeiendheden 45 2.4.2 Typologieën van Van Riper 48 2.4.3 Hoe vaak komt stotteren voor? 51 2.5 De ontwikkeling van stotteren vanuit cognitief gedragstherapeutisch perspectief 52 2.5.1 De verbaalmotorische component vanaf de eerste stotter 52 2.5.2 De cognitieve component 53 2.5.3 De emotionele component 55 2.5.4 De sociale component 55 2.5.5 Gedragstherapeutische aspecten leerprocessen 56
3 Stromingen in therapie 63 3.1 Inleiding 63 3.2 Historisch overzicht tot en met de negentiende eeuw 64 3.3 Controverse twintigste eeuw 66 3.4 Consensus eenentwintigste eeuw 66 3.5 Geïntegreerde werkwijze 67 4 Diagnostiek van stotteren 69 Mariëtte Embrechts 4.1 Inleiding 69 4.2 Registratie en beoordeling van het spreekgedrag in zijn context 70 4.3 Screening van stotteren bij jonge kinderen 72 4.4 Diagnostiek bij kinderen 73 4.4.1 Anamnese en intake 73 4.4.2 Oudergesprek 74 4.4.3 Spelinteractie ouder(s)-kind 75 4.4.4 Uitgebreid stotteronderzoek 76 4.5 Diagnostiek bij tieners 80 4.5.1 Anamnese en intake 80 4.5.2 Oudergesprek 80 4.5.3 Uitgebreid stotteronderzoek 81 4.6 Diagnostiek bij volwassenen 83 4.6.1 Anamnese en intake 83 4.6.2 Uitgebreid stotteronderzoek 84 4.7 Therapieadvies, verslaggeving en therapie-evaluatie 86 5 Klinische indicaties en therapieproces 89 5.1 Inleiding 89 5.2 Modellen en therapieplan 90 5.3 Het verwachtingen- en mogelijkhedenmodel Starkweather 90 5.3.1 Indicaties normaal niet-vloeiend spreken 90 5.3.2 Indicaties grensgeval en beginnend stotteren 91 5.3.3 Indicaties overgang beginnend stotteren/middelmatig stotteren 92 5.4 Het Erasmus-procesmodel 92 5.4.1 Therapieproces gevorderd stotteren bij kinderen 96 5.4.2 Therapieproces gevorderd stotteren bij jongeren en volwassenen 98 5.5 Individuele of groepstherapie 99
6 Transfer en stabilisatie 101 Coen Winkelman 6.1 Inleiding 101 6.2 Transfer en stabilisatie vanaf het begin 102 6.3 Richtlijnen voor transfer en implementeren van nieuw gedrag 104 6.4 De ladders 106 6.5 Transfer bevorderende suggesties 109 6.6 Zelfobservatieschema s selfmonitoring 111 6.7 Stabilisatie afbouw van de therapie 115 6.8 Het eindresultaat 117 6.9 Terugval 118 6.10 Zelfhulp 120 7 Therapie voor (zeer) jonge kinderen 121 Mies Bezemer 7.1 Inleiding 121 7.2 Conclusies uit het onderzoek 122 7.2.1 Het gesprek met de ouders 123 7.2.2 Keuze indirecte of directe therapie 126 7.3 Indirecte therapie 128 7.3.1 Versterken van spontaan vloeiend spreken 129 7.3.2 Video-interactie 142 7.3.3 Oudercursus 143 7.3.4 Het begeleiden van peuter- en kleuterleid(st)ers 144 7.3.5 Lidcombeprogramma 145 7.4 Directe therapie 146 7.4.1 Desensitiseren voor stotteren 147 7.4.2 Desensitiseren voor iets (nog) niet goed kunnen 149 7.4.3 Herkennen en bespreken van cognities en emoties 149 7.4.4 Probleemoplossend denken 152 7.4.5 Beurtgedrag 153 7.4.6 Taalpragmatiek van het kind 156 7.5 Individuele therapie of groepstherapie 156 7.6 Het programma Denk-Wijzer 157 7.7 Stotteren en bijkomende problemen 158 7.8 Wanneer stopt de therapie? 167 8 Directe therapie voor kinderen met gevorderd stotteren 169 Mies Bezemer 8.1 Inleiding 169 8.2 Kind in ontwikkeling 169 8.3 Stotteren bij kinderen in de basisschoolleeftijd 170 8.4 Directe therapie 171 8.5 Directe therapie vanuit het Erasmus-procesmodel 173 8.6 Gedachten en gevoelens rond niet-vloeiend spreken 177
8.6.1 Identificeren van gedachten en gevoelens 179 8.6.2 Identificeren en discrimineren van alle stottergedragingen 180 8.7 Discrimineren van gedachten 181 8.7.1 Maken van een gedragsschema 181 8.7.2 Veranderen van negatieve gedachten in realistisch positieve of neutrale gedachten die bij het kind passen 182 8.7.3 Denk-Wijzer 184 8.8 Discrimineren van emoties 185 8.8.1 Vrijwillig stotteren 186 8.8.2 Desensitiserende werking van vrijwillig stotteren 186 8.8.3 Toepassen van vrijwillig stotteren 187 8.9 Verbaalmotorische component 188 8.10 Samenvoegen van de componenten, de transfer 188 8.10.1 Probleemoplossend denken 189 8.10.2 Het betrekken van de omgeving bij de therapie 191 8.11 Stotteren en pesten 195 8.12 Stotteren en bijkomende problemen 195 9 Psychosociale training bij adolescenten en volwassenen 199 9.1 Inleiding 199 9.2 Adolescenten en volwassenen die stotteren 200 9.2.1 De cognitieve component 200 9.2.2 De emotionele component 201 9.2.3 De verbaalmotorische component 202 9.2.4 De sociale component 203 9.3 Eerste behandelsessie(s) 203 9.3.1 Doelstellingen van de cliënt 203 9.3.2 Therapie-inhoud en -opbouw 204 9.4 Gedachtetraining 207 9.4.1 Doel gedachtetraining 209 9.4.2 Stappen gedachtetraining 210 9.4.3 Vergroten zelfcontrole cognitieve component 218 9.5 Emotionele training 220 9.5.1 Doel emotionele training 221 9.5.2 Stappen emotionele training 221 9.5.3 Vergroten zelfcontrole emotionele component 227 9.6 Sociale training 229 9.7 Psychosociale training tijdens de verbaalmotorische component 235
10 Verbaalmotorische training bij kinderen 237 Mies Bezemer 10.1 Inleiding 237 10.2 Beïnvloeden van het stotterend spreken bij jonge kinderen 238 10.2.1 Afwegingen vooraf 238 10.2.2 Beïnvloeden van het stotterend spreken bij heel jonge kinderen 240 10.2.3 Werkvormen bij heel jonge kinderen 240 10.2.4 Direct beïnvloeden van het stotterend spreken bij jonge kinderen 243 10.2.5 Werkvormen bij jonge kinderen 243 10.2.6 Transfer 247 10.3 Beïnvloeden van het stotterend spreken bij schoolkinderen 250 10.3.1 Afwegingen vooraf 250 10.3.2 Werkvormen bij schoolkinderen 252 10.3.3 Transfer 256 10.4 Kant-en-klare programma s, wat kunnen we ermee? 258 10.5 Stuttering modification therapy, enkele voorbeelden 259 10.6 Fluency shaping therapy, enkele voorbeelden 261 10.7 Geïntegreerde therapie, enkele voorbeelden 264 10.8 Stotteren en bijkomende problemen, enkele voorbeelden 266 11 Verbaalmotorische training bij jongeren en volwassenen 271 Mies Bezemer en 11.1 Inleiding 271 11.2 Afwegingen vooraf 271 11.3 Reële verwachtingen: korte- en langetermijnresultaten 273 11.4 Stuttering modification therapy en fluency shaping therapy 275 11.4.1 Stuttering modification therapy (SMT) 277 11.4.2 Fluency shaping therapy (FST) 281 11.5 Overeenkomsten en verschillen tussen SMT en FST 287 11.6 Integratie SMT en FST, een praktische keuze 289 11.7 Voorbeelden van geïntegreerde stottertherapieën 290 11.7.1 De verbaalmotorische training in het Erasmusprocesmodel 291 11.7.2 Andere voorbeelden van geïntegreerde stottertherapieën 303 12 De broddelcomponent bij stotteren 309 Coen Winkelman 12.1 Inleiding 309 12.2 Historisch perspectief van de stoornis broddelen 309 12.3 Symptomatologie en definities 310 12.3.1 Specifieke kenmerken van broddelen en de differentiële diagnose 312
12.4 Gecombineerde vormen stotteren-broddelen 313 12.4.1 Aandachtspunten voor de onderzoeksfase en therapie 314 12.5 Therapeutische suggesties 317 13 De therapeut 325 Mies Bezemer en Bijlagen 333 Literatuur 415 Register 431 Over de auteurs 445