Nieuwsbrief neurorerevalidatie R o t t e r d a m N e u r o r e h a b i l i t a t i o n R e s e a r c h RoNeRes Nieuwsbrief april 2010 In deze nieuwsbrief over het RoNeRes-consortium wordt verslag gedaan van het neurorevalidatieonderzoek zoals uitgevoerd in Rotterdam in het samenwerkingsverband tussen Rijndam revalidatiecentrum en het Erasmus MC. Wij willen u hiermee op de hoogte houden van het verloop van het onderzoek sinds onze laatste nieuwsbrief in april 2009. De achtergrond Het onderzoek binnen RoNeRes richt zich op patiënten met niet-aangeboren hersenletsel (NAH). Onder het containerbegrip NAH vallen diagnosen zoals beroerte en traumatisch hersenletsel. Ook hersenletsel als gevolg van zuurstoftekort zoals bijvoorbeeld kan optreden tijdens een reanimatie, door oncologische processen, infecties, stofwisselingsziekten of aandoeningen zoals multiple sclerose of de ziekte van Parkinson vallen hieronder. Het betreft een grote groep patiënten. Jaarlijks worden ongeveer 120.000 mensen uit het ziekenhuis ontslagen met NAH als hoofd- of nevendiagnose. Van hen wordt 80% naar huis ontslagen. Geschat wordt dat ongeveer 600.000 mensen thuis functioneren die vallen in de leeftijdscategorie tussen 18 en 65 jaar en een NAH in de voorgeschiedenis hebben. Ruim 50% van de klinische en poliklinische activiteiten van Rijndam is gericht op deze doelgroep. De Stichting Rotterdams Kinderrevalidatie Fonds Adriaan Stichting (KFA) is van oudsher verbonden aan Rijndam en stelt de financiële middelen ter beschikking om RoNeRes te ondersteunen. Wie is wie In het RoNeRes consortium werken 4 senior onderzoekers. Dr. Majanka Heijenbrok is als klinisch epidemioloog betrokken bij alle projecten. Daarnaast begeleidt zij arts-assistenten en stagiaires en ondersteunt het uitbouwen van de onderzoekslijn. Dr Mieke van de Sandt en dr. Ineke van der Meulen zijn klinisch linguïsten. Zij geven vorm en inhoud aan het neurolinguïstisch onderzoek in RoNeRes. De dagelijkse leiding van RoNeRes is in handen van dr. Gerard Ribbers. Contact: dr Gerard Ribbers Associate Professor Rotterdam Neurorehabilitation Research Rijndam revalidatiecentrum & Erasmus MC PB 23181 3001 KD Rotterdam 010-2412411 g.ribbers@rijndam.nl
Ontwikkelingen In de afgelopen jaren heeft het onderzoek zich toegespitst op patiënten met een beroerte, subarachnoïdale bloeding en met een traumatisch hersenletsel. Aan het einde van deze nieuwsbrief treft u het projectoverzicht aan waarin elk project gedetailleerd wordt beschreven. Het afgelopen jaar zijn weer enkele succesvolle subsidie aanvragen gedaan. Via NWO is een subsidie verstrekt voor een RCT naar het effect van een interventie op coping strategieën bij patiënten met een beroerte. Dit promotietraject zal starten in 2010 en vindt plaats in samenwerking met de afdeling medische psychologie en psychotherapie van het Erasmus MC en het verpleeghuis Antonius Binnenweg. Via ZonMW is een subsidie verworven om een trainingsmethode voor partners van afasie patiënten ( Partners van Afasiepatiënten Conversatie Training ) te vertalen en te implementeren. Dit project vindt plaats in een samenwerkingsverband met de Universiteit van Manchester. Voorbereidingen zijn getroffen om robotica een meer prominente plek te geven in de patiëntenzorg. Via ZONMW en vallend onder een consortium waarin het Roessingh research penvoerder is, is een subsidie verworven om een armrobot te implementeren in de dagelijkse zorg. Daarnaast bestaan er vergevorderde plannen om in 2010 een looprobot te plaatsen in Rijndam. Via een open competitie van de Archives of Physical Medicine and Rehabilitation is het gastredacteurschap verworven voor het zomer supplement van 2011 dat geheel zal gaan over afasierevalidatie. RoNeRes Projecten titel: Long-term functional prognosis after Traumatic Brain Injury onderzoeker Majanka Heijenbrok, senior onderzoeker tijdspad: 2003 2009 financier: ZON MW partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling epidemiologie, afdeling neurochirurgie, afdeling huisartsgeneeskunde, Vrije Universiteit Amsterdam; afdeling sociale geneeskunde voortgang: Er zijn 2 proefschriften verschenen; van Bianca van Baalen ( Clinimetrics and functional outcome one year after traumatic brain injury ; december 2008) en van Agnes Willemse-van Son ( Functional prognosis of long term outcome after traumatic brain injury ; januari 2009). Els Husson heeft een tijdens haar opleiding tot revalidatiearts een systematische review geschreven over prognostische modellen. Dit artikel is in druk in de Journal of Rehabilitation Medicine en is gepresenteerd tijdens het congres van de International Brain Injury Association in Washington in maart 2010. Majanka Heijenbrok, die de data beheert van dit project, heeft in Washington een presentatie gehouden over de lange-termijn uitkomsten en zal nog publiceren over predictiemodellen voor participatie. Erik Grauwmeijer onderzoekt de lange-termijn uitkomsten met betrekking tot werkhervatting tijdens zijn opleiding tot revalidatiearts. titel: Long-term functional prognosis after subarachnoidal hemorrhage onderzoeker: Mike van Kessel, psycholoog tijdspad: 2004 2010 financier: KFA, Johanna Kinderfonds en Stichting Bio-kinderrevalidatie partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling neurologie en neurochirurgie, afdeling epidemiologie, afdeling huisartsgeneeskunde voortgang: De inclusieperiode is inmiddels gestopt. Momenteel zijn er ongeveer 95 patiënten geincludeerd. Een systematische review (Prognostic factors after SAH; a systematic review) wordt momenteel herzien alvorens deze zal worden ingediend. En presentatie hierover is gehouden op The International Symposium on Neurorehabilitation. From Basic to Future, Valencia Spain in 2009 en in maart 2010 als poster gepresenteerd op The 6 th World Congress for Neurorehabilitation in Wenen. Een artikel naar de 2
voorspellende waarde van neurologische factoren gedurende de ziekenhuisopname voor functioneren na 6 maanden is in voorbereiding. Esther Jacobs, revalidatiearts in opleiding, zal in het kader van haar opleiding onderzoek doen naar gevolgen van een subarachnoidale bloeding voor de partner. Maaike Hengst is inmiddels afgestudeerd als psycholoog en schreef haar afstudeerscriptie (Depression six months after SAH) voor de Universiteit van Leiden. Momenteel is er 1 onderzoeksassistent betrokken bij het onderzoek. titel: An intervention study on metamemory in stroke patients onderzoeker: Laurien Aben, psycholoog tijdspad: 2007-2011 financier: KFA partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling medische psychologie en psychopathologie, afdeling radiologie, Universiteit van Maastricht; afdeling medische psychologie en psychopathologie, revalidatiecentrum Heliomare. Katholieke Universiteit Nijmegen; afdeling psychologie. voortgang: In de zomer van 2010 wordt de inclusie voor het project gestopt. Er zijn dan naar verwachting ongeveer 150 mensen met klachten geïncludeerd en 50 mensen zonder geheugenklachten hebben alleen aan de voormeting de voormeting meegewerkt. Vanaf januari 2010 is de inclusie in revalidatiecentrum Heliomare gestart. Vorig jaar juni is er contact gelegd met dit centrum voor inclusie, omdat alle oud-patiënten van Rijndam aangeschreven waren met onvoldoende resultaat. Vanuit Rijndam hebben tot nu toe 106 mensen geparticipeerd. De verwachting is dat er hier nog een aantal bij kunnen komen, aangezien er nu meer oud-patiënten binnen et inclusiecriterium van 18 maanden post-onset vallen. Na de twee publicaties uit het vooronderzoek is het eerste artikel (Memory complaints and Memory Self-efficacy in chronic stroke) in voorbereiding. Esther de Jong, AIOS in Sophia revalidatie in Den Haag, is bezig met de afrondende fase van het artikel over coping en kwaliteit van leven. Ellen van Loon, AIOS in Rijndam, heeft een ondersteunende rol binnen het project met als doel een actieve bijdrage aan het artikel over de predictoren van succes binnen de interventie. Er is een oral presentation gegeven op het Europese Neurorevalidatie congres 2009 in Valencia en een poster presentatie op het WCNR 2010 in Wenen. Beide presentaties gingen over het artikel dat in voorbereiding is. Er zijn drie student-assistenten betrokken bij het project voor het uitvoeren van de voor- en nametingen. titel: Mirrortherapy for the hemiplegic arm in the chronic stage after stroke: a study on effectiveness and underlying mechanisms onderzoeker: Marian Michielsen, bewegingswetenschapper tijdspad: 2007 2011. financier: Stichting centraal Fonds RvvZ, Nuts Ohra partners: voortgang: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling radiologie en afdeling neurowetenschappen. Het eerste gedeelte van het project is afgerond, twee publicaties naar aanleiding van de resultaten zijn onder revisie bij internationale tijdschriften. De onderzoeksresultaten zijn ook gepresenteerd tijdens het World Congress of the International Society of Physical and Rehabilitation Medicine (Istanbul, Turkije, 2009), het European Congress of Radiology (Wenen, Oostenrijk, 2010) en in de vorm van twee posters tijdens het World Congress of Neurorehabilitation (Wenen, Oostenrijk, 2010). Op dit moment wordt gewerkt aan het opstarten van de tweede fase van het project, waarin dieper wordt ingegaan op het werkingsmechanisme en de meest ideale uitvoering van spiegeltherapie 3
titel: Reliability and validity of the Scenario Test; assessment of verbal and non verbal communication. onderzoeker: dr Ineke van der Meulen, klinisch linguïst en dr. W.M.E. van de Sandt-Koenderman tijdspad: 2005-2009 financier: Johanna Kinderfonds, KFA partners: meerdere revalidatiecentra en verpleeghuizen in Nederland; EMC afdeling medische psychologie en psychotherapie voortgang: Afgerond. De test is uitgegeven en de verkoop loopt goed. Voorbereidingen voor een Duitse uitgave zijn in een vergevorderd stadium. Twee Duitse studenten hebben de test afgenomen bij een groep normale sprekers en een groep mensen met afasie. Eind 2010 zal de Duitse uitgave worden voorbereid. De resultaten van het onderzoek naar de psychometrische eigenschappen van de Scenario Test zijn gepubliceerd in een internationaal tijdschrift en gepresenteerd op het World Congress for Neurorehabilition (Wenen, maart 2010) en jaarcongres van de Vereniging van Revalidatieartsen (Ermelo, okt. 2009). Ook is de test bij diverse gelegenheden gepresenteerd aan logopedisten. titel: The effect of Melodic Intonation Therapy (MIT) in aphasia rehabilitation onderzoekers:dr. Ineke van der Meulen, klinisch linguïst en dr. Mieke van de Sandt, klinisch linguïst tijdspad: 2008-2011 financier: KFA partners: EMC, afd. neurologie, afd. revalidatie, afd. medische psychologie en psychotherapie. Meerdere revalidatiecentra en verpleeghuizen in Nederland voortgang: Het effect van MIT wordt onderzocht in twee gerandomiseerde substudies: één in de post-acute fase en één in de chronische fase na CVA. METC goedkeuring is verkregen en de inclusie is gestart in oktober 2009. Binnen dit onderzoek vinden 2 afstudeerprojecten plaats door Klaudia Sentker (Universiteit Groningen, neurolinguistiek 2009) en Karin van Nispen (Universiteit Utrecht, masteropleiding logopedie, Universiteit van Utrecht, 2010). titel: Determinanten van uitkomsten (en kosten) van klinische revalidatie van patiënten met een beroerte onderzoeker: Peter van Bragt, hoofd PO&O, psycholoog tijdspad: 2009-2012 financier: Interne financiering partners: voortgang: AMC Eerste deel van het onderzoek is praktisch afgerond. Dit deel richt zich op de predictie van de (functionele) uitkomst van klinische revalidatie van patiënten met beroerte, op basis van patiënt/klinische kenmerken. Een artikel is in voorbereiding en in mei is er een posterpresentatie op het congres van de AHA in Washington: Quality of Care and Outcomes Research in Cardiovascular Disiease and Stroke 2010 Scientific Sessions. titel: The relationship between conversational skills and cognitive functioning in aphasia. onderzoeker: Sandra Wielaert tijdspad: 2010-2013 financier: voor 1e jaar interne / persoonlijke financiering, daarna nog aanvragen. partners: voortgang: Dr Ray Wilkinson, University of Manchester. per 1-10-2010 start ik met een PhD traject in Manchester. Onderzoek is in eerste instantie gericht op een Mphil (na 1 jaar). In dat jaar zal een besluit genomen worden hoe en waar dit onderzoek verder vorm krijgt: ofwel volledig in de UK als PhD met financiering in de UK of in combinatie met NL.. 4
titel: Melodic Intonation Therapy; a pilot fmri study onderzoeker: dr Mieke van de Sandt, klinisch linguïst en dr. Ineke van der Meulen, klinisch linguist tijdspad: 2008-2012 financier: Interne financiering partners: Erasmus MC; afdelingen radiologie en revalidatiegeneeskunde doel: post-doc project voortgang: In dit neuroimaging onderzoek wordt gekeken naar verandering in neurale activiteit die optreedt onder invloed van toepassing van de Melodic Intonation Therapy (MIT). In 2009 werd het paradigma ontwikkeld voor een fmri onderzoek. Een lexicale decisietaak werd afgenomen bij 20 gezonde sprekers. Binnen dit project werden 2 afstudeer opdrachten verricht, door M. Louter (neuropsychologie, Rotterdam) en door S. Klip (geneeskunde, Rotterdam). Het paradigma wordt momenteel toegepast bij afatische patiënten die de behandeld worden binnen de MIT effect studie. In januari en februari 2010 werd een eerste casestudy verricht. Deze is ingezonden voor de Academy of Aphasia (Athene, oktober 2010) titel: High orthopaedic shoes in hemiplegic gait; a longitudinal study. onderzoekers:martine Eckhardt, fysiotherapeute/bewegingswetenschapper en Mascha Borgerhoff- Mulder, revalidatiearts in opleiding tijdspad: 2007-2011 financier: interne financiering partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie voortgang: In maart 2010 als poster gepresenteerd op The 6 th World Congress for Neurorehabilitation in Wenen. titel: Coping after stroke; its effect on participation and quality of life onderzoeker: dr. Anne Sophie Darlington, psycholoog contactpersoon RoNeRes: dr Majanka Heijenbrok tijdspad: 2005-2008 financier: revolving fund Erasmus MC partners: Erasmus MC; afdelingen revalidatiegeneeskunde, medische psychologie en psychotherapie, neurologie en verpleeghuis Antonius Binnenweg. voortgang: De studie is afgerond. Er zijn 3 publicaties verschenen. Vervolgonderzoek is gehonoreerd via NWO en zal starten in 2010. titel: Hypopituitarism after subarachnoidal hemorrhage; its incidence, consequences on activity, participation and quality of life and prognostic determinants. onderzoeker: Ladbon Khajeh, AIOS neurologie contactpersoon RoNeRes; dr Majanka Heijenbrok tijdspad: 01.01.2008-31.12.2011 financier: Pfizer unrestricted grant, Hersenstichting partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling neurologie, afdeling neurochirurgie, afdeling endocrinologie voortgang: Inmiddels zijn 24 patiënten geïncludeerd. Participatie in externe projecten titel: Rotterdam Afasie Therapie Studie-2 onderzoeker: M. de Jong-Hagelstein, neuropsycholoog contactpersoon RoNeRes: dr Mieke van de Sandt tijdspad: 2006-2011 financier: NWO 5
partners: voortgang: Erasmus MC; afdeling neurologie De resultaten van RATS-2 zijn ter publicatie aangeboden aan JNNP (Journal of Neurology, Neuropsychology and Psychiatry titel: SPEAK onderzoeker: H. el Hachioui, neuropsycholoog contactpersoon RoNeRes: dr Mieke van de Sandt tijdspad: 2006-2011 financier: NWO mozaiek partners: Erasmus MC; afdeling neurologie voortgang: Het herstel van afasie vanaf de acute fase tot 3 jaar post onset wordt onderzocht. In 2010 zijn de data gecompleteerd van 130 afasiepatiënten. De resultaten worden momenteel verwerkt. De in dit onderzoek gebruikte linguïstische screeningstest, de ScreeLing, werd ontwikkeld door Evy Visch-Brink (EMC, afd neurologie) en Mieke van de Sandt. De test wordt in 2010 uitgegeven bij BSL, Houten titel: Kindersprache, Aphasie und allgemeine Lautgesetze revisited onderzoekers: drs. Marijn van t Veer, drs. Kathrin Linke. contactpersoon RoNeRes: dr. Ineke van der Meulen tijdspad: 2008-2013 financier: ZonMW partners: LULC Universiteit Leiden, voortgang: Onderzoek naar wetmatigheden op het niveau van de fonologie (taalklanken) in de taalontwikkeling en taalproblemen, zoals optredend bij afasiepatiënten. Gestart met paradigma ontwikkeling en pilot-studie. Ineke van der Meulen verzorgt de begeleiding van het afasie-gedeelte. Publicaties van 2005 tot april 2010 1. Husson EC, Ribbers GM, Willemse-van Son AHP, Verhagen AP, Stam HJ. Prognosis of 6 month functioning after moderate and severe traumatic brain injury: a systematic review of prospective cohort studies. Journal of Rehabilitation Medicine 2010; 42: 425 436. 2. Klip SHJ, Van de Sandt-Koenderman WME, Van der Meulen AC, Van der Lugt A, Visch- Brink EG, Smits M. Spoken versus melodic language processing in healthy volunteers: an fmri study. Insights into Imaging, 2010;1(suppl. 1):S232 3. Van der Meulen I, Van de Sandt-Koenderman WME, Duivenvoorden HJ, Ribbers GM.. Measuring verbal and non-verbal communication in aphasia: reliability, validity and sensitivity to change of the Scenario Test. International Journal of Language and Communication Disorders 2009. 4. Michielsen ME, de Niet M, Ribbers GM, Stam HJ, Bussmann JB. Evidence of a logarithmic relationship between function, capacity and performance of upper-limb function after stroke. Journal of Rehabilitation Medicine 2009;41(5):327-31. 5. Darlington ASE, Dippel DWJ, Ribbers GM, van Balen R, Passchier J, van Busschbach JJV. A prospective study on coping strategies and quality of life after stroke, assessing prognostic relationships and estimates of cost-effectiveness. Journal of Rehabilitation Medicine 2009;41237-241. 6. Willemse-van Son AHP, Ribbers GM, Stam HJ, van den Bos GAM. Is there inequity in longterm health care utilization after traumatic brain injury? Journal of Rehabilitation Medicine 2009;41:59-65. 7. Aben L, van Kessel MA, Duivenvoorden HJ, Busschbach JJV, Eling PATM, Bogert MA, Ribbers GM. Metamemory and memory performance in stroke patients. Neuropsychological Rehabilitation 2009, 26:1-12. 6
8. Aben L, van Busschbach JJ, Ponds RWHM, Ribbers GM. Memory Self-Efficacy and Psychosocial Factors in Stroke. Journal of Rehabilitation Medicine 2008; 40: 681 683. 9. Willemse-van Son AHP, Ribbers GM, Hop W, van Duyn C, Stam HJ. Association between apolipoprotein ε4 and long term outcome after traumatic brain injury. Journal of Neurology Neurosurgery and Psychiatry 2008;79:426-430. 10. Van de Sandt-Koenderman WME, van Harskamp F, Duivenvoorden HJ, Remerie SC, Voort van der-klees YA, Wielaert SM, Ribbers GM, Visch-Brink EG. Multiaxial aphasia assessment system: realistic goal setting in aphasia rehabilitation. International Journal of Rehabilitation Research 2008;31:314-20. 11. Van Baalen B, Ribbers GM, Medema D, Pas M, Odding E, Stam HJ. Participation after a traumatic brain injury is negatively associated with a passive coping style of the caregiver. Brain Injury 2007;21:925-31. 12. Van de Sandt-Koenderman WME, Wiegers J, Wielaert SM, Duivenvoorden HJ, Ribbers GM. High-tech AAC and severe aphasia: candidacy for touchspeak (TS). Aphasiology 2007;21:1-16. 13. Darlington ASE, Dippel DWJ, Ribbers GM, van Balen R, Passchier J, Busschbach JJV. Coping strategies as determinants of quality of life in stroke patients: a longitudinal study. Cerebrovascular Diseases 2007;23:401-07. 14. Willemse-van Son AHP, Ribbers GM, Verhagen AP, Stam HJ. Prognostic factors of longterm functioning after traumatic brain injury: a systematic review of prospective cohort studies. Clinical Rehabil 2007;21:1024-37. 15. De Niet M, Bussmann H, Ribbers GM, Stam HJ. The Stroke Upper Limb Activity Monitor: its sensitivity to measure hemiplegic upper limb activity during daily life. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 2007;88:1121-6. 16. Ribbers GM. Traumatic brain injury rehabilitation in the Netherlands; dilemmas and challenges. Journal Head Trauma Rehabilitation 2007;22:231-235. 17. Van de Sandt-Koenderman WME, Wiegers J, Wielaert SM, Duivenvoorden HJ, Ribbers GM. A computerised communication aid in severe aphasia: an exploratory study. Disability and Rehabilitation. 2007:30:1-9. 18. Van de Sandt-Koenderman, WME., Wiegers J., Wielaert SM., Duivenvoorden HJ, Ribbers, GM. (2006). A computerised communication aid in severe aphasia: an exploratory study. Disability and Rehabilitation, 29,(22),1701-1709. 19. Kikkert MA, Ribbers GM, Koudstaal PJ. The alien hand syndrome in stroke: a report of 2 cases review of the literature. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 2006;87:728-32. 20. Van de Sandt-Koenderman, WME, Wiegers J, Hardy P (2005). A computerised communication aid for people with aphasia. Disability and Rehabilitation, 27,(9), 529-533. In press 21. Van der Meulen AC, van de Sandt-Koenderman WME, Duivenvoorden HJ, Ribbers GM. Measuring verbal and non-verbal communication in aphasia: reliability, validity and sensitivity to change of the Scenario Test. International Journal of Language and Communication Disorders 2010. 22. Janssen W, Bussmann JB, Selles R, Koudstaal PJ, Ribbers GM, Stam HJ. Recovery of the sit-to-stand movement after stroke: a cohort study. Neurorehabilitation and Neural Repair 2010. Under revision 23. De Jong-Hagelstein MA, van de Sandt-Koenderman WME, Prins ND, Dippel DWJ, Koudstaal PJ, Visch-Brink EG. The Efficacy of Early Cognitive-Linguistic Treatment and 7
Communicative Treatment in Aphasia after Stroke A Randomized Controlled Trial (RATS- 2) 24. Michielsen ME, Selles RW, van der Geest JN, Eckhardt M, Yavuzer G, Stam HJ, Smits M, Ribbers GM, Bussmann JB. Motor recovery and cortical reorganization after mirror therapy in chronic stroke patients: a randomized, controlled trial 25. Michielsen ME, Smits M, Ribbers GM, Stam HJ, van der Geest JN, Bussmann JBJ, Selles RW. The neuronall correlates of mirror therapy: an fmri study on mirror induced visual illusions in stroke patients. 26. Van de Sandt-Koenderman,WME. Aphasia rehabilitation and the role of computer technology. Can we keep up with modern times? 27. Willemse-van Son AHP, van de Bos GAM, Stam HJ, Ribbers GM. A risk profile for patients with long-term unmet needs after a traumatic brain injury. Presentaties van 2009 april 2010 Ribbers GM. Predicting levels of activity and participation after moderate and severe traumatic brain injury. Symposium van Werkgroepen Traumatisch Hersenletsel en Trauma Revalidatie, april 2010, Rotterdam. Heijenbrok-Kal MH. Participatie 3 jaar na matig ernstig en ernstig traumatisch hersenletsel. Symposium van Werkgroepen Traumatisch Hersenletsel en Trauma Revalidatie, april 2010, Rotterdam. Heijenbrok-Kal MH. Lange-termijn uitkomsten na matig tot ernstig traumatisch hersenletsel. Regionale refereeravond, april 2010, Rotterdam. Van Kessel MA. Functional outcome six to twelve months after subarachnoid hemorrhage; a systematic review. Regionale refereeravond, april 2010, Rotterdam Van de Sandt-Koenderman WME PALPA cursus, kwaliteitskring logopedie Limburg, Maastricht, april 2010. Ribbers GM. Functional outcome 6 months after moderate or severe traumatic brain injury: a systematic review. 8 th World Congress on Brain Injury, maart 2010, Washington. Heijenbrok-Kal MH. Long-term functional outcome following moderate to severe traumatic brain injury. 8 th World Congress on Brain Injury, maart 2010, Washington. Van Baalen B. Functional prognosis and quality of life in traumatic brain injury patients. 8 th World Congress on Brain Injury, maart 2010, Washington. Willemse-van Son AHP. Community integration after moderate to severe traumatic brain injury 3 years post-injury. Poster presentation at the 8 th World Congress on Brain Injury, maart 2010, Washington. Aben L. Memory complaints and memory self-efficacy in chronic stroke. Poster presentation at the 6 th World Congress for Neurorehabilitation, maart 2010, Wenen. Borgerhoff-Mulder MC. High orthopaedic shoes improve functional mobility, walking speed and gait characteristics in hemiplegic gait. Poster presentation at the 6 th World Congress for Neurorehabilitation, maart 2010, Wenen. Van Kessel MA. Functional outcome six to twelve months after subarachnoid hemorrhage; a systematic review. Poster presentation at the 6 th World Congress for Neurorehabilitation, maart 2010, Wenen. Van der Meulen AC. Measuring communicative effectiveness in aphasia. Poster presentation at the 6 th World Congress for Neurorehabilitation, maart 2010, Wenen. Aben L. Memory-self-efficacy and psychosocial factors in chronic stroke. The International Symposium on Neurorehabilitation. From Basic to Future, maart 2010, Valencia. Van Kessel MA. Functional outcome six to twelve months after subarachnoid hemorrhage; a systematic review. The International Symposium on Neurorehabilitation. From Basic to Future, maart 2010, Valencia. Michielsen ME. Spiegeltherapie: (hoe) werkt het? Cursus Neurorevalidatie van het Nederlands Paramedisch Instituut, maart 2010 te Papendal. 8
Van der Meulen AC. Cursus Scenario Test (ism Bohn Stafleu van Loghum), juni 2009 te Groningen, november 2009 te Houten, januari 2010 te Gouda. Van de Sandt-Koenderman WME. Gesturing and aphasia. Spontaneous use of gestures in a communicative setting. Gesellschaft fur Aphasieforschung und Behandlung (GAB), Erfurt, Duitsland, november 2009. Van Ginneken B. Towards Efficient Care in Stroke Inpatient Rehabilitation. Poster presentation at the VRA Annual Meeting, oktober 2009, Ermelo. Van der Meulen AC. Measuring communication in aphasia. Jaarcongres Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen, oktober 2009 te Ermelo. Ribbers GM. Niet-aangeboren hersenaandoeningen in cijfers. Themabijeenkomst regionaal coördinatiepunt NaH, oktober 2009 te Capelle a/d IJssel. Ribbers GM. De gevolgen van traumatisch hersenletsel. Werkconferentie Wonen, werken en welzijn na NAH Stichting zorgketens NAH Overijssel, oktober 2009 te Zwolle. Van de Sandt-Koenderman WME. VRA wetenschappelijk jaarcongres, Ermelo, oktober 2009. Van de Sandt-Koenderman WME. Afasiebehandeling door de keten heen. De rol van een afasieteam. Stroke Service Rotterdam, oktober 2009. Ribbers GM. Hypofysefunctiestoornissen na THL. PAOG THL, september 2009 te Rotterdam. Van de Sandt-Koenderman WME. Using computers to support aphasic communication. Colloquium Universiteit van Tilburg, mei 2009. Van de Sandt-Koenderman WME. Hans. Case study of a 7-year old boy with a severe developmental language disorder. Bundesverband Klinische Linguistik, Meerbusch, mei 2009. Van de Sandt-Koenderman WME. Measuring verbal and non-verbal communication in aphasia. Clinical Aphasiology Conference, Keystone, Colorado, USA, mei 2009. Michielsen ME. Spiegeltherapie bij chronische CVA patiënten: een RCT. Symposium Spiegeltherapie: feiten door een illusie, april 2009 te Rotterdam. Van de Sandt-Koenderman WME. De Scenario Test. Artevelde Hogeschool, Gent, april 2009. Ribbers GM. How to organize long term care for patients with brain injury. Expert meeting Parlement Tsjechië, Praag; maart 2009. Ribbers GM. Het lange termijn perspectief na traumatisch hersenletsel. Congres Het venijn zit hem in de staart, maart 2009 te Ede. Van de Sandt-Koenderman WME. Rijndamdag voor patientenverenigingen, maart 2009. Van de Sandt-Koenderman WME. Diagnostiek en behandeling van Afasie. VRA cursus beroerte, Nijmegen; januari 2009. Van de Sandt-Koenderman WME & van der Voort-Klees Y.. Workshop: Afasie & Communicatie. VRA cursus beroerte, januari 2009. 9