Veiligheidscultuur als onderdeel van een VMS: ook directie en bestuurders aan zet! Johan Hellings 22 april 2014, Brussel, FOD Volksgezondheid
Een dubbel perspectief Academisch: vanuit de multidisciplinaire onderzoeksgroep patiëntveiligheid van de Uhasselt (voor deze bijdrage ism Ward Schrooten en Annemie Vlayen). Vanuit de praktijk: als gewezen directeur van een psychiatrisch ziekenhuis (Broeders Alexianen Tienen), een algemeen ziekenhuis (ZOL), als gewezen afgevaardigd bestuurder van ICURO en nu als algemeen directeur van AZ Delta, een fusieziekenhuis in opstart. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 2
Kwaliteitsvolle zorg - definitie The degree to which health services for individuals and populations increase the likelihood of desired health outcomes and are consistent with current professional knowledge (IOM) Concretiseren in samenhangende dimensies: effectief, efficiënt, tijdig, patiënt gestuurd, veilig, continu en toegankelijk Grote dynamiek in vele Vlaamse ziekenhuizen: accreditatie indicatoren nieuw toezicht - : in een geest van goede samenwerking. Maar ook: www.paqs.be 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 3
Risico s? Bij alle menselijke handelingen, maar ook bij niet handelen James Reason Human Error, 1990 De veiligheid van de zorg komt geleidelijk (gelukkig) meer in de aandacht Lucian Leape Error in Medicine. JAMA, 1994, 273 (23), 1851-1857. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 4
De ontnuchtering in 1999 Er is (plots) reden tot grote bezorgdheid inzake de veiligheid van de zorg in de ziekenhuizen Explosie van wetenschappelijk onderzoek - cfr PubMed papers: 66 voor 1999 2839 tussen 1999-2012 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 5
Definitie Van patiëntveiligheid kan worden gesproken bij het (nagenoeg) ontbreken van (de kans op) aan de patiënt toegebrachte lichamelijke en/of psychische schade die is ontstaan door het niet volgens de professionele standaard handelen van hulpverleners en/of door tekortkoming van het zorgsysteem (Van Everdingen et al, red. werkboek patiëntveiligheid, 2006) 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 6
Patient safety data (enkel uit het buitenland) 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 7
Vijf jaar na to err is human Quality Grand Rounds: The Case for Patient Safety: serie of 13 articles in Annals of Internal Medicine 2002-2006 Volpp K.G. and Grande D. Residents Suggestions for Reducing Errors in Teaching Hospitals. New England Journal of Medicine, 2003, 348(9), 851-855. Leape L.L. and Berwick D.M. Five Years after To Err is Human: What Have We Learned? JAMA, 2005, 293(19); 2384-2390. Longo D.R. et al. The Long Road to Patient Safety. A Status Report on Patient Safety Systems. JAMA, 2005, 294(22), 2858-2865. Vooruitgang blijkt veel moeilijker dan gedacht! 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 8
System barriers for ultrasafe health care Amalberti R.et al. Annals of Internal Medicine, 142,9, 2005, 757-764. In health care, the premium placed on autonomy, the drive for productivity, and the economics of the system may lead to severe safety constraints and adverse medical events. Safety in health care depends more on dynamic harmony among actors than on reaching an optimum level of excellence at each seperate organizational level. Health care is one of the few risk-prone areas in which the system is extensively supported by novices, such as students, interns and residents. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 9
Waarom is vooruitgang zo moeilijk? Geen gebrek aan evidenties, maar een samenspel van redenen en factoren: We hebben onze gezondheidszorg zelf tot één van de beste in de wereld verklaard: waarom dan veranderen? Veranderen is lastig en er zijn autoriteitskwesties Gefragmenteerde wetgeving met veel vrijheidsgraden en weinig/geen Q&S incentives in de financiering Q&S komen onvoldoende aan bod in opleiding Maar mogelijks zijn we ook intern, organisatorisch en bestuurlijk blijven stilstaan? 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 10
Pijnlijke les uit Nijmegen (2006) Een tekortschietend zorgproces. Een onderzoek naar de kwaliteit en veiligheid van de cardio - chirurgische zorgketen voor volwassenen in het UMC St. Radboud te Nijmegen Uit de analyse van het zorgproces komt een complex aan factoren naar voren die hoge morbiditeit en mortaliteit hebben veroorzaakt. Diverse problemen: inrichting van het proces, multidisciplinaire samenwerking, leiderschap, interne conflicten, specialisatie en technisch/chirurgische vaardigheden, kwaliteitsdenken, motivatie van medewerkers De afdeling werd tijdelijk gesloten, artsen en de RVB ontslagen 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 11
Degelijk onderzoek in Nederland In een Nederlands rapport van 2007 (Wagner en de Bruijne) wordt gesteld: in 2,3 % (B.I. 95% 1,9 2,7) van alle opnames in Nederlandse ziekenhuizen is er sprake van vermijdbare schade. 1735 patiënten (B.I. 95% 1482 2032) overleden in het ziekenhuis tgv een vermijdbare, onbedoelde gebeurtenis. Opvolgmeting 2012: in 1,6% (BI. 95% 1,1 2,2) van de opnames vermijdbare schade en 970 patiënten (B.I. 738 1274) overleden in het ziekenhuis tgv een vermijdbare onbedoelde gebeurtenis 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 12
Ook 10 jaar later nog even moeilijk Onderzoek van I. Leistikov eind 2010: Vooruitgang inzake de veiligheid van de patiënt is teleurstellend omwille van vier complicerende mechanismen: Zichtbaarheid: vermijdbare incidenten zijn vaak verborgen in het ziekte- en genezingsproces van de patiënt Ambiguïteit in benoemen van incidenten, complicaties, Complexiteit in de ziekenhuiszorg en organisatie Autonomie van de professionals versus sturend vermogen van de organisatie 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 13
Steeds betere inzichten 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 14
Met opportuniteit kostenreductie Borchard A. et al. Annals of Surgery, 2012 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 15
Federale overheid ondersteunt FOD meerjarenplan, waardoor goed zicht op veiligheidscultuur in Belgische ziekenhuizen Engagement van de FOD equipe en federale werkgroep met diverse goede projecten NRZV: advies inzake kwaliteit en patiëntveiligheid = drie jaar geleden 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 16
Vlaamse overheid ondersteunt Accreditatie: geen evidente, maar goede weg Nieuw toezichtmodel: in samenwerking uitgewerkt Kwaliteitsindicatoren, ook in opstart in de geestelijke gezondheidszorg Toenemende externe transparantie: op weg naar een centrale website in 2015 Door samenwerking: belangrijke stappen vooruit 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 17
We zijn bijna 15 jaar verder Nog steeds geen gebrek aan evidenties, maar een belangrijke implementatiekwestie! Nauwelijks onderzoek in ons land en helaas nog geen initiatieven om patiëntveiligheid op een wetenschappelijk gefundeerde wijze te objectiveren! Federale minister nam ism KCE initiatief voor een routekaart op weg naar een nieuw systeem van ziekenhuisfinanciering met ook focus op kwaliteitsvolle zorg Ikv de staatshervorming wordt kwaliteit van zorgen een bevoegdheid van de gemeenschappen. We hopen op goede afstemming tussen de federale en gemeenschappen. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 18
Geïntegreerde aanpak essentieel Macrokader = ontwikkelen van modellen = voor politici e.a. Mesokader = ziekenhuisbestuur = voor bestuurders en directie, met medische raden in een belangrijke rol Microkader = dagelijkse werking = voor de professionals, leidinggevenden en met de directie in een belangrijke liaison 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 19
Wat kunnen we doen? Systematisch bouwen aan veilige zorg Safety culture is in its essence in what people believe about the importance of safety, including what they think their peers, superiors and leaders really believe about safety s priority. Vanuit een daadwerkelijke prioriteit aan veilige zorg op alle niveaus in het ziekenhuis Drie, complementaire invalshoeken zijn daarbij essentieel 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 20
Veilige zorg = samenspel 1. Vakbekwame en gemotiveerde professionals: Competent zijn en blijven in uw vak/professie Standaarden en protocollen kennen en toepassen Samenwerken in overleg en teamverband Acceptatie van veiligheidssystematiek Selectie, rekrutering en evaluatie/feedback = Professionele kwaliteit Cfr. bijdrage dr. J.L. Demeere 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 21
Veilige zorg = samenspel 1. Vakbekwame en gemotiveerde professionals: 2. Organisatie en systematiek: Hoe komt besluitvorming tot stand: governance context PDCA als ingeburgerde methodiek in de werking Veiligheid Management Systeem (VMS) met procedures en protocollen, in goede interactie met de professionals, maar ook ikv wetgeving, eisenkaders, accreditatie, Transmurale informatieoverdracht en dossiervorming = Organisatorische kwaliteit Cfr. bijdragen dr. J.L. Demeere en prof. P. Vlerick 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 22
Veilige zorg = samenspel 1. Vakbekwame en gemotiveerde professionals: 2. Organisatie en systematiek: 3. Stimulerende, lerende omgeving Betrokkenheid van de ziekenhuisleiding Leren uit data, zoals indicatoren Leren uit incidenten en bijna incidenten Vermogen om te corrigeren en te verbeteren: PDCA Interactie en openheid met de patiënt en de huisarts Aandacht voor second victim = Relationele kwaliteit 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 23
Met elkaar verbonden! cultuur Safety Culture reflects the real commitment to safety at all levels in the organisation. structuur professional 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 24
Veiligheid Management Systeem Risico-inventarisatie V M S Analyse van incidenten/complicaties Uitbouwen preventieve barrières Veiligheidscultuur ontwikkelen Betrokkenheid interacties patiënten, verwanten en huisarts Aandacht zorgverstrekker betrokken bij incident met schade Nood aan inbedding in integraal kwaliteitssysteem 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 25
Veiligheidscultuur just : een faire context waarin mensen aangemoedigd worden om open te zijn en ook vertrouwd worden, maar waar het onderscheid tussen aanvaardbaar en niet aanvaardbaar gedrag ook duidelijk is. flexible : de flexibiliteit in het aanpassen van de reacties in functie van de context en de wisselende omstandigheden, met vertrouwen in de capaciteiten en ervaring van medewerkers. learning : het leervermogen om de juiste conclusies te trekken en het vermogen om de noodzakelijke aanpassingen te implementeren. reporting : een vertrouwensvolle context waarin mensen bereid zijn om over errors te rapporteren en dit kunnen doen op een eenvoudige, zinvolle, bruikbare en systematische wijze. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 26
Inzichten uit twee metingen Goede inzichten inzake de verschillende dimensies veiligheidscultuur uit twee metingen met nationale benchmark: cfr. Annemie Vlayen. U bent daar ongetwijfeld met prioriteit mee in de weer. Dat kan geïllustreerd worden in uw beleidsplannen, in uw concrete ondersteuning van veilige zorg, maar ook in concrete projecten die in een PDCA kader en met prioriteit worden opgevolgd. Als dat zo is verdient u een grote pluim! 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 27
Belangrijke rol cultuurdrager Organisatiecultuur is de gemeenschappelijke verzameling van normen, waarden en gedragsuitingen die gedeeld worden door de leden van de organisatie; de sociale lijm die de leden aan elkaar en aan de organisatie bindt. Veiligheidscultuur is daarvan een onderdeel. Organisatiecultuur/veiligheidscultuur ontstaat doordat mensen binnen een organisatie optreden als cultuurdrager. Sommigen hebben door hun positie, kennis of uitstraling een dusdanige invloed op anderen dat zij "de toon zetten". Iemand die een voortrekkersrol speelt bij het uitdragen van een bepaalde cultuur = cultuurdrager. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 28
Cruciale rol cultuurdragers Van hoofd tot bestuurder = belangrijke formele én informele cultuurdragers Hoe organiseren we ons, hoe komt besluitvorming tot stand, hoe belangrijk is patient safety daarbij, met welk overleg, hoe volgen we dat op en kunnen we gericht bijsturen, Belang van een goede hospital governance context! 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 29
Interne organisatie als KSF Kwaliteitssysteem waarin standaarden gefaciliteerd en geborgen worden in een PDCA kader, met externe toetsing Veiligheid Management Systeem waarin veilige zorg gewaarborgd kan worden, met externe toetsing Organisatiestructuur en de wijze waarop besluitvorming tot stand komt: governance Organisatiecultuur en veiligheidscultuur: vanuit welke waarden en hoe sterk is onze Q&S drive 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 30
Goed bestuur in ziekenhuizen = een expliciete accrediatieverwachting. Governance is the process of controlling the use of assets and resources to accomplish the organization s mission or purpose (Qmentum) Hopital governance verwijst in zijn essentie naar het geheel van controle en evenwichtsmechanismen dat het besluitvormingsproces in ziekenhuizen vorm geeft (K. Eeckloo, 2008) ICURO Hospital governance aanbevelingen 2012: geeft overzicht van ontwikkelingen en inzichten en formuleert 10 adviezen (www.icuro.be) 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 31
Goed bestuur in ziekenhuizen Niet alleen controleren, maar ook ondersteunen en visie ontwikkelen Niet alleen focus op structuren, maar ook op processen en resultaten Kwaliteitsvolle zorg als een/dé strategische prioriteit van het ziekenhuis = recht van de patiënt 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 32
Hospital governance aanbevelingen Interne organisatie: Bestuurlijke focus Betrokkenheid artsen, via adviserende comités Rechten van de patiënt Strategie en beleidsplan Maatschappelijke verantwoording: Interactie met stakeholders Transparantie en informatie over resultaten 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 33
Focusverbreding van de Board Boards should have an auditing mechanism for quality and safety data, just as they do for financial data. While data quality control principles apply to clinical research and apply to financial data through generally accepted accounting principles, data quality in measuring quality and patient safety has received little to no attention in most health-care organizations (Goeschel, Wachter en Pronovost, 2010). Parallel met het verouderd kader waarin de ziekenhuiszorg georganiseerd is (macrosysteem) heeft men zich inzake ziekenhuisbestuur hierop afgestemd en wordt de focus overwegend nog op structuren gelegd. De ontwikkeling van een nieuw governance kader inzake ziekenhuisbestuur is noodzakelijk om de verwachtingen inzake kwaliteitsvolle en veilige zorg daadwerkelijk te kunnen realiseren. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 34
Internationale inspiratie 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 35
Hospital and clinical governance Recognizably high standards of care Constant dynamic of improvement Transparent responsibility Accountability for those standards 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 36
Governance - Q&S: in interactie 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 37
Governance - Q&S: in interactie 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 38
Aanbevelingen (1) A quality improvement strategy rooted in synergistic efforts by the board and the medical staff may offer the greatest potential for safer care. Boards should have a separate quality and patient safety committee that meets regularly and reports to the full board. Evidence suggests boards with such a committee spend more time on improvement activities, and their hospitals may have better outcomes (Goeschel, Wachter en Pronovost 2010). ICURO Aanbeveling 7: Betrokkenheid en structurele integratie van de artsen ICURO Aanbeveling 10: Het aan de raad van bestuur adviserend Q & S - comité bestaat o.m. uit bestuurders, directieleden, afgevaardigden van de medische raad,... = fasciliteert de essentiële bestuurlijke betrokkenheid 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 39
Aanbevelingen (2) Gebruik de accreditatie opportuniteiten Accreditatie = het geheel van initiatieven die gericht zijn op de externe evaluatie van een ziekenhuis tegen vooraf gedefinieerde, expliciete en gepubliceerde standaarden met het oog op het bevorderen van continue verbetering van de kwaliteit van de gezondheidszorg Evaluatie van de governance structuur is een belangrijk onderdeel van accreditatie 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 40
Aanbevelingen (3) De management ondersteuning inzake patiëntveiligheid kan veel beter: belangrijk signaal vanuit de werkvloer! Directie zal meer prioriteit en focus moeten geven aan patiëntveiligheid en vervult hierbij als cultuurdrager een belangrijke rol = dus geen outsourcing aan Q&S stafmedewerker, maar zelf verantwoordelijkheid nemen! Zijn onze directieleden hiervan overtuigd, hebben ze voldoende competenties om dit waar te maken, zijn er voldoende inspiratie en vormingsmomenten hiervoor,? Alvast een goed begin: luisteren naar de praktijk en bv. elk week op afdelingsbezoek. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 41
Aanbevelingen (4) Ontwikkel goede afstemming en interactie met de medische raad inzake veilige zorg. Belangrijke opportuniteiten in samenwerking tussen medische directie en medische raad: gekaderd in medisch strategisch plan (aanbeveling 1 vanuit ICURO) en jaarlijks beleidsplan (aanbeveling 2 vanuit ICURO) = plannen en ambities concretiseren. Maar zorg daarbij ook voor goede integratie en afstemming met de verpleegkundig paramedische diensten, het comité ziekenhuishygiëne, de ziekenhuisapotheek, de ICT dienst, maak van de Q&S meeting dé vergadering van de maand. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 42
Aanbevelingen (5) Veiligheidscultuur = attitude en gedrag dat van iedereen mag/moet verwacht worden Zorg én zorgondersteuning Van de werkvloer tot in de raad van bestuur Van de integratie in de beleidsplannen tot de realisatie in de praktijk Alle directieleden betrokken en prioriteit in het directiecomité 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 43
Aanbevelingen (6) Er is nood aan onderbouwd wetenschappelijk onderzoek inzake patient safety: duidelijke vraag en verwachting tav de overheden Om met zekerheid de evolutie van verbeterprojecten in de ziekenhuizen te kunnen evalueren is kennis inzake patient safety methodologie in de praktijk noodzakelijk, maar ook opvolgen van best practices (binnen en buitenland). Specifieke patient safety maat opleidingen : zowel voor staf en kaderleden, artsen als bestuurders worden onvermijdelijk. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 44
Tot slot Veilige zorg begint met bekwame professionals die hun vak kennen en onderling goed samenwerken, maar die ook beseffen dat missen menselijk is. Door de complexiteit van de ziekenhuiswerking is het ontwikkelen van een veiligheidsystematiek (VMS) noodzakelijk, met een engagement van alle professionals. De uitbouw van een positieve veiligheidscultuur is belangrijk om een lerende organisatie uit te kunnen bouwen (PDCA). Cultuurdragers spelen hierbij een belangrijke rol en boards on board (CZV Leuven IHI) Inspirerend leiderschap, betrokkenheid van de top en goed werkende overleg en besluitvormingsstructuren zijn essentieel en dus onderdeel van goed ziekenhuisbestuur De accreditatieverwachtingen bieden opportuniteiten, maar het is ook hopen op een consistente overheidsaanpak. 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 45
Kenniscentrum Patient Safety? Als kenniscentrum voor patiëntveiligheid willen we beleidsactief bijdragen tot de duurzame vermindering van het aantal slachtoffers in België en tot de verbetering van de patiëntveiligheid door onderzoek, studies, gegevensanalyse, advisering, beleidsaanbevelingen, informatieoverdracht, opleidingen, sensibilisering en specifieke dienstverlening. We streven daarbij naar optimale samenwerking en coördinatie met de overheidsdiensten en andere actoren in binnen- en buitenland die zich voor patiëntveiligheid inzetten. Kan u het daarmee eens zijn? Prima, alleen jammer dat dit enkel voor verkeersveiligheid is en excuses dat ik patiëntveiligheid in de plaats van verkeersveiligheid heb gezet: zie www.bivv.be = Belgisch Instituut voor Verkeersveiligheid 22 april 2014 FOD Volksgezondheid Johan Hellings 46
Dank voor uw safety drive! Email: johan.hellings@uhasselt.be Twitter: @johan_hellings