Met de diëtist de winkel in Etiketten spellen in de supermarkt Maike Verbrugge (45) en Esther Westbroek (34) weten sinds een jaar dat ze diabetes hebben, Maike type 2 en Esther type 1. Ze hebben hun eetpatroon aangepast, houden rekening met koolhydraten en letten op vet. Toch blijven ze vragen houden over eten en diabetes. Wat zijn goede tussendoortjes? Welke margarine is het beste voor op brood? Met diëtiste Jelly Meijer gaan Maike en Esther daarom naar de supermarkt. Hoogleraar Ivan Wolffers geeft commentaar op etiketten, logo s en gezondheidsclaims. t e k s t Eva Rensman b e e l d Hadewych Veys m e t d a n k a a n Filiaal Albert Heijn XL in Utrecht Wie de winkel binnenloopt, komt eerst bij de uitgebreide groente- en fruitafdeling. Daar komen de eerste vragen op. Ik kan beter geen druiven eten, zegt Maike. Dan schiet ik meteen omhoog. Dat is niet voor niets, zegt Jelly. Druiven bevatten veel vruchtensuikers, en dat zijn koolhydraten. Bij andere fruitsoorten is dat veel minder. Appels en peren bijvoorbeeld, maar ook rood fruit als aardbeien en bessen. Een appel bevat evenveel koolhydraten als tien druiven! Esther haalt uit haar tas een tabel met calorieën en koolhydraten. Dit heb ik altijd in mijn tas, zegt ze. Dan kan ik altijd opzoeken hoeveel koolhydraten een product bevat. Met Maike zoekt ze verschillende fruitsoorten in de tabel op. Een banaan bevat niet eens zo veel koolhydraten, merkt Maike verrast op. Het ligt wel aan de grootte, zegt Jelly. Een kleine banaan is vergelijkbaar met een appel. Wat een kleine banaan is? Als hij tussen je duim en pink past. En voor fruit geldt dat je er niet te veel van moet eten, want alle fruitsoorten bevatten suiker. Gezonde basisvoeding Een ding weet ik wel, zegt Maike, terwijl ze om zich heen kijkt. Als je diabetes hebt, moet je veel groenten eten. Dat is gezond en je bloedglucosespiegel stijgt er niet zo snel van. Dat klopt, zegt Jelly. Je kunt het beste zorgen dat je basisvoeding gezond is. En dat betekent: fruit, groenten, volkorenbrood, mager broodbeleg, magere of halfvolle 10 diabc september 2008
zuivel, aardappelen, rijst of volkorenpasta, mager vlees, vis of eieren en gezond vet. Veel kant-en-klare producten bevatten verzadigde, dus ongezonde vetten, of veel koolhydraten of zout. En producten als fruit, groenten, rijst of aardappels geven een vol gevoel. Voor veel bewerkte producten geldt dat niet. Dan blijf je maar door eten. Maar, voegt Jelly eraan toe, naast de gezonde dingen kun je elke dag iets extra s nemen. Ik raad altijd aan iets te kiezen wat je echt lekker vindt. Een stukje chocola of een blokje kaas. Niet een zogenaamd gezondere vervanger nemen. Als je steeds het gevoel hebt dat je niets mag eten, houd je het niet vol. En gebak bijvoorbeeld, kan dat? Alleen vruchtenvlaai, zucht Maike. Dat zou ik niet doen, zegt Jelly, terwijl ze langs een koelvitrine vol slagroomtaarten lopen. Natuurlijk alleen gebak bij uitzondering. Maar als je het eet, neem dan alsjeblieft iets wat je lekker vindt en geniet er van! Dan kun je de volgende dag weer gewoon gezond eten. Sta je zelf af en toe wat lekkers toe, dat kan best. Als je maar niet overdrijft. Tussendoortjes De drie zijn bij een rek vol ontbijtkoek, rijstwafels en muesli aanbeland. Esther haalt een pak rijstwafels met barbecuesmaak te voorschijn. Die verslind ik, zegt ze. Ze bevatten weinig koolhydraten en weinig calorieën. Dat komt goed uit, want ik wil ook afvallen. In een jaar tijd ben ik elf kilo aangekomen. En ze zijn best lekker. Jelly bestudeert de verpakking. Ze bevatten inderdaad weinig calorieën en koolhydraten. Maar wanneer eet je ze? Als tussendoortje? Heb je niet liever chips? Esther lacht. Natuurlijk eet ik liever chips, maar ik wil ook aan mijn gewicht denken. En als je nou zo n klein zakje chips neemt?, vraagt Jelly. In een grote zak chips zit wel driehonderd gram. Dat is erg veel. En natuurlijk is de verleiding groot om de zak leeg te maken als hij eenmaal open is. Maar in die uitdeelzakjes zit maar 25 gram. Zelfs als je overstag gaat en een tweede zakje openmaakt, heb je nog geen familiezak leeg gegeten. Je beschermt je eigenlijk tegen jezelf. Jelly pakt nu een ander pak rijstwafels uit het rek, met kaassmaak. Ze leest aandachtig het etiket. Deze rijstwafels bevatten ook weinig calorieën en kool- september juni 2008 diabc 11
Etiketten: vooral een zoekplaatje Fabrikanten zijn wettelijk verplicht om een etiket te plakken op voorverpakte voedingsmiddelen. Bij wat in de winkel zelf verpakt wordt, inschatting maken wat de voedingswaarde per portie is. Dat kunt u ongeacht hoe groot de verpakking is. In dat geval moet u zelf een zoals vleeswaren, groente of brood, is een etiket niet verplicht. Het doen door naar de totale inhoud te kijken en dan in te schatten hoe maken van een gezonde keuze zou een stuk gemakkelijker gaan als groot uw portie is. Dat is best lastig. Een voorbeeld. Stel, u heeft een er op etiketten duidelijke, goed leesbare informatie staat over wat er zakje gevulde chocolade visjes van tweehonderd gram. Er zitten in zit, vindt Ivan Wolffers, hoogleraar gezondheidszorg en cultuur en zestien visjes in het zakje. Een visje weegt dus 12,5 gram. U besluit schrijver van onder andere Het dikke afvalboek. Je hebt recht op heldere informatie als je een product koopt. De meeste mensen kunnen honderd gram is: 551 calorieën, 6,9 gram eiwit, 53,8 gram koolhy- twee visjes te nemen (25 gram). De vermelde voedingswaarde per nu niet zo veel met de informatie op het etiket. De informatie draten, 34,3 gram vet. Voor de analyse van uw portie van twee visjes over de voedingswaarde moet uitgebreider en ook in grotere letters. moet u de getallen door vier delen. U komt dan uit op 137,8 calorieën, Op een etiket moet staan wat erin zit, de zogenoemde ingrediëntendeclaratie. Deze ingrediënten moeten in afnemende volgorde van gemiddelde energiebehoefte voor een man 2500 en voor een vrouw 1,7 gram eiwit, 13,4 g koolhydraten, 8,5 gram vet. Als u weet dat de gewicht staan. Als op de verpakking iets staat over voedingsstoffen 2000 calorieën per dag is, weet u dat dit wat dat betreft een stevig in het product, bijvoorbeeld nu met minder verzadigd vet, is het verplicht om de voedingswaarde te vermelden. In andere gevallen is dat De voedingswaardedeclaratie per honderd gram stelt u in staat om tussendoortje is. niet verplicht. De voedingswaarde zegt hoeveel energie (in calorieën verschillende producten met elkaar te vergelijken. Kijk maar eens of kilojoules), eiwitten, koolhydraten en vetten er in honderd gram of naar de samenstelling van verschillende soorten toetjes. Welk toetje honderd milliliter van het product zit. Soms staat er ook nog bij wat bevat per honderd gram het meeste verzadigd vet en welk de meeste voor soort vet en koolhydraten erin zitten en worden de gehaltes aan koolhydraten of calorieën? Door producten te vergelijken en een aantal rekenvoorbeelden te maken, kunt u uw inzicht in voedingswaarden vezels, vitamines en mineralen vermeld. Soms staat op de verpakking wat de voedingswaarde per portie is. trainen. Ook uw diëtist kan u daarbij helpen. Meestal staat echter de gehaltes per honderd gram vermeld, Tekst Evelien Adriaan 12 diabc september 2008
hydraten, zegt ze. De fabrikant zegt dat je dit in plaats van een boterham met kaas kunt eten, dan krijg je minder calorieën binnen. Ik vind dat je beter een boterham met kaas kunt nemen. Daar zitten meer calorieën in, maar ook meer gezonde stoffen, vitamines en vezels. Aan deze rijstwafels zijn kunstmatige vitamines toegevoegd. Dat kan op zich geen kwaad, maar het is nog onduidelijk of die hetzelfde effect hebben als echte vitamines. Het bestuderen van etiketten is belangrijk, zegt Jelly. Op elk product moet staan hoeveel calorieën het bevat en hoeveel koolhydraten. Op sommige etiketten staat het alleen per honderd gram. Dat is lastig, dan moet je omrekenen naar een portie. Op de eigen merkproducten van Albert Heijn staan ook de calorieën per portie. Dan weet je hoe groot een portie is en kun je koolhydraten omrekenen. Op het etiket staat ook hoeveel vet erin zit, meestal ook welk soort vet. Daar moet je ook op letten. E-nummers Dat brengt Maike en Esther bij de volgende vraag. Welk vet kunnen ze het beste gebruiken om in te bakken? En wat smeren ze op hun brood? Ook daarvoor moet je goed de etiketten lezen, vertelt Jelly. Er komen zoveel nieuwe producten bij dat ik minstens een keer per jaar opnieuw alles moet bestuderen. Bij vetten moet je vooral opletten dat je weinig verzadigd vet gebruikt. En transvet (zie kader) liever helemaal niet. Onverzadigd vet is beter voor hart- en bloedvaten. Ingewikkeld genoeg zijn er verschillende onverzadigde vetten. Als basisregel kun je hanteren dat je een vloeibaar product moet nemen om in te bakken. Olie of een vloeibaar bakproduct. Op brood kun je het beste een halvarine nemen waaraan vitamines zijn toegevoegd. En voor zure room zijn er goede vervangers. Kookroom, halfvolle crème fraîche of room op basis van soja. Hoe zit het eigenlijk met e-nummers, wil Maike weten. Daar is Jelly duidelijk over. Die kunnen geen kwaad. Een e-nummer betekent dat er een goedgekeurde stof aan voeding is toegevoegd. De controle is streng, je kunt er vanuit gaan dat dat veilig is. Wist je dat veel producten die wij gewoon vinden veel ongezonder zijn? Wat dacht je van suiker? Dat zou nu nooit meer worden goedgekeurd. Het tast je gebit aan en je wordt er dik van. Ongezonder kan bijna niet. Te veel keuze Limonade en frisdrank tenslotte, hoe zit het daarmee? Bij frisdrank met prik is het makkelijk, legt Jelly uit. Als september 2008 diabc 13
Claims: wat betekenen ze? Op veel verpakkingen van levensmiddelen staan claims die verwijzen naar een effect op de gezondheid, wat de werking is van een product of wat een product wel of niet bevat. Ivan Wolffers vindt dat mensen door al die termen op het verkeerde been worden gezet. In de hoofden van mensen zitten wonderlijke mechanismen. Light betekent bijvoorbeeld dertig procent minder vet of minder suiker dan in het normale product. Maar als je van light-chips meer eet dan van normale chips, is het dus net zo slecht of misschien zelfs slechter. Een ander voorbeeld is als er op de verpakking groot staat honderd procent vetvrij of vetarm. Dit roept soms de gedachte op dat je dus beter het product kunt kopen waar honderd procent vetvrij op staat. Ontbijtkoek bijvoorbeeld is altijd vetarm, alleen staat het bij die andere merken niet op de verpakking. We zijn erg brave consumenten, zegt Wolffers. We geloven alles wat er op de verpakking staat. Ten onrechte. Waarom wordt daar op scholen en op de tv niet meer aandacht aan besteed? Overigens zitten in producten waar vetvrij of vetarm op staat nog steeds vet, alleen maar heel weinig. Zo mag het vetgehalte in producten met de term vetarm maximaal drie gram per honderd gram bedragen. En in producten met de term vetvrij mag toch nog maximaal 0,5 gram vet per honderd gram of milliliter zitten. Hetzelfde geldt voor suikervrij en suikerarm. In producten waar suikerarm op staat, mag toch nog maximaal vijf gram suiker zitten per honderd gram. Als je diabetes hebt, is dat wel belangrijk om te weten. Soms staat er op voedingsmiddelen dat er geen suikers zijn toegevoegd. Dit houdt in dat er geen zoetmakende middelen zijn toegevoegd, het zegt echter niets over of er natuurlijke suikers in zitten. Denk bijvoorbeeld aan ongezoet vruchtensap, dat bevat van nature suikers. Ook natuurlijke suikers hebben invloed op je bloedglucosespiegel. Zo zijn er nog meer instinkers als het om termen op etiketten gaat. De term cholesterol zegt wel dat er geen cholesterol in zit, maar het zegt niets over de hoeveelheid verzadigd vet, terwijl juist dat een grotere invloed heeft op het cholesterolgehalte in het bloed dan cholesterol zelf. Ook wordt vaak gedacht dat plantaardig vet gezond is, omdat het afkomstig is van planten. Plantaardig vet kan echter ook veel verzadigd vet bevatten, dit geldt bijvoorbeeld voor palmolie. Let dus niet alleen op of er plantaardig of dierlijk vet in zit, maar ook op de hoeveelheid verzadigde en onverzadigde vetten. Ook kan een voedingsstof onder verschillende benamingen op een etiket staan. Transvetten bijvoorbeeld worden ook wel eens geharde oliën of vetten genoemd, of gedeeltelijk gehydrogeneerde olie of vet. (Transvetten zijn erg slecht voor hart- en bloedvaten en moet u zoveel mogelijk vermijden.) En koolhydraten worden ook wel zetmeel en suikers genoemd. Tot 1996 waren gezondheidclaims in Nederland verboden. Toen gold de regel dat je eigenlijk nooit kunt spreken van een gezond product, maar alleen van een gezond voedingspatroon. Inmiddels mogen claims wel, zolang ze niet misleidend zijn. Eind 2009 gaat er een Europese wet in: er zal strenger gecontroleerd worden of een claim wetenschappelijk bewezen is. Dit zal er echter niet toe leiden dat consumenten de claims beter gaan begrijpen. Wolffers is geen aanhanger van het gebruik van claims. De leuzen staan juist op zaken die je kunt missen; producten die tegemoet komen aan zelfverwennerij. Geen enkel voedingsmiddel dat gunstig werkt voor je gezondheid heeft zo n claim nodig. Tekst Evelien Adriaan daarop light staat, zitten er weinig koolhydraten in. In plaats van suiker zit er kunstmatige zoetstof in. Je kunt er een paar glazen van drinken zonder dat je bloedglucosespiegel omhoog gaat. Maar vanwege de zoetstoffen moet je er geen liters van naar binnen werken. Bij andere limonade is het ingewikkelder. Alleen honderd procent sap zonder toevoeging van suiker of zoetstof mag sap heten. Alle andere limonades zijn gemaakt van suikerwater met een smaakje. Jelly: Die heten dan drink bijvoorbeeld. Vaak bomvol koolhydraten, ook al staat er op zonder suiker of minder calorieën. Jelly vergelijkt een pak light-drink met een pak gewoon drink. Het scheelt maar twee gram koolhydraten per glas. Daarom is het zo belangrijk de etiketten te lezen, besluit Jelly. Want je kunt niet alleen afgaan op een pak waar minder suiker of minder vet op staat. Dat zetten fabrikanten erop die goed voor de dag willen komen. Heel wat wijzer verlaten Esther en Maike de supermarkt. Eigenlijk zou elke supermarkt een diëtist moeten hebben, vindt Maike. Dat je tijdens het boodschappen doen meteen kunt vragen welk product je het beste kunt kiezen. Want er is zoveel keuze, je kunt het gewoon niet meer overzien. september 2008 diabc 15
Meer weten? Meer informatie over etiketten en voedingsclaims vindt u op de website van het Voedingscentrum: www.voedingscentrum.nl, vul bij zoeken het trefwoord etiketten in. Het Voedingscentrum heeft ook handige hulpmiddelen zoals de Eettabel en de Eetmeter om u te helpen bij het maken van een gezonde keuze. In de Eettabel staat bijvoorbeeld van alle producten hoeveel calorieën, koolhydraten, vetten en andere voedingsstoffen er in zitten. Meer informatie over het bestellen van producten vindt u op hun website. Of bel (070) 306 88 88. Meer informatie over vetten vindt u in het Diabc-artikel Vet ingewikkeld! (februari 2008). In het artikel Helpen voedingsmiddelen uw cholesterol te verlagen? (februari 2008) wordt ingegaan op de vraag of voeding kan helpen bij het verlagen van uw cholesterol. In het artikel Zoetstoffen (maart 2007) wordt meer uitleg gegeven over suikervervangers. Deze artikelen kunt u downloaden van onze website www.dvn.nl > Actueel > Maandblad Diabc. Geen internet? Vraag dan een kopie aan via de klantenservice (zie pagina 46). De Consumentenbond doet regelmatig onderzoek naar gezonde voeding en winkelgedrag. Zo maakte zij in juni bekend dat veel supermarkten consumenten onvoldoende helpen bij het kiezen van gezonde voeding. Zo hebben veel supermarkten onvoldoende gezonde aanbiedingen en wordt veel snoep op kinderhoogte aangeboden. Het complete rapport is te downloaden van de website www.consumentenbond.nl. Bepaalde informatie is alleen toegankelijk voor leden van de Consumentenbond. Logo s: voorlichting of verkoopmiddel? Er zijn drie soorten logo s die consumenten moeten helpen bij het maken van best in een gezond dieet passen, maar is het precies gezond? Een stukje chocolade kan een gezonde keuze. Het Gezonde Keuze dan ook gezond? Dat zijn vragen waar de Klavertje, het Ik kies bewust-logo en de consument graag antwoorden op wil, maar Dagelijkse Voedingsrichtlijn. Het Gezonde volgens de hoogleraar komen ze met de Keuze Klavertje is van Albert Heijn en staat verschillende logo s geen stap verder. Als alleen op de huismerken van AH. Het is vrij iedereen alles maar gezond gaat noemen, klein, dus je moet er goed naar zoeken. Het weet de consument nog niks. Logo s worden Voedingscentrum heeft eten ingedeeld in niet meer gebruikt om mensen voor te drie categorieën: dingen die je bij voorkeur lichten, maar ingezet als marketinginstrument. Ze zijn vooral bedoeld om mensen moet eten, zaken die je af en toe kunt eten, en producten die je alleen bij uitzondering spullen te laten kopen. Logo s hebben op moet gebruiken. Alleen de producten die deze manier geen zin, ze helpen mensen ingedeeld zijn in de voorkeursgroep krijgen niet om bewustere keuzes te maken. De een klavertje van Albert Heijn. juiste informatie hoort gewoon op het etiket Het Ik Kies Bewust-logo wordt gebruikt door te staan. Dan heb je die logo s helemaal niet producenten van A-merken. Producten die nodig, hooguit kunnen ze wat ondersteuning bieden. minder verzadigd vet, transvet, suiker of zout en meer vezels bevatten dan andere Tekst Evelien Adriaan producten krijgen dit logo. Eten dat in de middenweg- of voorkeurscategorie van het Voedingscentrum past, mag het logo dragen. De criteria voor het logo zijn onlangs aangescherpt, zodat ze beter aansluiten bij de richtlijnen Goede voeding. Ook verse producten mogen het logo dragen, maar dat komt niet vaak voor. De Dagelijkse Voedingsrichtlijn geeft aan hoeveel calorieën, suiker, vet en natrium een portie bevat. Ook wordt aangegeven hoeveel procent van de dagelijkse aanbeveling dit is. De misvatting die snel gemaakt wordt is dat je altijd aan de honderd procent moet komen. Maar wie bijvoorbeeld minder natrium gebruikt dan de dagelijks aanbevolen maximum hoeveelheid is juist goed bezig. De overheid oefent geen controle uit op plaatsing van de logo s. Hebben al deze logo s nu nut als je gezond wil eten? Ivan Wolffers is wel voorstander van logo s als ze helder en concreet zijn. Echter, bij gezondheid is hier geen sprake van, vindt hij. Een verkeersbord is een voorbeeld van een duidelijk logo. Het is maar voor een uitleg vatbaar. Maar wat is september 2008 diabc 17