Royal Netherlands Institute for Sea Research ph-dynamiek Noordzee historische metingen, inzichten en perspectief dr. Steven van Heuven (NIOZ) prof.dr. Gert-Jan Reichart (NIOZ) met bijdragen van: prof.dr. Helmuth Thomas (Dalhousie Uni., Canada) dr. Pieter Provoost (UNESCO) dr. Mathilde Hagens (UU) NIOZ is an institute of in coorporation with
INTRODUCTIE - KLASSIEKE VERZURING 2
INTRODUCTIE - KLASSIEKE VERZURING atmosferisch CO2 Hawaii Scripps CO2 lab, CA USA 2
INTRODUCTIE - KLASSIEKE VERZURING atmosferisch CO2 Hawaii ph zeewater Hawaii 8.15 ph 8.1 8.05 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 year Scripps CO2 lab, CA USA Dore et al 2009 2
INTRODUCTIE - KLASSIEKE VERZURING atmosferisch CO2 Hawaii open oceaan: ph volgt atmosfeer volgens boekje ph zeewater Hawaii 8.15 ph 8.1 8.05 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 year Scripps CO2 lab, CA USA Dore et al 2009 2
INTRODUCTIE VERZURING NOORDZEE 8.6 North Sea ph 8.4 ph 8.2 8 theoretisch 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 year 3
INTRODUCTIE VERZURING NOORDZEE 8.6 North Sea ph ph 8.4 8.2 theoretisch MWTL ph (en veel filtering) 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 year Provoost et al., 2010 3
INTRODUCTIE VERZURING NOORDZEE 8.6 Noordzee: zéér sterke dynamiek North Sea ph andere drivers dan alleen atmosfeer? ph 8.4 8.2 theoretisch MWTL ph (en veel filtering) 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 year Provoost et al., 2010 3
INTRODUCTIE VERZURING NOORDZEE 8.6 Noordzee: zéér sterke dynamiek North Sea ph andere drivers dan alleen atmosfeer? ph 8.4 8.2 theoretisch MWTL ph (en veel filtering) 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 year Provoost et al., 2010 ph = -log10([h + ]) puls is factor ~3 in zuurconcentratie 3
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes Schelpgroei mossel japanse oester Gazeau 2007 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes Schelpgroei mossel japanse oester Gazeau 2007 Ecomare 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes Gevolgen voor voedselweb: verschuivingen? Schelpgroei mossel japanse oester Gazeau 2007 Ecomare 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes Gevolgen voor voedselweb: verschuivingen? Schelpgroei mossel japanse oester Gazeau 2007 Gevolgen voor samenleving: afname ecosystem services bedreiging visstand bedreiging waterkwaliteit? Ecomare 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes Gevolgen voor voedselweb: verschuivingen? Schelpgroei mossel japanse oester Gazeau 2007 Gevolgen voor samenleving: afname ecosystem services bedreiging visstand bedreiging waterkwaliteit? Ecomare zeeweb.be 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes Gevolgen voor voedselweb: verschuivingen? Schelpgroei mossel japanse oester Gazeau 2007 Gevolgen voor samenleving: afname ecosystem services bedreiging visstand bedreiging waterkwaliteit? Ecomare Mondiaal wellicht grootse verstoring van CO2-systeem in 56 miljoen jaar zeeweb.be 4
RELEVANTIE VERZURINGSONDERZOEK mossel Mogelijk sterke effecten op organismen: oplosbaarheid kalk neemt toe verstoringen gedrag, waarneming afname reproductief succes verzuringsproblematiek relevant voor Nederland Gevolgen voor voedselweb: mechanistisch begrip oorzaken en gevolgen verschuivingen van groot belang!? Schelpgroei japanse oester Gazeau 2007 Gevolgen voor samenleving: afname ecosystem services bedreiging visstand bedreiging waterkwaliteit? Ecomare Mondiaal wellicht grootse verstoring van CO2-systeem in 56 miljoen jaar zeeweb.be 4
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: 5
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: CO2 5
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: CO2 reactie met water en aanwezig carbonaat-ion (CO3 2- ) 5
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: CO2 reactie met water en aanwezig carbonaat-ion (CO3 2- ) CO2 + H2O + CO3 2-2 HCO3-5
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: CO2 reactie met water en aanwezig carbonaat-ion (CO3 2- ) CO2 + H2O + CO3 2-2 HCO3 - uitputting natuurlijk CO3 2-! 5
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: CO2 reactie met water en aanwezig carbonaat-ion (CO3 2- ) CO2 + H2O + CO3 2-2 HCO3 - uitputting natuurlijk CO3 2-! CO2 + H2O 1 HCO3 - + H + 5
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: CO2 reactie met water en aanwezig carbonaat-ion (CO3 2- ) CO2 + H2O + CO3 2-2 HCO3 - uitputting natuurlijk CO3 2-! CO2 + H2O 1 HCO3 - + H + zuur 5
THE EVENWICHTSCHEMIE EQUILIBRIUM CO2-SYSTEEM REACTIONS: CO2 verschuivingen CO2-syteem (en dus ph) door: hoeveelheid opgelost CO2 carbonaatbuffer ( alkaliniteit ) temperatuur, druk, zout reactie met water en aanwezig carbonaat-ion (CO3 2- ) CO2 + H2O + CO3 2-2 HCO3 - uitputting natuurlijk CO3 2-! CO2 + H2O 1 HCO3 - + H + zuur 5
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen 4 meetbare eigenschappen 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen 4 meetbare eigenschappen DIC = totaal CO2: CO2 + HCO3 - + CO3 2-6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen 4 meetbare eigenschappen DIC = totaal CO2: CO2 + HCO3 - + CO3 2- ALK = buffervermogen 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen 4 meetbare eigenschappen DIC = totaal CO2: CO2 + HCO3 - + CO3 2- ALK = buffervermogen ph = zuurgraad 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen 4 meetbare eigenschappen DIC = totaal CO2: CO2 + HCO3 - + CO3 2- ALK = buffervermogen ph = zuurgraad pco2 = gasdruk van opgelost CO2 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen 4 meetbare eigenschappen DIC = totaal CO2: CO2 + HCO3 - + CO3 2- ALK = buffervermogen ph = zuurgraad pco2 = gasdruk van opgelost CO2 bepaal er 2, bereken de rest! 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen Katie Douglas, WestCoastOA 4 meetbare eigenschappen DIC = totaal CO2: CO2 + HCO3 - + CO3 2- ALK = buffervermogen ph = zuurgraad pco2 = gasdruk van opgelost CO2 bepaal er 2, bereken de rest! 6
THE BEPALING EQUILIBRIUM STAAT VAN CO2-SYSTEEM REACTIONS: complex systeem, zeer goed begrepen staat is lastig maar zeer nauwkeurig te bepalen toename DIC => zuurder toename ALK => minder zuur 4 meetbare eigenschappen Katie Douglas, WestCoastOA DIC = totaal CO2: CO2 + HCO3 - + CO3 2- ALK = buffervermogen ph = zuurgraad pco2 = gasdruk van opgelost CO2 bepaal er 2, bereken de rest! 6
PROCESSEN VERZURING Stille Oceaan CO2 uitwisseling DIC DIC ph ALK DIC productie / remineralisatie 7
PROCESSEN VERZURING antropogeen CO2 Stille Oceaan CO2 uitwisseling DIC DIC ph ALK DIC productie / remineralisatie 7
PROCESSEN VERZURING antropogeen CO2 Stille Oceaan CO2 uitwisseling DIC DIC ph ALK DIC productie / remineralisatie meer opgelost CO2 ( DIC ) ==> lagere ph 7
PROCESSEN VERZURING CO2 uitwisseling DIC DIC ph ALK DIC productie / remineralisatie 8
PROCESSEN VERZURING Atl. Noordzee NL CO2 uitwisseling zwavel stikstof DIC DIC transport DIC ph ALK DIC ALK productie calcificatie DIC ALK ALK DIC carbonaat (erosie) stikstof fosfaat ALK DIC ALK calcificatie decalcificatie denitrificatie remineralisatie 9
PROCESSEN VERZURING Atl. Noordzee meerdere bijdragende processen (evt. individueel te kwantificeren) NL CO2 uitwisseling gelijktijdig effect op CO2-systeem waterkolom zwavel stikstof DIC DIC transport DIC ph ALK invloed op ph van DIC én ALK is relevant! DIC ALK productie calcificatie DIC ALK ALK DIC carbonaat (erosie) stikstof fosfaat ALK DIC ALK calcificatie decalcificatie denitrificatie remineralisatie 9
HISTORISCHE DATA Welke CO2-systeem data beschikbaar? Hele Noordzee (~100 stations; NIOZ) 2001-2002 (4 seizoenen, 4 parameters; Q+) 2005 (zomer, 4 parameters; Q+) 2008 (zomer, 4 parameters; Q+) 2011 (zomer, 4 parameters; Q+) MWTL (RWS) 1975-heden (raaien / stations, maandelijks, ph; Q ) Steigertje Marsdiep (NIOZ) 2008-2010, wekelijks/maandelijks, DIC&ALK; Q+) 10
HISTORISCHE DATA Welke CO2-systeem data beschikbaar? Hele Noordzee (~100 stations; NIOZ) 2001-2002 (4 seizoenen, 4 parameters; Q+) 2005 (zomer, 4 parameters; Q+) 2008 (zomer, 4 parameters; Q+) 2011 (zomer, 4 parameters; Q+) MWTL (RWS) 1975-heden (raaien / stations, maandelijks, ph; Q ) Steigertje Marsdiep (NIOZ) 2008-2010, wekelijks/maandelijks, DIC&ALK; Q+) 10
HISTORISCHE DATA Welke CO2-systeem data beschikbaar? Hele Noordzee (~100 stations; NIOZ) 2001-2002 (4 seizoenen, 4 parameters; Q+) 2005 (zomer, 4 parameters; Q+) 2008 (zomer, 4 parameters; Q+) 2011 (zomer, 4 parameters; Q+) MWTL (RWS) 1975-heden (raaien / stations, maandelijks, ph; Q ) Steigertje Marsdiep (NIOZ) 2008-2010, wekelijks/maandelijks, DIC&ALK; Q+) 10
HISTORISCHE DATA Welke CO2-systeem data beschikbaar? Hele Noordzee (~100 stations; NIOZ) 2001-2002 (4 seizoenen, 4 parameters; Q+) 2005 (zomer, 4 parameters; Q+) 2008 (zomer, 4 parameters; Q+) 2011 (zomer, 4 parameters; Q+) MWTL (RWS) 1975-heden (raaien / stations, maandelijks, ph; Q ) Steigertje Marsdiep (NIOZ) 2008-2010, wekelijks/maandelijks, DIC&ALK; Q+) 10
HISTORISCHE DATA VISUALISATIE 11
HISTORISCHE DATA VISUALISATIE Thomas et al., 2004 11
HISTORISCHE DATA VISUALISATIE Thomas et al., 2004 2001 2005 2008 Salt et al., 2014 11
HISTORISCHE DATA VISUALISATIE sterke variatie met seizoen (biologie, temperatuur) Thomas et al., 2004 sterke trends over jaren (cumulatieve invloed mens) 2001 2005 2008 Salt et al., 2014 11
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 8.4 ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 8.4 ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 ph NO3 - rivieren 1977 1983 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 8.4 ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 8.4 ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Kandidaat-verklaringen extreme ph-toename Noordzee 1975-1985: ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 8.4 ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Kandidaat-verklaringen extreme ph-toename Noordzee 1975-1985: Nitraat-depositie + versterkte productie + export (= DIC ) ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 8.4 ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Kandidaat-verklaringen extreme ph-toename Noordzee 1975-1985: Nitraat-depositie + versterkte productie + export (= DIC ) Nitraat-depositie + denitrificatie (= ALK ) (Burt et al., 2016) ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 zonder volledige beschrijving CO2-systeem: 8.4 ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Kandidaat-verklaringen extreme ph-toename Noordzee 1975-1985: Nitraat-depositie + versterkte productie + export (= DIC ) Nitraat-depositie + denitrificatie (= ALK ) (Burt et al., 2016) ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 zonder volledige beschrijving 8.4 CO2-systeem: geen mechanistisch begrip ph 8.2 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Kandidaat-verklaringen extreme ph-toename Noordzee 1975-1985: Nitraat-depositie + versterkte productie + export (= DIC ) Nitraat-depositie + denitrificatie (= ALK ) (Burt et al., 2016) ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 zonder volledige beschrijving 8.4 CO2-systeem: geen mechanistisch begrip 8.2 geen modellering mogelijk ph 8 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Kandidaat-verklaringen extreme ph-toename Noordzee 1975-1985: Nitraat-depositie + versterkte productie + export (= DIC ) Nitraat-depositie + denitrificatie (= ALK ) (Burt et al., 2016) ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
HISTORISCHE DATA VOORBEELD VAN RESULTATEN 8.6 zonder volledige beschrijving 8.4 CO2-systeem: geen mechanistisch begrip 8.2 geen modellering mogelijk ph 8 noodzaak dataverzameling! 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Kandidaat-verklaringen extreme ph-toename Noordzee 1975-1985: Nitraat-depositie + versterkte productie + export (= DIC ) Nitraat-depositie + denitrificatie (= ALK ) (Burt et al., 2016) ph NO3 - rivieren NO3 - input rivieren 1977 1983 1997 2006 12
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) langjarig (want accumulatie van menselijke invloed) 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) langjarig (want accumulatie van menselijke invloed) } MWTL 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) langjarig (want accumulatie van menselijke invloed) hoge kwaliteit } MWTL 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING } MWTL hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) langjarig (want accumulatie van menselijke invloed) hoge kwaliteit volledig CO2-systeem (2 of 3 van 4; voorkeursvolgorde DIC, ALK, ph, pco2) 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING } MWTL hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) langjarig (want accumulatie van menselijke invloed) hoge kwaliteit volledig CO2-systeem (2 of 3 van 4; voorkeursvolgorde DIC, ALK, ph, pco2) type quality where DIC monster +++ lab ALK monster +++ lab ph monster ++ lab ph monster +++ schip ph (huidig) monster -- schip ALK continu - schip ph continu ± schip pco2 continu ++ schip 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING } MWTL hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) langjarig (want accumulatie van menselijke invloed) hoge kwaliteit volledig CO2-systeem (2 of 3 van 4; voorkeursvolgorde DIC, ALK, ph, pco2) type quality where DIC monster +++ lab ALK monster +++ lab ph monster ++ lab ph monster +++ schip ph (huidig) monster -- schip ALK continu - schip ph continu ± schip pco2 continu ++ schip 13
VEREISTEN TOEKOMSTIGE DATAVERZAMELING } MWTL hoge ruimtelijke resolutie (want variabiliteit met o.a. afstand tot kust) hoge tijdsresolutie (want variabiliteit met seizoenen) langjarig (want accumulatie van menselijke invloed) hoge kwaliteit volledig CO2-systeem (2 of 3 van 4; voorkeursvolgorde DIC, ALK, ph, pco2) type quality where DIC monster +++ lab ALK monster +++ lab ph monster ++ lab ph monster +++ schip ph (huidig) monster -- schip ALK continu - schip ph continu ± schip pco2 continu ++ schip 13
CONCLUSIES 14
CONCLUSIES Noordzee CO2-systeem: veel meer dynamiek dan alleen "ocean acidification" systeem gevoelig voor verstoring, effecten nauwelijks bekend beginnend kwalitatief begrip, noodzaak tot verbetering meest recente hoogwaardige data: 2011 14
CONCLUSIES Noordzee CO2-systeem: veel meer dynamiek dan alleen "ocean acidification" systeem gevoelig voor verstoring, effecten nauwelijks bekend beginnend kwalitatief begrip, noodzaak tot verbetering meest recente hoogwaardige data: 2011 Metingen als minimum-eis voor verbeteren begrip: meer meten: frequent, langjarig, meerdere locaties (bijv. MWTL) beter meten: 2 (liefst 3 of 4) bepalingen van hoogste nauwkeurigheid 14
CONCLUSIES Noordzee CO2-systeem: veel meer dynamiek dan alleen "ocean acidification" systeem gevoelig voor verstoring, effecten nauwelijks bekend beginnend kwalitatief begrip, noodzaak tot verbetering meest recente hoogwaardige data: 2011 Metingen als minimum-eis voor verbeteren begrip: meer meten: frequent, langjarig, meerdere locaties (bijv. MWTL) beter meten: 2 (liefst 3 of 4) bepalingen van hoogste nauwkeurigheid Wetenschappelijke inspanning biologisch effectonderzoek kwantificering deelprocessen integratie meetgegevens buurlanden ontwikkeling, validatie, gebruik Noordzee-modellen 14
CONCLUSIES Noordzee CO2-systeem: veel meer dynamiek dan alleen "ocean acidification" systeem gevoelig voor verstoring, effecten nauwelijks bekend beginnend kwalitatief begrip, noodzaak tot verbetering meest recente hoogwaardige data: 2011 Metingen als minimum-eis voor verbeteren begrip: meer meten: frequent, langjarig, meerdere locaties (bijv. MWTL) beter meten: 2 (liefst 3 of 4) bepalingen van hoogste nauwkeurigheid Wetenschappelijke inspanning biologisch effectonderzoek kwantificering deelprocessen integratie meetgegevens buurlanden ontwikkeling, validatie, gebruik Noordzee-modellen no substitute exists for adequate observations. Models will evolve and improve, but, without data, will be untestable, and observations not taken today are lost forever Wunsch et al., 2013 (PNAS) 14