De leerweg van de leerafdeling Succesfactoren en verbeterpunten voor stages op de leerafdeling Sinds 2004 ondersteunt Calibris (Kenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg, Welzijn en Sport) leerbedrijven bij het opzetten van een innovatieve stagevorm, de leerafdeling. Inmiddels heeft de leerafdeling zijn weg gevonden in de beroepspraktijk en lijken stagiaires van leerafdelingen succesvol. Na 3 jaar werd het tijd voor een wetenschappelijk onderzoek naar de leeropbrengst van de leerafdeling voor de stagiaires. Daarom is in het voorjaar van 2007 in opdracht van Calibris onderzoek gedaan naar het leerrendement van stages op leerafdelingen. Dit artikel beschrijft achtereenvolgens de definitie van een leerafdeling, de aanleiding voor dit concept, een samenvatting van het onderzoek naar het rendement van leerafdelingen en tot slot de aanbevelingen. Dominique Verdaasdonk * Wat is een leerafdeling De leerafdeling wordt door Calibris omschreven als: Een stagevorm waarbij minimaal 8 deelnemers tegelijk stage lopen binnen één afdeling van een organisatie. Zij worden coachend begeleid door alle teamleden van de afdeling. De onderwijsinstelling en arbeidsorganisatie geven samen de begeleiding van leerlingen vorm. Er wordt geleerd en begeleid volgens de principes van competentiegericht leren: verantwoordelijkheid voor het eigen leerproces in de praktijk, waar in teamverband geleerd en coachend begeleid wordt. De deelnemer werkt toe naar zelfstandig functioneren en de verantwoordelijkheid die daarbij hoort. Met de leerafdeling sluit deze stagevorm aan bij ontwikkelingen van competentiegericht opleiden. Een leven lang leren en een betere afstemming tussen onderwijs en praktijk staan hierbij centraal. Tevens sluit het concept aan bij ontwikkelingen in de onderwijskunde, waarbij veel aandacht is voor het sociaalconstructivisme en daarmee voor zelfsturend leren, samenwerkend leren en de authentieke leercontext. Stages op een leerafdeling kunnen we samenvatten in het volgende model: Figuur 1. Een model voor de leerafdeling In de kern van het model zijn de kenmerken weergegeven die Calibris associeert met de leerafdeling. In de buitenste ring staan de belangrijkste Stijging doelen van de leerafdeling. De wolkjes aan de van de kwaliteit opleiding rechterkant van de figuur koppelen de kenmerken van de leerafdeling aan specifieke doelen. Stijging van het leerrendement van de opleiding 1 Minimaal 8 leerlingen op 1 afdeling 2 Leerling boventallig ingezet 3 Zelfsturende en coachende begeleiding 4 Samenwerkend leren 5 Docent op afdeling aanwezig 6 Opleiding en praktijk geven samen de begeleiding vorm 7 Alle begeleiders getraind voor rol als begeleider 8 Alle medewerkers begeleider 9 Reële werkomgeving 10 Werkplekleren Stijging kwaliteitszorg organisatie Meer stageplekken Begeleiding bij ontwikkeling leerling Ontwikkeling leervaardigheid leerling Leerling leert beter Leerling leert samen te werken Dichten kloof theorie en praktijk Meer begeleiding Kwalitatief betere begeleiding Reëler beroepsbeeld Leren van impliciete kennis en vaardigheden van het vak Stijging van het leerrendement van de opleiding 3
Aanleiding opstarten van leerafdelingen In 2004 was er een groot tekort aan mbo-stageplaatsen binnen de sectoren zorg, welzijn en sport. Calibris kreeg daarom het verzoek van de overheid om met behulp van stimuleringsgelden het aantal stageplekken drastisch uit te breiden. Deze vraag leidde tot een zoektocht naar een passende vorm waarbij het aantal stageplaatsen uitgebreid zou worden zonder afbreuk te doen aan de kwaliteit van de nieuwe stageplekken. Een belangrijk kwaliteitsaspect was een betere aansluiting van stages bij maatschappelijke ontwikkelingen, zoals competentiegericht onderwijs. Vanaf 2005 is het aantal leerafdelingen in het hele land flink uitgebreid. Calibris heeft inmiddels meer dan 100 leerbedrijven ondersteund bij het opzetten van een leerafdeling met advies en subsidie. Het kenniscentrum ontwikkelde tevens een website www. leerafdeling.nl waarop ondersteunende producten te vinden zijn. Het rendementonderzoek naar leerafdelingen Het stageconcept leerafdelingen bleek een groot succes. Leerlingen, begeleiders, klanten en zorgvragers waren enthousiast en spraken zich positief uit over de kwaliteit en het rendement van deze stages. Calibris wilde als kenniscentrum echter onderzoek doen naar de werkelijke opbrengst van deze stages. In 2006 werd een student Onderwijskunde van de Universiteit Utrecht aangesteld om afstudeeronderzoek te doen naar het leerrendement van deze stagevorm. Bij de oriëntatiefase van dit onderzoek bleek dat de leerafdeling in de praktijk inmiddels verschillende verschijningsvormen kent en dat de oorspronkelijke kaders van de leerafdeling zijn vervaagd. Daarom is eerst geïnventariseerd of de leerafdeling zo is opgezet als Calibris beoogde. Een groot deel van het onderzoek betrof het verhelderen van de verschillende verschijningsvormen. Gezien de behoefte aan onderzoek naar het rendement van de leerafdeling, zijn onderzoeksvragen naar de effectiviteit van de leerafdeling overeind gehouden. Dit onderzoek pretendeert niet een exacte en grondige effectiviteitsmeting te zijn. Gevonden conclusies zijn een indicatie van probleemgebieden en succesfactoren, op basis waarvan prioriteiten kunnen worden afgeleid voor vervolgonderzoek. Onderzoeksvragen en methode van onderzoek Het item succesfactoren en aandachtsgebieden van stages op de leerafdeling is naar aanleiding van vragen vanuit het land en Calibris aan de oorspronkelijke onderzoeksvraag toegevoegd. Uiteindelijk is de volgende hoofdvraag geformuleerd: In hoeverre leiden stages op leerafdelingen tot de door Calibris beoogde doeleinden en waar liggen aanknopingspunten voor verbetering? Hieruit werden onderstaande deelvragen gedestilleerd: 1. In hoeverre is er verschil in leerresultaten van stages op een leerafdeling in vergelijking met individuele stages, voor mbo-leerlingen in de sectoren gezondheidszorg, welzijn en sport? 2. In hoeverre is er een verschil in de kwaliteit van begeleiding op leerafdelingen in vergelijking met individuele stages? 3. Hoe zien stages op de leerafdeling er in de praktijk veelal uit? 4. Welke gebieden geven aanknopingspunten voor verbetering van leerafdelingen in de praktijk? Afgenomen vragenlijsten Om deze vragen te beantwoorden zijn vragenlijsten ontwikkeld en afgenomen onder verschillende respondenten van: 1. Individuele (traditionele) stages: leerlingen, werkbegeleiders van praktijkinstellingen en docenten van ROC s. 2. Leerafdelingstages: leerlingen, werkbegeleiders van praktijkinstellingen en docenten van ROC s. De vragenlijsten zijn verspreid onder alle 77 organisaties die in de periode van 2004 t/m 2006 van Calibris een stimuleringsbijdrage hebben ontvangen voor de opzet van een leerafdeling. Leerlingen die deel hebben genomen aan het onderzoek zijn afkomstig van verschillende opleidingen, leerjaren en niveaus van het mbo. Niveau 3 en 4 zijn oververtegenwoordigd. De onderzoeksgroep bestaat uit 38 docenten,107 werkbegeleiders die van 2004 tot 2007 leerlingen hebben begeleid en 210 leerlingen die in deze periode op een leerafdeling stage hebben gelopen. De controlegroep bestaat uit 27 docenten en 68 werkbegeleiders die van 2004 tot 2007 leerlingen hebben begeleid tijdens een individuele stage in een organisatie waar ook een leerafdeling was. Daarnaast bestaat de controlegroep uit 104 leerlingen die in deze periode binnen deze organisaties een individuele stage liepen. Om een vergelijking tussen de beide stagevormen mogelijk te maken zijn betrokkenen van beide varianten bevraagd. In totaal zijn 554 respondenten bij het onderzoek betrokken. Naast het verspreiden van vragenlijsten, is bronnenonderzoek uitgevoerd door analyse van evaluatieverslagen van de door Calibris ondersteunde leerafdelingen in 2004 tot en met 2006. Resultaten van de onderzoeksvragen Resultaten Vraag 1 In hoeverre is er verschil in leerresultaten van stages op een leerafdeling in vergelijking met individuele stages, voor mbo-leerlingen in de sectoren Zorg, Welzijn en Sport? Het meest genoemde leereffect voor leerlingen van de leerafdeling is een toegenomen mate van zelfsturing en zelfstandigheid. Leerlingen zouden zelfstandiger werken, meer reflecteren op het eigen handelen en een groter verantwoordelijkheidsgevoel hebben. Door een stage op een leerafdeling lijkt het leervermogen van leer- 4
Foto: Diana Schnabilié als vraagbaak (samenwerkend leren principe) waardoor vragen niet in alle gevallen bij begeleiders terechtkomen. Specifiek vervolgonderzoek hiernaar lijkt wenselijk. Verder verwachten begeleiders van leerafdelingen een significante verkorting van de inwerkperiode bij in dienst treding als gediplomeerd functionaris na een stage op de leerafdeling in vergelijking met een individuele stage. Vervolgonderzoek zal uit moeten wijzen of het hier gaat om een vooronderstelling of dat inwerkperioden daadwerkelijk worden verkort. lingen significant hoger dan bij individuele stages. Stages op een leerafdeling leiden echter niet automatisch tot een betere beheersing van algemene competenties van leerlingen in vergelijking met individuele stages. Leerlingen van een leerafdeling lijken de competenties interacteren en presteren en ondernemen en presteren significant beter te beheersen. Leerlingen op een leerafdeling blijken betere vaardigheden te ontwikkelen om te functioneren in teamverband: ze zouden beter samenwerken in een team en feedback en instructies kunnen geven. Tot slot wordt als extra leereffect genoemd de ontwikkeling van het probleemoplossend vermogen en planvaardigheden. Bovenstaande competenties lijken positief beïnvloed te worden door de mate van zelfsturing van de leerling. Daarnaast blijken werkbegeleiders begeleidingsstrategieën in te zetten die passen bij zelfsturend leren. De mogelijkheden om leerlingen in de praktijk kennis te laten verwerven wordt binnen beide stagevormen positief gewaardeerd door werkbegeleiders en docenten. Werkbegeleiders van leerlingen met individuele stages zijn wel iets positiever over de mogelijkheden tot kennis verwerven dan werkbegeleiders bij leerafdelingstages. Mogelijk speelt het (ontbreken van) totaaloverzicht van leervorderingen van de leerling voor begeleiders hierin een rol. Eveneens zou een rol kunnen spelen dat op de leerafdeling leerlingen elkaar ook gebruiken Resultaten Vraag 2 In hoeverre is er een verschil in de kwaliteit van begeleiding op leerafdelingen in vergelijking met individuele stages? Uit het onderzoek blijkt dat leerlingen die de verschillende stages volgen, geen significante verschillen ervaren in de mate waarin zij begeleiding krijgen van werkbegeleiders en docenten. Ook in de ondersteuning van het leerproces van de leerling wordt geen verschil gevonden tussen de beide stagevormen. Werkbegeleiders zelf op de leerafdeling ervaren dat zij meer worden gestimuleerd in het ontwikkelen van verschillende begeleidingsstrategieën dan werkbegeleiders die leerlingen begeleiden tijdens een individuele stage. Er lijkt op de leerafdeling specifieker geïnvesteerd te worden in deskundigheidsbevordering van werkbegeleiders. Hierdoor lijkt er meer aandacht te zijn voor zaken als coachingsvaardigheden, reflecteren, in kunnen spelen op leerstijlen en zelfstandig leren. Werkbegeleiders geven verder aan dat begeleiding volgens de principes van de leerafdeling geschikt is voor leerlingen uit alle fasen (leerjaren) van de opleiding en naar hun mening past bij alle bestaande opleidingsniveaus. Over de aansluiting van theorie met praktijk zijn beide groepen leerlingen tevreden. Begeleiders op de leerafdeling zijn duidelijk meer tevreden over de aansluiting dan begeleiders bij individuele stages. De meerwaarde van de aanwezigheid van de docent van het roc op een leerafdeling is met dit onderzoek nog onvoldoende aangetoond. Resultaten Vraag 3 Hoe zien stages op de leerafdeling er in de praktijk veelal uit? In de praktijk blijkt dat leerafdelingen zich in veel facetten kunnen onderscheiden. In onderstaande tabel staan de meest voorkomende variaties. De verschillende varianten zijn in het onderzoeksverslag terug te vinden. 5
Samenstelling leerlingengroep leerlingen Aanwezigheid docent ROC Leerondersteuning Planning Samenwerking leerlingen Gemiddelde/meest voorkomend Variatie a. Aantal a. Gemiddeld 8 leerlingen. a. Variërend van 2 tot 24 leerlingen. b. Variatie b. Meerderheid leerafdelingen bestaat uit leerlingen van meerdere niveaus en leerjaren. b. Variatie van leerlingen van verschillende niveaus, leerjaren en opleidingen. a. Frequentie a. Gemiddeld 3 uur per week aanwezig. a. 0 uur tot 32 uur per week aanwezig. b. Locatie b. Meestal in aparte ruimte. b. Op de werkplek, aparte ruimte, beiden. c. Taken Vormen van ondersteuning voor leerprocessen c. Voeren voornamelijk taken uit met betrekking tot de ondersteuning van leerprocessen van de leerling. - Opstellen van een leerplan met eigen leerdoelen. - Reflectie, feedback en instructies om verbeterpunten te realiseren. - Maken van reflectieverslag of notities van leerervaringen. c. Uiteenlopend van lesgeven tot ondersteuning van leerlingen bij het bereiken van leerdoelen in de praktijk. Coachen van werkbegeleiders en teamcoaching voor leerlingen. In linker kolom genoemde vormen van leerondersteuning. Daarnaast soms extra training ter versterking van vaardigheden van de leerling. a. Stageduur a. Ongeveer 24 weken. a. Uiteenlopend van 2 tot 80 weken. b. Moment zelfstandigheid b. Meerderheid van de leerlingen kent een omslagmoment, waarna hij/zij meer zelfstandigheid heeft. Meestal individueel bepaald. b. - Geen moment van zelfstandigheid. - Direct bij aanvang grote mate van zelfstandigheid. - Omslagmoment na 2 tot 24 weken. - Vast omslagmoment gerelateerd aan competenties van de leerling. a. Frequentie a. Tussen de 1 en 2 maal per week. a. Uiteenlopend van 1 tot 7 maal per week. b. Vormen b. Bij de meeste leerafdelingen stappen leerlingen op elkaar af met leervragen, wisselen zij spontaan ervaringen uit en werken aan gedeelde opdrachten. b. Van ongestructureerde uitwisseling van ervaringen tot het gezamenlijk uitvoeren van gedeelde opdrachten. Ook voorbeelden van gezamenlijke verantwoordelijkheid als team van leerlingen voor een deel van de afdeling. Figuur 2 Variaties in soorten leerafdelingen Vraag 4 Welke gebieden geven aanknopingspunten voor verbetering van leerafdelingen in de praktijk? Aan alle organisaties is gevraagd aandachtspunten te benoemen voor toekomstige leerafdelingen en leerafdelingen met opstartproblemen. Hieruit zijn onderstaande punten voortgekomen. De aandachtspunten zijn onder te verdelen in de volgende categorieën: De selectie van leerlingen en de geschikte afdeling voor de leerafdeling: Hoe selecteer ik de juiste leerlingen en soort zorgvragers? Hoe divers kan een groep leerlingen samengesteld zijn? Wat is een goede balans tussen het aantal leerlingen en het aantal en soort zorgvragers? Voorbereiding van betrokkenen: Welke informatie over de kenmerken van de leerafdeling is voor de leerlingen van belang? Welk kennis- en vaardigheidsniveau van leerlingen is gewenst als zij op een leerafdeling starten? Hoe worden werkbegeleiders gecoacht in de voorbereiding naar de start van de leerafdeling? Hoe worden alle betrokkenen (medewerkers, werkbegeleiders, klanten en familie) geïnformeerd over de doelen en kenmerken van de leerafdeling? Didactiek met een grote rol voor de aanpak van zelfsturend leren: Wat verstaan wij als team in de praktijk onder zelfsturend leren? Wat vraagt dit aan competentie(ontwikkeling) van leerlingen en begeleiders? Hoe kunnen we het zelfstandigheidniveau en de leerstijl van de leerling vaststellen en optimaal benutten? Welke ondersteuning wordt geboden bij planning en uitvoering van het leerproces/leerresultaat? Hoe kunnen we samenwerkend leren optimaliseren en groepsprocessen adequaat begeleiden? Hoe ziet de ideale ondersteuning vanuit het ROC er uit en hoe kunnen we die met elkaar realiseren? Planning: Hoe garanderen we in de praktijk optimale begeleiding? Hoe plannen wij een optimaal begeleidingsproces (verhouding leerlingen/werkbegeleiders) naast een optimaal primair proces (werk/ dienstrooster)? Zijn er voldoende momenten voor formatieve evaluatie (denk aan reflectie, intervisie) van leerlingen ingepland? Hoe is het bezoek van de docent vanuit school georganiseerd en gefaciliteerd? Hoe kan de tijd die vrij komt voor werkbegeleiders als leerlingen naar mate de stage vordert meer zelfstandig aan de slag gaan zinvol ingevuld worden binnen de organisatie? Communicatie: Hoe komen we tot een effectieve communicatie tussen werkbegeleiders en leerlingen, werkbegeleiders onderling, en tussen werkbegeleiders en het roc? Maar liefst achtendertig procent van de aandachtspunten is van didactische aard. Bijna tachtig procent van de organisaties heeft te maken gehad met knelpunten op dit terrein. De didactiek staat hiermee met stip bovenaan (zie figuur 3). Algemene Aanbevelingen De uitkomsten van het onderzoek leiden tot de volgende aanbevelingen: Organisaties dienen geïnformeerd te zijn over het belang van het vooraf realiseren van de voorwaarden(criteria) voor het kunnen opstarten van een leerafdeling. 6
40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 13% Selectie, leerlingen, klanten, plek Percentage opmerkingen per aandachtsunt 18% betrokkenen 38% Didactiek 17% Planning Aandachtspunten voor toekomst Figuur 3. Genoemde aandachtspunten in verhouding tot totaal aantal opmerkingen Extra aandacht vraagt de ontwikkeling van relevante voorwaardelijke kennis bij leerlingen op de leerafdeling. Om het primaire proces op een weloverwogen wijze uit te kunnen voeren, competent te zijn, zullen scholen en leerbedrijven deze noodzakelijke voorwaardelijke kennis inzichtelijk moeten maken. Daarnaast is het van groot belang afspraken te maken over hoe deze voorwaardelijke kennis geleerd en getoetst kan worden. Competent zijn betreft tenslotte een combinatie van (voorwaardelijke) kennis, vaardigheden en attitude. Om begeleiders optimaal te ondersteunen is het van belang werkbegeleiders te trainen in hun nieuwe rol bij zelfsturend leren Bijna de helft van de begeleiders geeft aan zowel voor als na de start van de leerafdeling hier behoefte aan te hebben. Daarnaast is het voor de ondersteuning van werkbegeleiders en docenten aan te bevelen momenten in te plannen om te reflecteren op de coachingvaardigheden. Begeleiders dienen bij de start van de stage op de leerafdeling de verwachtingen die zij hebben van leerlingen t.a.v. leren en werken op de leerafdeling explicieter te communiceren. De beoordeling van competenties werd ten tijde van het onderzoek verricht door werkbegeleiders en stagedocenten die meestal niet getraind waren om algemene competentiebeheersing van leerlingen te beoordelen. Het lijkt zinvol vervolgonderzoek te verrichten waarbij specifiek getrainde beoordelaars de algemene competentiebeheersing van leerlingen beoordelen. Veel leerlingen wensen meer en structurele feedback op hun handelen in de praktijk. Ze vragen meer tijd voor begeleiding van werkbegeleiders en willen dat docenten van school meer aanwezig zijn op de werkvloer. Een structurele evaluatie van de mate van tevredenheid van leerlingen op de leerafdeling zal zicht geven op mogelijke verbeterpunten van individuele organisaties. Het is raadzaam voor de start van de leerafdeling de doelstelling, de rol en toegevoegde waarde van de docent vanuit de onderwijsinstelling helder te communiceren met werkbegeleiders en leerlingen. De toegevoegde waarde van de docent vanuit school is voor de werkbegeleider en leerling nu op de leerafdeling niet altijd duidelijk. Op een leerafdeling zijn er meer contacturen tussen docenten en stagiaires. Docenten kunnen hierin meer aandacht besteden aan het bevorderen van samenwerkend leren. Daarnaast kun- Voorbereiding Communicatie 9% 5% Overig nen zij een meer prominente rol spelen in continuïteit van leren. Docenten volgen immers de doorlopende leerlijn van leerlingen vanuit eerdere stages en binnenschools leren. Dit bevordert de continuïteit van het leerproces en de kwaliteit van de leerresultaten van de leerling. Op de website www.leerafdeling.nl is een aantal good practices uit verschillende branches over bovenstaande aanbevelingen te vinden. Ten slotte De leerweg van het leren op de leerafdeling levert boeiende en positieve ervaringen op voor leerlingen, begeleiders en docenten. Het is van groot belang hierover kennis en ervaring te delen, zodat het concept zich steeds verder ontwikkelt. De website www. leerafdeling.nl van Calibris is een toegankelijk platform dat die kennisdeling faciliteert. De leerafdeling mag een groot succes genoemd worden. In een aantal regio s werken scholen en leerbedrijven actiever samen en in een aantal regio s zijn er inmiddels geen stageplaatsentekorten meer. In dit onderzoek is met name gefocust op kwaliteit van beroepspraktijkvorming op de leerafdeling. Verder onderzoek naar bijvoorbeeld de effecten van toename (kwantiteit) van stageplaatsen en effecten op de kwaliteit van de zorg lijkt zinvol. Calibris zal ook in 2008 leerbedrijven met leerafdelingen adviseren en de meest innovatieve vormen van nieuwe leerafdelingen blijven stimuleren. Met dank aan Drs. K. van Grunsven die het onderzoek naar het rendement van leerafdelingen in opdracht van Calibris heeft uitgevoerd. Een deel van de samenvatting van dit onderzoek is hier gepubliceerd. De complete samenvatting van het onderzoek vindt u op www.leerafdeling.nl. Referenties - Grunsven, K. van (2007) De leerweg van de Leerafdeling, een indicatie voor succesfactoren en aandachtspunten voor stages op een leerafdeling. - OVDB (2005) Optimaal leren op de werkplek. Leerafdeling schept competentiegerichte stageomgeving. Bunnik: OVDB. - OVDB (2005) Stimuleringsregeling Leerafdeling. Consulentenversie. Bunnik: OVDB. - OVDB (2006). Meetinstrument omslagpunt. Van begeleid naar zelfstandig functioneren op de leerafdeling. - OVDB (2006) Stimuleringsregeling Leerafdeling SRL 2006. Bunnik: OVDB. - OVDB (2006) Wat is de leerafdeling? http://www. leerafdeling.nl/artikel.php?id=870. * Dominique Verdaasdonk is adviseur bij Calibris, kenniscentrum voor leren in de praktijk in de sectoren zorg, welzijn en sport d.verdaasdonk@calibris.nl 7