PRAKTIJKBOEKEN VOOR SCHOOLONTWIKKELING PRAKTIJKBOEKEN VOOR SCHOOLONTWIKKELING LEMO Een instrument voor feedback over leren en motivatie LEMO Leren en motivatie beïnvloeden in sterke mate de kwaliteit van leeruitkomsten. Het is daarom ook niet verwonderlijk dat de kwaliteit van leren en motivatie in het onderwijs een belangrijke doelstelling is in veel onderwijsinnovaties in Vlaanderen en Nederland. De overgang van het secundair/voortgezet onderwijs naar en doorstroom in het hoger onderwijs zijn daarbij cruciale momenten. Onderzoek wijst uit dat kenmerken op het vlak van leren en motivatie ver anderbaar zijn. Voor studenten, het onderwijs en de begeleiding is dit een relevante boodschap. Geïnspireerd door deze tendensen, ontwikkelden medewerkers van de onderzoeksgroep EduBROn (Universiteit Antwerpen) en de Plantijn Hogeschool een instrument voor feedback over kenmerken van leren en motivatie: LEMO. LEMO heeft een dubbel perspectief: het in kaart brengen van relevante kenmerken van leren en motivatie bij leerlingen en studenten, en het verstrekken van gerichte feedback. Feedback geven is voor leerlingen en studenten een middel om zicht te krijgen op het hoe en waarom van hun leren en om hun leerontwikkeling richting te geven. Voor leraren, docenten, studie- en leerbegeleiders is het een middel om leren en motivatie in het dagdagelijkse onderwijs en begeleiding in kaart te brengen en gerichte ondersteuning te bieden. Dit boek bevat verschillende versies van het instrument. Er zijn enerzijds versies voor Vlaanderen en Nederland. Anderzijds zijn er instrumenten voor de laatste twee jaar van het secundair/voortgezet onderwijs en het eerste jaar hoger onderwijs. De instrumenten werden uitgebreid getest bij leerlingen en studenten. Vincent Donche is als docent verbonden aan het Instituut voor Onderwijs- en Informatiewetenschappen van de Universiteit Antwerpen. Hij verricht onderzoek naar kenmerken van leren en onderwijzen, leerstijlontwikkeling en begeleiding. Peter Van Petegem is als gewoon hoogleraar verbonden aan het Instituut voor Onderwijs- en Informatiewetenschappen van de Universiteit Antwerpen. Hij leidt er de onderzoeksgroep EduBROn (www.edubron.be). Herman Van de Mosselaer is diensthoofd onderwijs en onderzoek aan de Plantijn Hogeschool van de provincie Antwerpen. Van 2008 tot 2011 leidt hij het interregproject Goesting in Leren en Werken (www.golewe.eu). Jan Vermunt is als hoogleraar Didactiek van het doceren en van het opleiden van docenten verbonden aan het Centrum voor Onderwijs en Leren van de Universiteit Utrecht, Faculteit Sociale Wetenschappen. Een instrument voor feedback over leren en motivatie ISBN 978-90-301-0834-4 Vincent Donche Peter Van Petegem Herman Van de Mosselaer Jan Vermunt
LEMO: een instrument voor feedback over leren en motivatie Vincent Donche, Peter Van Petegem, Herman Van de Mosselaer, Jan Vermunt (Red.)
Inhoud 3 Inhoud Woord vooraf 5 Situering 7 Deel 1 De LEMO-vragenlijst 9 1 Inhouden van de LEMO-vragenlijst 11 1.1 Verwerkingsstrategieën 11 1.2 Regulatiestrategieën 13 1.3 Motivatie 13 1.4 Zelfeffectiviteit 14 2 Versies en varianten 15 3 Afname en duiding 16 Deel 2 Kwantitatieve duiding 33 1 Berekenen van totaalscores 35 2 Vergelijking van totaalscores per domein 36 3 Hoogste en laagste scores op het domein van verwerking en regulatie 36 4 Vergelijking van het eigen leer- en motivatieprofiel met een normgroep 36 5 Voorbeeld van duidingpraktijk 37 Deel 3 Kwalitatieve duiding 41 1 Kwalitatieve feedback 43 2 Feedbackbestanden 43 3 Structurering 43 4 Feedbackteksten 44 Deel 4 LEMO-vragenlijst: ontwikkeling en validering 55 1 Theoretisch referentiekader 57 2 Ontwikkelingsdoelen 58
4 LEMO: EEN INSTRUMENT VOOR FEEDBACK OVER LEREN EN MOTIVATIE 3 Pilootstudie 59 4 Ontwikkeling 59 5 Validering 60 6 Normering 62 Nawoord 63 Referenties 65 Bijlagen op www.knooppunt.net - 8 versies van de LEMO-vragenlijst - Individueel scoreblad voor leerlingen / studenten - Feedbackteksten secundair / voortgezet onderwijs - Feedbackteksten hoger onderwijs
Woord vooraf 5 Woord vooraf Sinds de invoering van het financieringsdecreet zijn een aantal spelregels in het hoger onderwijs veranderd. Tegelijkertijd is er een niet vaak eerder geziene groei van instroom van studenten in het hoger onderwijs, ook van leerlingen uit studierichtingen die voorheen minder snel naar het hoger onderwijs trokken. Ook zijn er in toenemende mate studenten die na het voltooien van een professionele bacheloropleiding de overstap maken naar het academisch onderwijs. Sommigen maken gewag van een tweede democratiseringsgolf, na die van de jaren 60-70 van de vorige eeuw. De impact van en de veranderde financiering en de verandering van instroom, blijft niet zonder gevolgen voor de hogescholen en universiteiten. Aan tal van instellingen voor hoger onderwijs is er een toenemende investering te merken in de studiebegeleiding van abituriënten, maar ook van ouderejaarsstudenten. Ook het secundair onderwijs schenkt de dag van vandaag veel meer systematisch aandacht aan het bewerkstelligen van een soepele overgang van het secundair naar het hoger onderwijs. De vakoverschrijdende eindtermen suggereren een traject inzake leren leren in het secundair onderwijs en willen de keuzebekwaamheid van hun leerlingen versterken. Ook het wetenschappelijk onderzoek dat zich focust op leren en onderwijzen, staat niet stil. Zo toonde onderzoek ondertussen aan dat het ontwikkelen van het zogenaamde meta-leren versterkend werkt voor het eigenlijke leren. Met andere woorden: de opdracht bestaat er in leerlingen en studenten een taal bij te brengen die hen in staat stelt om te kunnen spreken over het hoe en waarom van leren. De opdracht voor leerkrachten en docenten bestaat er dus in om een leeromgeving te creëren die niet alleen gericht is op het ontwikkelen van zgn. cognitieve vaardigheden maar ook van meta-cognitieve en meta-emotionele vaardigheden. Het blijkt echter dat niet elke leerling of student even goed onderlegd is voor het ontwikkelen van dergelijke vaardigheden. Sommige jongeren hebben er baat bij dat zij hierin expliciet ondersteund worden, terwijl anderen bij voorkeur zelf de kwaliteit van hun leren tot voorwerp van eigen reflectie maken. Dezelfde vaststelling deden we ook bij leerkrachten en docenten: ook bij die groep vinden sommigen het moeilijk om een gericht zicht te krijgen op het hoe en waarom van het leren van hun leerlingen en studenten, laat staan om hen op een gerichte manier hierin te ondersteunen. De onderwijsverantwoordelijken staan echter niet alleen voor deze opdracht. Zowel in het secundair als in het hoger onderwijs wordt geïnvesteerd in studiebegeleiders, leertrajectbegeleiders, pedagogisch begeleiders en dies meer. Ons uitgangspunt is dat de vorming en begeleiding van studenten op het gebied van meta-leren bij voorkeur gericht is op die kenmerken van leren en motivatie die er toe doen, die met andere woorden een verschil maken in de uiteindelijke uitkomsten van het leren o.a. in de vloeiende overgang van secundair naar hoger onderwijs en in de slaagkansen in het hoger onderwijs. Het goede nieuws is dat die relevante kenmerken van leren en motivatie kunnen worden onderscheiden en veranderbaar zijn, dus er kan aan gewerkt worden. Aan de andere kant blijkt ook dat dit niet zonder slag of stoot gaat. In dit werk wordt een instrumentarium aangereikt dat studenten en hun docenten kan ondersteunen in deze ambitie. Er wordt een instrument voorgesteld dat relevante kenmerken van leren en motivatie van leerlingen en studenten in kaart kan brengen en door middel van feedback
6 LEMO: EEN INSTRUMENT VOOR FEEDBACK OVER LEREN EN MOTIVATIE bespreekbaar maakt in het dagdagelijkse onderwijs en begeleiding. Het werk stelt een concrete manier van werken voor waarmee men als leerkracht, docent of begeleider aan de slag kan om de cruciale kenmerken van leren en motivatie te meten en hierover feedback te verzorgen. Onze ervaring heeft aangetoond dat ook individuele leerlingen hiermee aan de slag kunnen, sommigen ook compleet op eigen houtje. De lezer vindt een aantal varianten van deze instrumenten waardoor dit werk bruikbaar is in het secundair en in het hoger onderwijs, en dit in Vlaanderen en in Nederland. Ze hebben hun nut al bewezen in de onderwijspraktijk en ze zijn ook wetenschappelijk op de rooster gelegd. Het voorliggende werk is het resultaat van velen. In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar Vincent Donche die sinds 2000 zich ten volle heeft geconcentreerd op onderzoek en begeleiding van leren en onderwijzen in het (hoger) onderwijs. Daarnaast wil ik ook de andere coauteurs bedanken: Herman Van de Mosselaer, Jan Vermunt, Heleen Verbeke en Liesje Coertjens. Zonder jullie bijdragen, suggesties en kritische reflecties had dit werk niet de kwaliteit gehad die het nu heeft. De tekortkomingen neem ik uiteraard voor mijn rekening. Mijn dank gaat ook uit naar alle scholen en hogescholen die de voorbije tien jaar hebben samengewerkt met de onderzoeksgroep EduBROn (www.edubron.be). Door hun medewerking waren we in staat instrumenten te toetsen en valideren, bekeken we of de praktijk ook wel gebaat was bij deze aanpak, hebben we vele leerlingen feedback kunnen geven, maar ook leerkrachten en docenten gecoacht in hun rol als begeleider. In het bijzonder gaat mijn dank ook naar de Plantijn Hogeschool en de enthousiaste medewerkers in de INTERREG-projecten Doorstromende leerlijnen leercompetenties en Goesting in leren en werken. Ik wens de lezer veel inspiratie toe bij het doornemen en werken met dit boek. Ik hoop dat het een bijdrage kan leveren aan het studiesucces van vele jongere en oudere mensen en aldus ook (bescheiden) kan bijdragen aan de democratisering van het onderwijs. Peter Van Petegem Antwerpen, mei 2010
Situering 7 Situering Het Financieringsdecreet Hoger onderwijs in Vlaanderen stimuleert het aantrekken van een meer heterogene instroom van studenten in het hoger onderwijs. Een tendens die niet uitsluitend in Vlaanderen maar ook in Nederland en andere landen voelbaar is. Tegelijkertijd verschaffen overheden financiële middelen voor het opzetten van begeleidingsinitiatieven om de lage slaagcijfers en de hoge drop out van eerstejaarsstudenten weg te werken. Zeker bij studenten met een anderstalige achtergrond of zwakke sociale achtergrond zijn deze cijfers in Vlaanderen dramatisch (Lacante et al., 2001). De verklaring voor het slagen en mislukken kan niet enkel bij deze achtergrondkenmerken worden gevonden. Een belangrijk ander gegeven is dat er bij de instroom in het hoger onderwijs vaak sprake is van onvoldoende opgebouwde studievaardigheden, wat nefast kan zijn voor al wie een succesvolle studie in het hoger onderwijs ambieert (Donche & Van Petegem, 2004). Eerder onderzoek naar hoe studenten leren (i.c. leerstijlenonderzoek) toont aan dat eerstejaarsstudenten vaak zeer oppervlakkig en ongericht leren (Donche, 2005). Bijvoorbeeld in sommige professionele bacheloropleidingen kan het aantal eerstejaarsstudenten dat over deze manier van leren beschikt oplopen tot 46%. Onderzoek toont ook aan dat juist deze kenmerken van leren negatief samenhangen met studieresultaten in het eerste jaar (Vermunt, 2005) en doorstroom naar het tweede jaar hoger onderwijs in de weg kunnen staan (Coertjens, Donche & Van Petegem, 2009). Intussen startten heel wat hogescholen en universiteiten met maatregelen om de doorstroom van eerstejaarsstudenten in het hoger onderwijs te verbeteren, onder meer door diverse vormen van leerbegeleiding, leerstijlbegeleiding of leertrajectbegeleiding. Onderzoek naar de impact van deze initiatieven staat momenteel nog in de kinderschoenen. Tegen deze achtergrond van ontwikkelingen, startte de Plantijn Hogeschool vanaf 2004 samenwerkingsprojecten op met de onderzoeksgroep EduBROn van de Universiteit Antwerpen. Het project Instroom, Doorstroom, Uitstroom (IDU; 2004-2007) was gericht op het in kaart brengen van succesfactoren voor een vlotte doorstroom in 8 opleidingen van het eerste jaar professioneel bacheloronderwijs. Op basis van een driejarig longitudinaal onderzoek kon worden vastgesteld dat de kwaliteit van motivatie en leren belangrijke invloedsfactoren zijn voor een vlotte doorstroom (Van de Mosselaer e.a., 2006). In dit project werd de basis gelegd voor de ontwikkeling van een diagnostisch instrument om kenmerken van leren en motivatie (LEMO) in kaart te brengen en studenten feedback te verstrekken bij de instroom in het eerste jaar hoger onderwijs. In een vervolgproject, het INTERREG-project Doorstromende Leerlijnen Leercompetenties (2007-2008), kon het LEMOinstrument op een brede schaal uitgezet en gevalideerd worden; in het bijzonder ook in het secundair en voortgezet onderwijs alsook in andere opleidingen uit het hoger onderwijs in Vlaanderen en Nederland. In het INTERREG-project Goesting in leren en werken (2009-2011) werden intussen meer dan 5.000 studenten/leerlingen uit diverse onderwijscontexten uit Vlaanderen en Nederland bevraagd aan de hand van het LEMO instrument. In de zomer van 2009 werd besloten om het LEMOinstrument publiek toegankelijk te stellen en dit onder de vorm van een publicatie die nu voorligt. Dit handboek beslaat vier delen die telkens een verschillende invalshoek belichten van wat hier algemeen als het LEMO-instrument wordt beschouwd, met name de LEMO-vragenlijst én de
8 LEMO: EEN INSTRUMENT VOOR FEEDBACK OVER LEREN EN MOTIVATIE feedbackmodus met name, de kwantitatieve en kwalitatieve duiding. Daarnaast belichten we ook beknopt de ontwikkeling en validering van de vragenlijsten. In Deel 1 (De LEMO-vragenlijst) wordt ingegaan op de zelfrapportage vragenlijst, de verschillende versies en varianten. Vervolgens beschrijven we de mogelijkheden van gebruik en implementatie. Ten slotte komen de vier basisversies van de LEMO-vragenlijst aan bod. In Deel 2 (Kwantitatieve duiding) komt een eerste vorm van duiding aan bod, met name de wijze waarop de resultaten van de LEMO-vragenlijst kunnen worden berekend. Er wordt ingegaan op verschillende manieren waarop de resultaten geduid kunnen worden. Hierbij komt ook het aspect van normering aan bod waarbij leerlingen/studenten hun scores op de vragenlijst kunnen positioneren ten opzichte van een normgroep, met name studenten die vlot slagen in het eerste jaar professioneel bacheloronderwijs. Deel 3 (Kwalitatieve duiding) sluit onmiddellijk aan op het tweede deel, en zet de noodzakelijke stap naar de betekenis van de cijfergegevens. Het hulpmiddel daartoe zijn feedbackteksten die ontwikkeld werden om heel gericht per inhoudsdeel van de LEMO-vragenlijst inzicht te geven in wat werd gemeten, alsook suggesties en tips aan te leveren naar gelang de aard van de scores die werden behaald. Samen met de kwantitatieve duiding wordt met deze kwalitatieve duiding gestreefd naar een meer omvattende wijze van het geven van feedback over kenmerken van leren en motivatie. In deel 4 (Ontwikkeling en validering) ten slotte, wordt het theoretisch referentiekader van de LEMO-vragenlijst toegelicht. Hierbij komt het ontwikkelings- en valideringsproces aan bod en belichten we de belangrijkste resultaten uit het onderzoek van de psychometrische kwaliteit van de vragenlijst en het normeringonderzoek. Voor inhoudelijke informatie met betrekking tot het instrument LEMO kun je terecht op: edubron@ ua.ac.be; voor bestellingen kun je je wenden tot de klantendienst van de uitgeverij (klantendienst@plantyn.com).