Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) De Nederlandse vertalers van William Perkins' geschriften vóór 1650 / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 8 (1984), no. 2, p. 56-60. Copyright 2007 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / 2007.07.17; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B99027655 De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot 1800. Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until 1800. These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.
VIII-56 DE NEDERLANDSE VERTALERS VAN WILLIAM PERKINS' GE SCHRIFTEN VÓÓR 1650 Vincent Meusevoet Het eerste geschrift van W. Perkins dat in Nederlandse vertaling het licht zag, kwam in 1598 uit: Een excellent Tractaet van de Conscientie. De vertaling was van de hand van de Schagense predikant Vincent Meusevoet. Diens naam is als vertaler onlosmakelijk verbonden aan die van de Engelse puriteinse theoloog Perkins. Niet minder dan 24 geschriften van Perkins verschenen er in de periode 1598 1615 in een Nederlandse vertaling vervaardigd door Meusevoet. Op grond van dit aantal zou men kunnen vermoeden dat Meusevoet het gehele oeuvre van Perkins overgezet heeft en dat hij vóór 1650 de enige vertaler van Perkins' geschriften in de Nederlanden geweest is. Ten onrechte echter. Uit de eerste helft van de zeventiende eeuw zijn nog minstens zeven andere vertalers bekend die zich bezig hebben gehouden met een geschrift of geschriften van Perkins. Everard Boot In 1604 verscheen te Middelburg bij Richard Schilders: W. Perkins, De Gereformeerde Catholyck, in de vertaling van de Utrechtse predikant Everard Boot. Een jaar later kwam hetzelfde werk in de vertaling van Meusevoet bij Jan Evertsz. Cloppenburch te Amsterdam uit. Aan Cloppenburch werd reeds op 30 juli 1604 door de Staten-Generaal het privilege voor de uitgave verleend. Het is duidelijk dat deze twee vertalingen en uitgaven geheel onafhankelijk van elkaar tot stand gekomen zijn. Philippus Ruyl Van de hand van de Zevenhovense predikant zag in 1606 het licht: W. Perkins, De gulden Keten/ Ofte/ eene beschrijvinghe van de gantsche Theologie/ inhoudende ende verclarende het vervolch vande oorsaken der salicheyt ende der verdoemenisse der menschen. Drie jaar later kwam in zijn vertaling uit: Een Tractaet, Christelijck ende duydelijck verhandelende de Maniere ende het Vervolgh der Predestinatie Gods, ende de Onbegrijpelijcke groote der Godtlijcker Ghenaden, van W. Perkins. In de voorrede van De gulden Keten geeft Ruyl aan dat hij de vertalingen van Meusevoet kent. Wijzend op de werken van Perkins, merkt hij op dat die ons dagelicx in Nederduyts ter hant comen, door den ghetrouvven arbeyt van Vincentivs Mevsevoet, Dienaer der Ghemeynte Christi te Schagen. Er bestond echter meer dan een kennis op afstand tussen beide vertalers. In 1608 droeg Meusevoet zijn vertaling: W. Perkins, Een Tractaet Van de ghevallen der Conscientie/ vervat in drie Boecken, op aan C. Hil-
VI11-57 lenius en Ph. Ruyl. De reden van de opdracht was gelegen in hun onderlinge vrientschap ende verbintenisse. De vriendschap tussen Meusevoet en Ruyl verklaart wellicht meer. Ruyl was namelijk Meusevoets opvolger als predikant te Zevenhoven. Heeft Ruyl dit beroep in de middellijke weg aan Meusevoet te danken gehad? Ruyl vertaalt werken van Perkins. Is hij hiertoe aangezet door Meusevoet? Het zijn vragen die eer bevestigend dan ontkennend beantwoord zullen moeten worden. Willem Teellinck In 1607 of 1608 was Middelburg de plaats van uitgave van W. Perkins, Een Dialogue, Oft t'samen-sprekinghe vanden Staet van een Christen mensche. Het was een vertaling van Willem Teellinck, predikant te Haamstede en Burgh. Frederick de Vry In 1609 kwam in de vertaling van de latere Amsterdamse burgemeester Frederick de Vry in het licht: W. Perkins, De Catechismus ofte Somma van de gheheele Christelijcke Religie in ses Fondamenten. In 1607 droeg Meusevoet zijn vertaling: W. Perkins, Wtlegginghe ende Grondige verclaringe/ op den Sendt-brief des Apostels Pauli tot den Galaten, op aan F. de Vry en diens zwager J. Bogaert. Beiden zijn weerden gunstige Vrienden van Meusevoet. Een bevestiging van de vriendschappelijke banden tussen de Vry en Meusevoet is te vinden in Meusevoets vertaling: W. Perkins, Een Tractaet Van de ghevallen der Conscientie/ vervat in drie Boecken, 1608. In het tweede boek hiervan komt een gedicht voor dat ondertekend is met Fide Datur Vita. Deze zinsspreuk is van F. de Vry. De Vry was niet alleen bevriend met Meusevoet, maar ook met Ruyl. Dat blijkt uit het feit dat in Ruyls vertalingen: W. Perkins, De gulden Keten, 1606, en G. Bucanus, Een Christelijcke Institutie, 1604, eveneens een gedicht geplaatst is met als ondertekening: Fide datur vita. Eustathius Manglerius De Wormerse predikant Eustathius Manglerius liet in 1609 het licht zien: W. Perkins, Problema Dat is: Een Voor-steilinghe van het valsch voor gheven des Pausdoms dat het Roomsche gheloof het Alghemeyne Gheloof zijn zoude. Zijn tweede vertaling van een geschrift van Perkins was Een Seer uytnemende Tractaet ende verhandelinghe der H. Sacramenten des Nieuwenverbondts ofte Testaments, hetwelk in 1614 als onderdeel van Verscheyden Theologische VVercken M. VVilhelmi Perkinsi uitkwam. In de laatstgenoemde bundel bevinden zich acht traktaten van Perkins, waarvan er zes door Meusevoet vertaald zijn. Op grond hiervan ligt het vermoeden voor de hand dat Meusevoet en Manglerius samengewerkt hebben bij het tot stand brengen van deze
VIII-58 bundel. Uit de opdracht van Meusevoet blijkt echter dat deze alleen zijn vertalingen noemt. De gevolgtrekking hiervan is dat de uitgever, Jan Cloppenburch, wellicht buiten Meusevoet om aan de oorspronkelijke bundel van zes vertalingen van Meusevoet er nog twee heeft toegevoegd, waarvan er één van de hand van Manglerius was. In ieder geval is er geen verbindingslijn tussen Meusevoet en Manglerius aantoonbaar. Een diepgaande relatie met F. de Vry is wel aanwijsbaar. In 1611 verscheen van zijn hand als vertaler: O. Casmannus, PVLVINAR: Ofte De Rijckdom Der Christelijcke Gherustheyt. In de dedicatie, die gericht is aan F. de Vry en J. Bogaert, schrijft Manglerius dat het met name De Vry is geweest die hem tot het vertalen van dit geschrift heeft aangezet. In de dedicatie van Problema van Perkins, uit hij iets dergelijks, zonder overigens De Vry met name te noemen. Johannes Panneel De predikant van de Hollandse gemeente te Calais, Johannes Panneel, gaf als vertaling: W. Perkins, Harmonie: ofte Cort begrijp des Ouden ende Nieuwen Testaments, hetwelk als aanhangsel van VVilhelmi Perkinsi Breede uytlegginge ende grondighe verclaringhe over het elfste Cappitei van den Brief des Apostels Pauli tot den Hebreen in 1612 het licht zag. Dit laatste werk was een vertaling van Meusevoet, die blijkens zijn dedicatie niets wist van Panneels overzetting. Ook in dit geval heeft blijkbaar de uitgever, Jan Cloppenburch, eigenhandig Panneels pennevrucht er aan toegevoegd. Contact tussen Meusevoet en Panneel heeft dus niet bestaan. Gillis van Breen De laatste vertaler die hier in aanmerking komt, is de predikant van Jisp, Gillis van Breen. Van zijn hand is bekend: W. Perkins, Een Heerlijck ende zeer schoon Tractaet/ ofte Christelijcke Onderrichtinge/ van het Avondtmael onses Heylandts ende Salichmaeckers Jesu Christi, dat in 1614 als laatste onderdeel van Verscheyden Theologische VVercken M. VVilhelmi Perkinsi het licht zag. Evenals bij Manglerius was er ook bij Van Breen geen relatie met de hoofdvertaler van die bundel, Meusevoet. Wel blijkt uit de titel van Manglerius' vertaling dat Van Breens vertaling er onlosmakelijk bijhoort. Het is dus uiterst aannemelijk dat Manglerius en Van Breen samengewerkt hebben; te meer, daar zij buurcollega's waren. Aangezien het hier Manglerius' laatste pennevrucht en Van Breens eersteling betreft, is het voorts zeer waarschijnlijk dat Manglerius zijn buurcollega meegetrokken heeft op het vertaalpad. Problematische toeschrijvingen De titelpagina van W. Perkins, Een Tractaet vande vrye Genaede Gods/ ende vrye wille des Menschen, Leiden 1611, vermeldt: ghetrouwelick door eenen Engelschen Edelman uyt het Engelsch overgheset.
VI11-59 Hoewel er niet veel Engelse edellieden anno 1611 in Leiden geweest kunnen zijn die het Nederlands zo machtig waren dat zij een Nederlandse vertaling uit het Engels konden leveren, is het tot nu toe niet gelukt de identiteit van de betreffende edelman te achterhalen. Een nog problematischer bron vormt de inhoudsopgave van Opera Theologica Dat is De Theologische Wercken M. Wilhelmi Perkinsi, Amsterdam 1615. Daarin worden 16 werken met de vertalers opgegeven. Negen vertalingen staan terecht op naam van Meusevoet. Dit geldt eveneens voor een vertaling van De Vry en van Ruyl. De vijf overige toeschrijvingen zijn echter problematisch. Verhandelinghe vande Sacramenten des Nieuwen Testaments staat op naam van Manglerius, terwijl deze in werkelijkheid alleen het geschrift over de Heilige Doop overzette en Van Breen het traktaat over het Heilig Avondmaal voor zijn rekening nam. De tweede toeschrijving aan Manglerius betreft Vande vrye ghenade Gods ende vrye wille des menschen. De tekst van deze vertaling is niet gelijk aan die van de hiervoor besproken uitgave uit 1611 te Leiden, maar wel aan een andere uitgave, ook uit 1611, maar uitgekomen te Amsterdam als eerste onderdeel van Vijf Tractaten/ Van Meester VVilhelmum Perkinsum. Het wonderlijke is nu dat in het laatstgenoemde werk van niet één geschrift een vertaler genoemd wordt. Daar Manglerius uitsluitend uit het Latijn vertaalde en ook Vande vrye ghenade Gods ende vrye wille des menschen uit het Latijn overgezet is, is het niet onmogelijk dat hij inderdaad de vertaler er van is. In dit geval komt hij er voor in aanmerking ook de vertaler van de vier overige geschriften uit die bundel te zijn, welke ook alle uit het Latijn vertaald zijn. Er resteren drie toeschrijvingen, alle aan Johannes Wallesius. Allereerst staat op zijn naam: Een schoone onderwysinghe om den ghenen te troosten die over de Predestinatie ongerust zijn, ende versocht worden. Bij nader onderzoek blijkt dit de titel te zijn van een gedeelte uit een werk van Th. Beza, dat voorkomt achter De gulden Keten van W. Perkins. Het is dus met zekerheid niet door Wallesius, maar door Ruyl vertaald. In de tweede plaats wordt aan Wallesius toegeschreven: Verhandelinghe vande maniere ende het vervolch der Predestinatie Gods. Geheel ten onrechte echter, omdat ook dit met alle zekerheid op naam van Ruyl staat. In de derde plaats wordt Wallesius' naam verbonden met Eenighe voorstellinghen, hoe verre yemant can comen, in de belydenisse des heyligë Euangelij, ende nochtans bevonden werden int ghetal der Godloosen ende verworpene. Het gaat hierbij weer om een onderdeel van Vijf Tractaten/ Van Meester VVilhelmum Perkinsum, waar geen vertaler van bekend is. Gezien de pertinente onjuistheden in de inhoudsopgave van Opera Theologica mag deze niet als een doorslaggevende bron beschouwd en ge-
vm-60 hanteerd worden. Concreet betekent dit dat er nog geen opheldering is gegeven betreffende de vertaler(s) van Vijf Tractaten. Contacten Het voorafgaande onderzoek naar de Nederlandse vertalers van Perkins' geschriften in de periode vóór 1650 levert een verrassend resultaat op. Er blijken onderlinge contacten tussen de vertalers bestaan te hebben, terwijl er zelfs van instigatie gesproken kan worden. Van de in totaal acht vertalers zijn er drie die op zichzelf stonden, althans geen aanwijsbare relaties met medevertalers hadden: Boot, Panneel en Teellinck. Elk van hen heeft slechts één geschrift vertaald. Van de overige vertalers is er één die een eenzijdig contact had (Van Breen met Manglerius), zijn er drie die een tweezijdig contact hadden (Manglerius met Van Breen en De Vry; Ruyl met De Vry en Meusevoet; Meusevoet met Ruyl en De Vry) en was er één met een driezijdige relatie (De Vry met Meusevoet, Ruyl en Manglerius). Het is duidelijk dat De Vry, die zelf één traktaatje overzette, een centrale plaats innam. Nauw was zijn connectie met Meusevoet, die het leeuwenaandeel der vertalingen voor zijn rekening nam. Hij had een het vertaalwerk bepalende invloed op Manglerius, die twee geschriften van Perkins op zijn naam als vertaler zette. Ook onderhield hij contact met Ruyl, die twee vertalingen leverde. Bovendien kan hij heel goed ook met Manglerius' buurcollega Van Breen connectie gehad hebben. Men krijgt de indruk uit dit alles dat De Vry een figuur was die (in combinatie met zijn zwager J. Bogaert) een kring vertalers om zich heen verzamelde, welke hij bemoedigde en zelfs inspireerde. Zo beschouwd was hij de Willem Teellinck van Noord-Holland. In zekere zin overtrof hij Teellinck nog. Deze had immers op vertaalgebied uitsluitend oog voor het Engelse Puritanisme. Bij De Vry is het inzicht waarneembaar dat er ook van elders waardevolle piëtistische geschriften te verkrijgen waren. Zo spoorde hij Manglerius aan tot het vertalen van de werken van O. Casmannus. Zijn eigen compilatorische pennevruchten leggen tevens op indrukwekkende wijze getuigenis van dit inzicht af. Het behandelde was nog maar één kant aan De Vry. Voor de bevordering van het Piëtisme heeft hij in nog meer opzichten grote betekenis gehad. Het één met het ander vraagt om een diepgaande studie van deze tot nu toe zo verscholen figuur.* Literatuur: J. van der Haar, From Abbadie to Young, Veenendaal 1980. W.J. op 't Hof * Mijn dank gaat uit naar mej. G. de Jong uit Ouddorp voor het persklaar maken van dit artikel.