Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Jacobus Koelman in het licht van zijn eerste publicatie / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 25 (2001), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 Jacobus Koelman In het licht van zijn eerste publicatie W.J. op 't Hof Voor zover bekend, betreft de eerste publicatie die van de hand van Jacobus Koelman verscheen, zijn vertaling van een geschrift van Christopher Love 1 : Den Strijdt tusschen vleesch en geest, Als mede de droevige onttrekkinge Van Godts Geest; met de oorzaaken van dien: Ende het zaligh wandelen door den Geest. Alles zeer geleerdelijk verhandelt en beschreven In XXVII. predikatien. Door dien getrouwen en Godtzaligen Dienaar Iesu Christi, Mr. Christophorus Love, in sijn leven Predikant in Lawrence Jewrii binnen Londen. En nu tot gemeene stichtinge uit het Engels vertaalt, Door Jac. Coelman, P. D. Hier is noch by gevoeght een ander Boekjen van den zelvigen Autheur/ naamlijk: Den schuldigen plight en de behoudenis van een Kristen in booze tijden. [...] Tot Utrecht, By Henricus Versteegh, Boeck-verkooper op d y oude Gracht tegen over 7 Wees-huys/Anno Aan de eigenlijke tekst gaan een opdracht en een voorrede aan de studenten in de theologie van de vertaler vooraf. Blijkens de ondertekening heeft Koelman de dedicatie op 20 februari 1656 te Utrecht geschreven. Tweeëntwintig jaar later kwam hij op deze overzetting terug in de opdracht aan de studenten in de theologie die hij vooraf deed gaan aan zijn vertaling van een geschrift van de puriteinse Schot Hugh Binning: Ettelyke gronden Van de Christelycke religie (Rotterdam 1678) en gaf hij precies aan in welke fase van zijn leven hij Love's werk vertaalde. Letterlijk luidt die passage: Het sijn nu even twee-en-twintig jaren geleden, wanneer ik, hebbende mijn Philosophische loop voleyndigt, op de Academie van Utrecht, en sijnde in de Theologische studiën besig, gereet om Candidatus Theologiae te worden, de strijt tusschen Geest en Vleesch van M. Love vertaelde, en een aenspraeck vooraenstelde tot de Nasireers Godts, de Studenten der Theologie, om haer tegen de klippen en sanden, welke op de Academiën de jonge Studenten plegen te ontmoeten, en waar aen ik my nevens vele andere, veel gestoten hadt, te waerschouwen, en op het vriendelijkste, dat ik konde, aen de selve te toonen, hoe men sich hadde te schicken, om eens een gesegent instrument in Godts handt te zijn, om zielen Godes toe te brengen, en de welstandt van Christi Kerk en Koninkrijk te soeken. 2. Ook in de opdracht en de voorrede in zijn overzetting van Love's geschrift geeft Koelman vele bijzonderheden, die de huidige lezer en onderzoeker een goed beeld van de vertaler in die tijd verschaffen. Het is overigens opmerkelijk hoe in de geschiedenis van de Nadere Reformatie eerstelingen haarscherp de ligging en de intenties van een auteur weerspiegelen. Bij de adstructie hiervan beperk ik mij tot de vader en de spil van de genoemde beweging, respectievelijk Willem Teellinck en Gisbertus Voetius. Teellincks eersteling is een 1 Zie voor deze puritein: S. Houtekamer, Christopher Love ( ). Een puritein op weg naar het schavot, Houten Hier wordt geciteerd naar de tweede druk uit 1685, uitgekomen bij Johannes Boekholt te Amsterdam. DNR XXV (2001) 73

3 WJ. op 't Hof vertaling van een geschriftje van William Perkins. Het werkje zelf is een tweespraak tussen een beginnende en een vergevorderde gelovige met een bevindelijke inhoud, waarin ook het uiterlijke geloofsleven en de levenswandel aan de orde komen. In de door hem geschreven voorrede klaagt Teellinck over naamchristendom en stelt hij nadrukkelijk de noodzaak van geestelijk zelfonderzoek. Dit alles vormt precies de inhoud van de door hem voorgestane nadere reformatie, terwijl de naam Perkins de oorsprong van Teellincks geestelijke ligging aangeeft: het Engelse piëtistische Puritanisme 3. Voetius' eersteling betreft een verdediging van Willem Teellincks streven naar nadere reformatie in het algemeen en van diens sabbatvisie en -praktijk in het bijzonder. Hiermee is het grondpatroon van Voetius' verdere optreden getekend 4. Henricus Versteegh Dat allereerst aandacht aan de persoon van de uitgever wordt geschonken, komt omdat Koelman zelf aan het eind van zijn dedicatie te kennen geeft dat hij het tweede geschrift van Love dat zijn vertaling bevat, op verzoek van de drukker - die in dit geval identiek aan de uitgever is - als een toegift aan het eerste werk van Love heeft toegevoegd 5. Een uitspraak als deze leidt snel tot het vermoeden dat Versteegh ook wel eens instigerend op de keuze van het eerste geschrift ingewerkt zou kunnen hebben. Op het eerste gezicht geven de woorden die Koelman in zijn opdracht aan zijn keuze van het eerste werk van Love wijdt, geen enkele steun aan die veronderstelling. Letterlijk schrijft hij: en onder andere, is my het werk van dezen Autheur Christoph. Love, ter handt gekomen; waar in ik een byzonder behaaghen hadde, door dien ik zach, dat hy niet alleen veele zwaare Gevallen van Conscientie deftighlijk ontbondt, maar ook dat hy de byzondere hinder-paalen in den wegh der Godtzaligheidt zeer levendigh, als uit eigene bevindingh, afschilderde, en krachtelijk den mensch daar tegen wapende. Voornaamlijk, dunkt my, heeft hy dat getoont in dit Traktaat, Van den Strijdt tusschen Vleesch en Geest, &c. 't welk ik, om dat ik gevoelde, dat het my mijnen elendighen staat zeer naaktelijk ontdekte, ende behulp-middelen daar tegen voor-schreef, daarom hebbe nevens mijne byzondere Occupatien, in onze taaie over-gezet, op dat het ook tot veeier andere stichtinge mochte dienen 6. Wanneer hij hier meldt dat het werk van Love hem ter hand gekomen is, blijft het de intrigerende vraag in dit verband: op welke wijze is hij met Love's oeuvre in contact gekomen. Alles pleit ervoor dat een bepaalde persoon hem in aanraking met de werken van de Engelsman gebracht heeft. Maar wie? Koelmans eersteling is uitgegeven door Henricus Versteegh, die de Utrechtse gereformeerde gemeente gedurende de periodes , en W.J. op 't Hof, 'Willem Teellinck in het licht zijner geschriften (1)', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, \ (1977), W.J. op 't Hof, 'Gisbertus Voetius en de gebroeders Willem en Eeuwout Teellinck', in: De onbekende Voetius. Voordrachten wetenschappelijk symposium Utrecht 3 maart 1989, J. van Oort/C. Graafland/A. de Groot/O.J. dejong, Kampen 1989, , in het bijzonder *5r. 6 *3v.-*4r. 74 DNR XXV (2001)

4 JACOBUS KOELMAN IN HET LICHT VAN ZIJN EERSTE PUBLICATIE als diaken en van als ouderling heeft gediend 7. Nu blijkt Versteegh in eigen persoon al vóór Koelman werken van Love in het Nederlands vertaald te hebben. Zo kwamen in 1655 in zijn vertaling bij hem zelf uit: Love redivivus en Den Yverigen christen. Wat ligt meer voor de hand dan te veronderstellen dat uitgever Versteegh die kennelijk persoonlijk gecharmeerd was van de werken van Love, zijn stadgenoot Koelman op Love's oeuvre gewezen heeft en hem dat ook ter lezing heeft gegeven? Wellicht is toen reeds afgesproken dat Koelman, wanneer deze lectuur hem zou bevallen, voor Versteegh werken van de Engelsman zou vertalen. Het feit dat Koelman op verzoek van Versteegh nog een tweede werk van Love in zijn eersteling heeft opgenomen, maakt de voor hand liggende veronderstelling tot een zo goed als vaststaand feit. Koelman zal derhalve niet op eigen initiatief, maar op aandrang van Versteegh tot het vertalen van puriteinse lectuur gekomen zijn. Hoewel hij eerst door een ander daartoe aangezet moest worden, is het hem zo goed bevallen, dat hij het zijn hele verdere leven is blijven doen. Daniël Beukelaar en Catharina Brugmans De reden dat hij zijn eersteling aan Daniël Beukelaar en diens vrouw Catharina Brugmans opdraagt, verwoordt Koelman in zijn dedicatie als volgt: Nu dit Boekjen hebbe ik aan u-lieden willen op-draaghen, eensdeels, om een openbaar teken te gheven van een dankbaare erkentenis se van de by zondere en onghemeene vriendtschap, die ghy-lieden aan my bewezen hebt; anderdeels om dat ik hoope, jaa vastelijk betrouwe, dat de materie zelve u-lieden ten hooghsten aangenaam zal wezen, en datze u-lieder Zielen meer zal verquikken, dan den vloeyenden honigh Jonathan dede; ghelijk ik ook eenighsins gemerkt hebbe, als wy onlanghs met eikanderen zamen spraaken van de droevige onttrekkinge van Godts Geest, en van den Strijdt die'er is in de Geloovigen tusschen Geest en Vleesch. 8. Uit het tweede en vooral het laatste gedeelte van dit citaat kan geconcludeerd worden dat het bij de gedediceerden om geestverwanten van Koelman gaat. Blijkens het eerste gedeelte bestaat er tussen hen een ongewone vriendschapsband. Omdat deze als eerste reden en apart van de tweede reden genoemd wordt, zal aan iets speciaals gedacht moeten worden. Maar wat? RA. van Lieburg treft waarschijnlijk de roos wanneer hij oppert dat Koelman via Catharina Brugmans zijn vrouw Anna Hus heeft leren kennen. Hij maakt dit op uit het feit dat Catharina voor Anna getuige was bij haar huwelijk op 20 maart 1660 te Utrecht met Koelman. Wat mij betreft komt echter niet slechts Catharina, maar evenzeer Daniël daarvoor in aanmerking. Deze was immers uit dezelfde stad als Anna afkomstig, namelijk Amsterdam. Daniël studeerde sinds maart 1656 in de Domstad theologie 9. Hij heeft later diverse gemeenten als predikant gediend: vanaf 1681 die van Vrouwenpolder, vanaf 1684 die van Groot- 7 F.A. van Lieburg, De Nadere Reformatie in Utrecht ten tijde van Voetius. Sporen in de gereformeerde kerkeraadsacta, Rotterdam 1989, *4v. 9 F.A. van Lieburg, 'Jacobus Koelman ( ): jeugd en studietijd', in: T. Brienen/L.F. Groenendijk/ W.J. op 't Hof/G.H. Leurdijk/F.A. van Lieburg/C.J. Meeuse, Figuren en thema 's van de Nadere Reformatie, Kampen 1990,61. DNR XXV (2001) 75

5 WJ. op 't Hof Ammers, vanaf 1685 die van Alblasserdam, vanaf 1693 die van Schoonhoven, en vanaf 1700 tot en met zijn overlijden op 19 juni 1708 die van Middelburg 10. Autobiografische uitlatingen van Koelman Koelman zet zijn opdracht in met de constatering dat de mensen in zijn tijd grote lust hebben in het elkaar voorstellen van vele twistvragen, maar dat ze in overeenstemming met het woord van Paulus in 1 Timotheüs 1:4 daarbij toenemen in goddeloosheid. Vervolgens komt hij direct tot de persoonlijke ontboezeming: Ik hebbe mede my zelven vry wat te verre ingelaaten in die ydele en dwaaze vragen, maar gelijk ik daar na bemerkt hebbe, en nu ghedwongen werde tot mijner schande te bekennen, tot nadeel en af-neminge van de Godtzaligheit, en tot toe-neminge en aanwas in Godtloosheidt. Och of andere uit mijn exempel leerden voorzichtiger te wezen: Nu ik danke Godt, dat hy mijne oogen verlicht, ende mijne begeerte van die dwaaze wijsheidt af-getrokken heeft: hy heeft voor sijne kinderen betere wijsheit bereit, welke haar krachtelijk brengt uit de duisternisse tot het licht, en haar doet aan-wassen in Godtvrezendheidt en heyligheit. 11. Over deze uitlating bestaat verschil van mening onder huidige onderzoekers. C.J. Meeuse leest hierin een spijtbetuiging van Koelman over diens filosofische uitstap tijdens zijn studietijd en een distantiëring van zijn filosofische opleiding 12. Koelman had op 25 mei 1655 zijn studie in de filosofie afgesloten met een promotie 13. L.F. Groenendijk legt het zwakke punt van Meeuse's interpretatie bloot, wanneer hij erop wijst dat Koelman later nog verschillende werken van filosofische aard heeft geschreven en dat hij zich nadrukkelijk op de titelpagina's daarvan doctor in de filosofie noemde. Toch is Groenendijk het met Meeuse's interpretatie van het in het geding zijnde citaat eens. Het verschil tussen beiden is hierin gelegen dat Meeuse ervan uitgaat dat Koelman zich wel degelijk van zijn filosofisch verleden had gedistantieerd, terwijl Groenendijk dit in twijfel trekt en als zijn vermoeden uitspreekt dat het afscheid van de wijsbegeerte minder radicaal en hartgrondig was dan Koelman zijn lezers wilde laten geloven 14. Mijns inziens is deze hele discussie overbodig, omdat ik niet anders kan zien dan dat hun gemeenschappelijke interpretatie van Koelmans uitlating op zijn minst in twee opzichten uiterst discutabel, zo niet onjuist is. Waar staat met zoveel woorden dat Koelman de filosofie bedoelt? Er is - zeker in het licht van de inhoud van de gehele dedicatie - veel meer voor te zeggen dat hij de dogmatiek bedoelt, maar dan wel een star en dor dogmatiseren waaraan het leven en de bevinding ontbreken. Uiteraard neemt in zulk dogmatiseren het filosoferen een grote plaats in. Het gaat in deze opdracht om de in de Nadere Reformatie bekende en gebruikelijke tegenstelling 10 F.A. van Lieburg, Repertorium van Nederlandse hervormde predikanten tot 1816, twee delen, Dordrecht 1996,1, *3r-v. 12 C.J. Meeuse, 'Jacobus Koelman ( ): leven en werken', in: Brienen/Groenendijk/Op 't Hof/ Leurdijk/Van LieburgMeeuse, Figuren en thema's van de Nadere Reformatie, II, Van Lieburg, 'Jacobus Koelman', L.F. Groenendijk, 'De worstelinge Jacobs. Een poging tot psychologische doorgronding van Jacobus Koelmans reformatiestreven', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, XXIII (1999), DNR XXV (2001)

6 JACOBUS KOELMAN IN HET LICHT VAN ZIJN EERSTE PUBLICATIE tussen leer en leven, tussen theorie en praktijk. Koelman verzet zich niet tegen de leer en de theorie op zichzelf, maar wel tegen het feit dat het bij velen en vaak bij die leer en theorie blijft. Het blijft dan bij hete hoofden en koude harten. Wil Koelman in de tweede plaats werkelijk de lezers van de opdracht in zijn eersteling laten geloven dat hij de dogmatiek- en filosofiebeoefening in het algemeen de rug heeft toegekeerd? Wie het citaat meer dan oppervlakkig leest, kan daar niet meer uit destilleren dan dat Koelman het betreurt dat hij bij zijn dogmatiseren en filosoferen de grens van het betamelijke overschreden heeft. Hij belijdt als zijn zonde en schuld de wijze waarop en de mate waarin hij dogmatiek en filosofie heeft bedreven, maar niet die zaken op zichzelf. In het citaat is geen spoor van absoluutheid te vinden, wel van relativiteit. Alleszeggend zijn in dit verband dan ook de woorden 'vry wat te verre ingelaaten'. Wat Koelman in de aangehaalde autobiografische passage onder woorden brengt, is eerder de treurnis over het misbruik van iets dat op zichzelf geoorloofd is dan een diepinsnijdende bekering, zoals Meeuse en Groenendijk, elk op hun eigen wijze, die voorstellen. Dit wordt bevestigd door de ondertekening van zowel de opdracht als de voorrede, waarin hij zich nadrukkelijk doctor in de filosofie noemt. In het directe vervolg van het citaat geeft Koelman aan dat in Engeland de gemeente van Christus zo'n zestig a zeventig jaar geleden het meest gebloeid heeft. Dat was te danken aan het feit dat de praktijk en de kracht van de godzaligheid daar onder het volk meer op prijs werden gesteld dan de vele twistvragen en dat de predikanten daar met alle ijver zowel in hun preken als in hun publicaties op de kracht der godzaligheid hebben aangedrongen. Dat is dan ook de reden dat men tegenwoordig het meest uit die Engelse bron put. Voor hem zelfheeft dat deze consequentie gehad: "Ik hebbe ook te dien einde die taal my eenighsins gemeen gemaakt". Hierop volgt het in dit artikel eerst aangehaalde citaat, waarin hij te kennen geeft dat hem het werk van Love ter hand is gekomen en dat hij hierin een bijzonder behagen vond, met name omdat Love de belemmeringen op de weg der godzaligheid behandelt en tevens de mens krachtig daartegen wapent. Aangezien dit geschrift van Love Koelman in het bijzonder zeer onthullend zijn eigen ellendige staat heeft doen zien en het tevens hulpmiddelen daartegen bevatte, heeft hij het vertaald, opdat het ook vele anderen zou mogen stichten. Aanspraak aan de toekomstige predikanten Het staat voor Koelman vast dat het in zijn zorgeloze tijd de schuldige plicht van predikanten is het vervallene op te richten en zwaardere straffen dan God tot nu toe al heeft gezonden, te voorkomen. Wegens de ondankbaarheid, de ongebondenheid, de lauwheid in de godsdienst en de openlijke verachting van vele onderdelen daarvan heeft de Heere enige jaren geleden krachtig gekastijd. Zijn bedoeling daarmee is de bekering. Het allernoodzakelijkste is daarom een reformatie en verbetering des levens onder alle geledingen van de zogeheten gereformeerden. Degenen die een begin met deze reformatie behoren te maken, zijn de dienaren des Woords. De genoemde wantoestanden onder de christenen zijn hun immers aan te rekenen. Hoe- DNR XXV (2001) 77

7 WJ. op 't Hof vele huurlingen zijn niet in de kerk ingekropen bij wie de ijver, de betrachting van de godzaligheid en de uitnemende heiligheid die de eerste reformatoren kenmerkten, niet te vinden zijn? Aan de kantlijn verwijst Koelman naar het reformatiegeschrift tevens hoofdwerk van Willem Teellinck: Noodwendigh vertoogh. Zelf wil hij hun fouten niet aanwijzen en hun plicht niet voor ogen stellen. Dat hebben andere vermaarde ijveraars en helden Gods gedaan. Aan de kantlijn noemt hij dan Willem Teellinck met diens Zephaniae vvaerschouvvinge en Noodwendigh vertoogh en Godefridus Udemans met diens Hemels-belegh. Wat Koelman wel beoogt, is zijn medestudenten in de theologie opwekken tot de praktijk der godzaligheid. Deze wordt immers zelden onder hen gevonden. Daarom moet er onder hen reformatie plaatsvinden. Als jonge soldaten moeten zij zich al vroeg gewennen aan de geestelijke oorlog, willen zij later aanvoerders kunnen zijn om de hemel te bestormen. Koelman verwijst hierbij aan de kantlijn naar de toespraak die de puriteinse professor William Ames in 1623 voor de studenten in de theologie te Franker in het Latijn heeft gehouden. Als een ieder al in zijn jeugd aan zijn Schepper moet gedenken, dan behoren aanstaande predikanten dat nog veel meer te doen. Op deze plaats verwijst Koelman in de kantlijn naar de eerste preek uit het eerste werk van Love dat door Versteegh vertaald en uitgegeven is: Love redivivus. Het is niet Koelmans bedoeling nader op de godzaligheid in te gaan. Hiervoor leze, meditere en praktisere men naast de heilige Schrift drie boeken van Willem Teellinck, namelijk Sleutel der devotie, Noord-sterre en Noodwendigh vertoogh, en één werk van Eeuwout Teellinck: Vyer ende Wolck-Calomne. Koelman wil alleen maar aangeven hoe aanstaande predikanten hun godzaligheid zullen bevorderen. Daartoe moeten zij oude en nieuwe dingen bekomen. Onder de oude dingen verstaat de auteur de kennis der talen, der geschiedenissen en der natuurwetenschappen. Hiertoe behoren ook het verstand, het geheugen en de uitspraak die door dagelijkse oefening opgewekt en versterkt dienen te worden. Vervolgens hebben de studenten in de theologie uit de lage school op te klimmen tot een hogere school, ten einde daar de nieuwe dingen als het voornaamste doel te verkrijgen. Zij moeten van de aarde naar de hemel tot de hemelse academie opstijgen, om daar door de overste leraar der gemeente Christus Jezus geschikt gemaakt te worden tot leren en stichten. Op deze plaats verwijst Koelman aan de kantlijn naar een in 1655 in Engeland anoniem uitgegeven Latijns geschrift: Interiora regni Dei. Vier gaven zijn de heerlijke vruchten van dat hemelse onderwijs van Christus: 1. geestelijk licht; 2. kracht om door de werken te onderwijzen; 3. bevindelijke godgeleerdheid; 4. hartgrondige liefde tot de gemeente. Het geestelijk licht is alleronmisbaarst, want door het natuurlijk verstand, al is het nog zo scherp en subtiel, kan men de hemelse en goddelijke dingen niet in hun eigen en wezenlijke glans en schoonheid beschouwen. Aan de kantlijn citeert Koelman hier in het Latijn Thomas van Aquino en Gonzalez, twee rooms-katholieke dogmatici. Onder citering aan de kantlijn van de Latijnse inaugurele rede van Amesius schrijft Koelman dat Christus in de harten der mensen schijnt om te geven verlichting van de kennis der heerlijkheid Gods, ten einde zij anderen uit de duisternis van dwaling en onwetendheid 78 DNR XXV (2001)

8 JACOBUS KOELMAN IN HET LICHT VAN ZIJN EERSTE PUBLICATIE brengen tot het heldere licht der waarheid. Onder aanhaling van twee Latijnse citaten uit De Imitatione Christi van Thomas a Kempis stelt hij vervolgens dat het onderwijs dat uit dit goddelijke licht voortvloeit, het allergeschikst en allerkrachtigst is tot geestelijke stichting. Aangaande de tweede vrucht merkt Koelman op dat zij die slechts met woorden onderwijzen en niet met hun voorbeeld, met de ene hand afbreken wat zij met de andere hebben gebouwd. Die evenwel met woord en voorbeeld onderwijst, bouwt met zijn beide handen. Betreffende de derde vrucht stelt Koelman onder aanhaling in het Latijn van de rooms-katholieke Gerson dat niemand de zoetigheid van honig met het verstand kan vatten. Men moet ze eerst zelf proeven. Zo heeft de goddelijke genade en liefde zodanige geur dat die alleen door het smaken bekend kan worden. Wie zelf weet heeft van de gangen van het geestelijke leven, is des te beter in staat pastoraat te bedrijven. Aan het einde van zijn voorrede prijst Koelman de heerlijkheid van het predikambt aan. Hij citeert daarbij woorden van Love, die deze in zijn laatste rede op het schavot gehouden heeft, namelijk dat hij liever predikant op een preekstoel dan koning op een troon was. Inhoud van Love's werken Het eerste geschrift van Love bestaat uit 27 preken. De nummers 1-7 handelen naar aanleiding van Genesis 6:3 over de onttrekking van Gods Geest 15, de nummers 8-11 over het wandelen door de Geest hebben Galaten 5:16 als uitgangspunt 16, terwijl DNR XXV (2001) 79

9 WJ. op 't Hof Galaten 5:17 in de nummers onder het thema van de strijd tussen het vlees en de Geest behandeld wordt 17. Als aanhangsel 18 is toegevoegd hoofdstuk elf uit het tweede boek van Amesius' Vyf Boecken van de Conscientie en haar gevallen, dat hetzelfde onderwerp behandelt als het hoofdwerk en waarnaar in de kantlijn van de zestiende preek verwezen wordt 19. Deze preken concentreren zich in hoge mate op het innerlijke geestelijke leven, waarbij de meeste aandacht uitgaat naar de werkingen van de Geest in de ziel van mensen, in welk verband de strijd tussen vlees en Geest een apart thema vormt. Voor zover ze het uiterlijke leven betreffen, overschrijden ze de grens van het persoonlijke zelden en hebben ze veelal de heilsmiddelen en het gebruik daarvan tot onderwerp. Zoals reeds naar voren is gekomen, waardeerde Koelman deze preken hogelijk wegens hun ontdekkend en hulpmiddelen voorschrijvend karakter. Het tweede geschrift bevat vier preken. De eerste preek is een uitwerking van Johannes 17:15 en gaat over Christus' gebed tot steun van de heiligen 20. De tweede preek behandelt naar aanleiding van 1 Thessalonicensen 5:21 een goddelijke weegschaal 21. Handelingen 16:30-31 is de tekst van de derde preek, die het nauwste onderzoek van een christen tot onderwerp heeft 22. De laatste preek gaat naar aanleiding van Lukas 11:28 over een beschrijving van ware gelukzaligheid 23. Het enige verschil tussen de preken uit dit werk en die uit het eerste werk is dat het viertal in iets mindere mate op het innerlijke leven is gericht dan het zevenentwintigtal. Conclusies Dat de eersteling van Koelman een vertaling van een Engels piëtistisch puriteins geschrift betreft, is in zijn geval net zo veelzeggend als bij Willem Teellinck. In elk geval vanaf het einde van zijn studietijd heeft hij zich enorm aangetrokken gevoeld tot de puriteinse stichtelijke lectuur. Zijn hele leven lang is hij daarop georiënteerd geweest. Maar meer nog dan dat: hoewel hij er eerst door Versteegh toe aangezet is, heeft hij als geen ander in de zeventiende-eeuwse Nederlanden zijn krachten besteed aan het vertalen van puriteinse bronnen. In dat opzicht is hij zijn uitgangspunt zoals dat in zijn eersteling naar voren komt, altijd trouw gebleven. De keuze van zijn eerste pennevrucht, die in feite in een bundeling van twee geschriften van Love bestaat, werd bepaald door de indruk die het eerste werk op hem maakte. Het ontdekte hem er namelijk aan dat hij door zich teveel om de leer en de details daarvan te bekommeren, verachterd was in de praktijk der godzaligheid. Hij gaf hiervan de schuld niet aan de filosofie op zichzelf, zoals tot hiertoe een paar onderzoekers hebben gesteld, maar hij weet dat aan de disproportionaliteit van leer DNR XXV (2001)

10 JACOBUS KOELMAN IN HET LICHT VAN ZIJN EERSTE PUBLICATIE en leven, theorie en praktijk in zijn eigen bestaan. Van een diepinsnijdende bekeringservaring is derhalve beslist geen sprake. Deze interpretatie wordt bevestigd door bijvoorbeeld Koelmans dedicatie in de Opera van Thomas Goodwin uit Die opdracht lijkt een tweelingbroer van die in Koelmans eersteling te zijn. Dezelfde thema's treft men daarin aan in dezelfde volgorde met dezelfde inhoud. De - niet absolute, maar relatieve - tegenstelling waarmee daar ingezet wordt, is die tussen de rechte leer en de praktijk der godzaligheid. Het is uiterst opmerkelijk en veelzeggend, dat een zo op het innerlijk gerichte bundel preken verrijkt is met een aanspraak aan de studenten in de godgeleerdheid waarin de reformatie des levens centraal staat. Van meet af is Koelman derhalve evenwichtig in zijn streven geweest: enerzijds had hij de innerlijke stichting op het oog, anderzijds had hij voor te komen tot een reformatie van de handel en de wandel van alle zogenaamde gereformeerden, welke plaats zij in de maatschappij ook innamen. Wel was hij evenals elke andere geestverwant van mening dat predikanten - en derhalve ook aanstaande dominee's - in zo'n reformatie het voortouw behoorden te nemen. De combinatie van innerlijk en uiterlijk in zijn eersteling maakt duidelijk dat Koelman altijd een gereformeerde piëtist in de volle en brede zin des woords is geweest. Liefde tot de bevindelijke theologie en ijver voor een nadere reformatie, waarbij de zestiende-eeuwse hervormers ten voorbeeld werden gesteld, gingen van meet af bij hem hand in hand. Op grond van die aanspraak mag hij dan ook reeds in zijn studietijd als een hoofdvertegenwoordiger van de Nadere Reformatie worden beschouwd. Wanneer Koelman die door hem zo hoog nodig geachte reformatie ter sprake brengt, verwijst hij naar het eerste reformatiegeschrift uit de traditie van de Nadere Reformatie: het hoofdwerk van Willem Teellinck. Vervolgens beveelt hij belangstellenden dit en nog een ander werk van de genoemde auteur alsmede een geschrift van Godefridus Udemans aan. Verderop roept hij op tot lezing, meditatie en praktisering van het hoofdwerk en nog twee andere werken van Willem Teellinck en van het hoofdwerk van diens broer Eeuwout. Dit alles wijst uit dat voor Koelman Willem Teellinck ter zake van de reformatie des levens veruit favoriet is, dat hij diens hoofdwerk als het voornaamste en richtinggevende reformatieprogram beschouwt en dat hij Eeuwout Teellinck en Udemans eveneens als gezaghebbende nadere reformatoren waardeert. De vervolgconclusie die getrokken kan worden uit het feit dat Koelman inzake de concrete praktijk der godzaligheid een volbloed Teellinckiaan was, is dat van Teellinck tot en met Koelman de Nadere Reformatie een sterke continuïteit vertoont. Ook al was de persoon van Koelman anders dan die van Teellinck, ook al waren de fronten waartegen zij optraden niet altijd gelijk en ook al waren de omstandigheden waaronder zij werkten soms onvergelijkbaar, het hoofdprogram van de Nadere Reformatie, waarvan zij de belangrijkste hoofdvertegenwoordigers waren, was voor beiden hetzelfde. Bij alle wisselingen is de identiteit van de Nadere Reformatie onveranderd gebleven. Dit geldt van Teellinck tot aan Koelman als student, zoals blijkt uit diens aanspraak aan zijn medestudenten. Aangezien Koelman in zijn verdere leven in dat opzicht geen wijziging heeft ondergaan, kan gevoeglijk gesteld DNR XXV (2001) 81

11 WJ. op 't Hof worden dat de Nadere Reformatie van 1608 tot minimaal 1695 (Koelmans sterfjaar) als historische eenheid identificeerbaar is. In feite is deze beweging een zaak van de hele zeventiende eeuw. Met deze slotconclusie wil niet gezegd zijn dat zij niet tot in de achttiende eeuw doorloopt, maar wil wel geponeerd worden dat voorstellen die in het verleden door onderzoekers gedaan zijn om de Nadere Reformatie reeds in de zeventiende eeuw te laten eindigen, in strijd zijn met de historisch aantoonbare continuïteit van deze vroomheidsbeweging in de genoemde eeuw. Het is genoegzaam bekend dat Willem Teellinck een Nederlandse puritein was en dat de Nadere Reformatie in zeer hoge en zeker in bepalende mate door het Engelse piëtistische Puritanisme beïnvloed is. Wanneer nu gebleken is dat Koelman een echte Teellinck-man was en dat de Nadere Reformatie haar identiteit gedurende de zeventiende eeuw behouden heeft, dan is op voorhand te verwachten dat het genoemde Puritanisme ook Koelman gestempeld heeft en dat ook hij daarop georiënteerd is geweest. Dat dit ook het geval was, is reeds gebleken in de feiten dat de eersteling van Koelman een vertaling van een puriteins werk was en dat hij zijn hele verdere leven zich intensief met het overzetten van dat soort lectuur heeft beziggehouden. Zijn aanspraak aan de studenten in de theologie levert aanvullende bevestigingen op. Twee keer refereert hij in de kantlijn aan geschriften van Amesius. In deze persoon zien wij het Engelse Puritanisme en de Nederlanden ineenvloeien. Amesius heeft immers jaren als professor in de theologie te Franeker gedoceerd. Kennelijk is hij voor Koelman in zijn studententijd een lichtend voorbeeld en identificatiefiguur geweest. Verder verwijst Koelman aan de kantlijn naar het eerste door Versteegh vertaalde geschrift van Love. Het is tot dusver in het onderzoek bij mijn weten onopgemerkt gebleven dat Koelman reeds in zijn studententijd onder sterke invloed heeft gestaan van de auteur van het door hem in zijn aanspraak genoemde Interiora regni Dei. Was in 1656 de identiteit van de schrijver daarvan hem onbekend, later is hij daarachter gekomen en heeft hij zelfs het tweede werk van de volgende bundel in eigen persoon vertaald: Francis Rous, Het binnenste van Godts Koninkryk, Vertoont in Twee Tractaten, Genaamt: Het verborgen Houwlyk, en De Hemelsche academie, Amsterdam Het is zeer frappant dat hij deze uitgave ook een aanspraak aan de studenten in de heilige theologie meegaf waarin hij eveneens de noodzaak van een reformatie onderstreepte en ervoor waarschuwde tevreden te zijn met filosofische, filologische en theologische kennis in het hoofd. Deze kennis maakt immers slechts opgeblazen. Eerder in het jaar 1678 had hij zich in de dedicatie aan de studenten in de godgeleerdheid in zijn Hugh Binning-vertaling Ettelijcke Gronden van de Christelijke Religie (Rotterdam 1678) op soortgelijke wijze geuit. Als zodanig vormen die aan- 24 J. van der Haar, From Abbadie to Young. A Bibliography ofenglish, Most Puritian Works, Translated i/t Dutch Language, twee delen, Veenendaal 1980,1, (115) nr Hoewel Meeuse in zijn algemeen artikel over Koelman blijk ervan geeft deze vertaling te kennen, schenkt hij in zijn artikel over Koelmans visie op de puriteinen helaas geen aandacht aan die overzetting: resp. Meeuse, 'Jacobus Koelman', 75 en C.J. Meeuse, 'De visie van Koelman op de puriteinen', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, XX (1996), DNR XXV (2001)

12 JACOBUS KOELMAN IN HET LICHT VAN ZIJN EERSTE PUBLICATIE spraak en opdracht bevestigingen te meer van de eerder in dit artikel gegeven interpretatie van Koelmans autobiografische uitlating in de dedicatie van zijn eersteling. Aan Rous ontleent Koelman een belangrijke gedachte, namelijk dat de studenten in de godgeleerdheid van de aardse academie moeten opklimmen tot de hemelse academie. Niet dat de aardse hogeschool veracht mag worden. Integendeel: de theoretische kennis en de praktische oefening die daar bijgebracht worden, zijn onmisbaar. Maar voor het ambt is nog iets belangrijkers nodig, namelijk door Christus Zelf in de verborgenheden des geloofs onderwezen te worden. Nader onderzoek heeft mij geleerd dat Koelman veel meer dan alleen dat motief aan Rous ontleent. Vergelijking tussen het desbetreffende lange gedeelte uit zijn aanspraak - niet minder dan de helft! - en het door hemzelf vertaalde werk De Hemelsche academie van Rous maakt duidelijk dat het eerste een korte samenvatting van de eerste vijf hoofdstukken van het tweede is, dat in totaal tien hoofdstukken telt. Welbeschouwd is hij derhalve voor de helft van zijn aanspraak schatplichtig aan de Engelse puritein. Hij comprimeert eerst het eerste hoofdstuk van het werk van Rous en vervolgens neemt hij de vier uitnemende bekwaamheden die het resultaat van het hemelse onderwijs van Christus zijn en die in het vijfde hoofdstuk van het desbetreffende boek aan de orde komen, over, waarbij hij gedeelten van Rous' uitwerking van die vier punten verbindt met passages uit de hoofdstukken twee tot en met vijf. Zo heeft hij de citaten van Thomas van Aquino en Gonzales uit het tweede hoofdstuk van Rous' geschrift, de citaten van Thomas a Kempis uit het vijfde hoofdstuk en het citaat van Gerson uit het vierde hoofdstuk gekopieerd. Dit houdt in dat niet één citaat van een rooms-katholieke middeleeuwer door Koelman zelf is ingelast, maar dat hij ze alle ontleent aan de tekst van Rous. J. van den Berg, die in een artikel ingaat op de door Rous uitgeoefende invloed op ons land, heeft wel weet van Koelmans vertaling van het desbetreffende geschrift van Rous, maar is er kennelijk niet van op de hoogte dat Koelman Rous' opvatting over de hemelse academie reeds in zijn studententijd omhelsd en tot de zijne gemaakt heeft. Hij stelt ten onrechte dat de verbanning van Koelman uit Sluis eraan heeft meegewerkt dat deze zich tot Rous' werk aangetrokken voelde 25. Uit de hier gevonden ontleningen blijkt dat Van den Berg wel gelijk heeft met zijn signaleringen dat Rous in het bewuste geschrift vaak middeleeuwse auteurs citeert en dat mede dank zij hem inzichten uit de latere middeleeuwse mystiek doorgewerkt hebben in de piëtistische sector van het Nederlandse geestesleven 26. Het is alleszeggend dat Koelman als laatste Love weer opvoert. In deze fase van zijn leven was hij bij alle invloeden die hij ondergaan had en nog onderging, het meest door deze puritein gefascineerd! 25 J. van den Berg, 'De Engelse Puritein Francis Rous ( ) en de vertaling van enkele van zijn geschriften in het Nederlands', in: De zeventiende eeuw, I (1985), Van den Berg, 'De Engelse Puritein Francis Rous', 53 en 62. DNR XXV (2001) 83