Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Een onbekende zoon van Willem Teellinck / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 25 (2001), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 Een onbekende zoon van Willem Teellinck WJ. op 't Hof Toen ik alweer vijfjaar geleden het standaardwerk van F. Postma en J. van Sluis, Auditorium Academiae Franekerensis, aangeschaft had, trof mij bij het doornemen daarvan dat ene Justus Teellinck vele malen voorkomt, en wel niet minder dan elf keer 1. Aangezien die naam mij niets zei, trok ik een ander standaardwerk uit mijn boekenkast, namelijk RD. de Vos' De vroedschap van Zierikzee, waarin de meest betrouwbare genealogische informatie over de familie Teellinck te vinden is. Daarin komen twee personen met de naam Justus Teellinck voor. De eerste van hen is in 1612 geboren, werd op 8 mei 1630 te Leiden als student in de rechten ingeschreven en overleed op 21 juli 1645 te Zierikzee. De tweede Justus is op 18 mei 1683 te Zierikzee gedoopt en op jonge leeftijd gestorven 2. Beiden kunnen onmogelijk identiek zijn met de in Franeker opduikende Justus, aangezien deze in de jaren in de genoemde Friese stad studeerde. Wie is deze Justus Teellinck 3? Identificatie Justus Teellinck heeft te Franeker in totaal acht disputaties verdedigd: in 1625 drie - respectievelijk over de natuur van de logica, over het meerdere en het mindere en over een behoorlijke indeling en een als grondslag aanvaarde stelling in het algemeen - onder Johannes Hachtingius, professor in de 'artes', in 1626 vier tegen Bellarminus - respectievelijk over de oorzaak van de zonde, over de gemeenschap met de genade, over de rechtvaardiging en over de gehoorzaamheid aan de wet - onder Guilielmus Amesius, professor in de theologie, en in 1627 één over de namen van God onder Johannes Maccovius, professor in de theologie 4. Als plaats van Justus' herkomst wordt steeds vermeld Haamstede in Zeeland. Tevens wordt achter zijn voornaam Justus soms de initiaal G. aangetroffen, wat erop duidt dat de voornaam van zijn vader met een G. begint. In zijn eerste disputatie treft men een gedicht van Antonius de Jonge aan, van wiens hand ook in Teellincks tweede disputatie een 1 F. Postma/J. van Sluis, Auditorium Academiae Franekerensis. Bibliographie der Reden, Disputationen und Gelegenheitsdruckwerke der Universiteit und des Athenaums in Franeker , Leeuwarden 1995, 696a. 2 P.D. de Vos, De vroedschap van Zierikzee van de tweede helft der 16de eeuw tot 1795, W.H. Keikes/H. Uil, Alphen aan den Rijn 1982, resp. 239, 376, 461, 473 en 474. Dat het overigens zeer lofwaardige werk van De Vos voor wat de genealogie van de familie Teellinck betreft niet altijd betrouwbaar is, heb ik al eens eerder laten zien in een artikel over een andere zoon van Willem Teellinck: W.J. op 't Hof, 'De jeugd van Johannes Teellinck', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, IX (1985), Mijn grote dank gaat uit naar H. Uil, gemeente-archivaris van Schouwen-Duiveland, en naar prof.dr. F. Postma, die beiden een concept van dit artikel hebben verrijkt met hun corrigerende en additionerende opmerkingen. Zoals uit het tweede gedeelte van dit artikel blijkt ben ik vooral aan Postma veel verschuldigd. 4 Deze disputaties zijn uiterst zeldzaam en komen - voor zover bekend - heden ten dage alleen in Hongaarse en Roemeense bibliotheken voor, waar ze door Postma opgespoord zijn. 84 DNR XXV (2001)

3 EEN ONBEKENDE ZOON VAN WILLEM TEELLINCK De hogeschool te Franeker in de achttiende eeuw poëtisch produkt voorkomt. Omgekeerd schreef Teellinck gedichten voor twee disputaties van De Jonge, die afkomstig was uit Zierikzee in Zeeland. Het inschrijvingsalbum van de universiteit te Franeker laat zien dat de Zeeuwen Maximilianus Teellingius, Justus Teelingius en Antonius de Jonge achter elkaar in oktober 1624 zijn ingeschreven, Maximiliaan op 25 oktober en Justus en Antonius tezamen daarna op 29 oktober. De twee Teellincks werden ingeschreven als student in de filosofie, De Jonge als student in de theologie 5. Voor de identificatie van Justus is de vermelde plaats van zijn herkomst van fundamenteel belang. Welke Teellinck heeft ooit in het kleine dorpje Haamstede gewoond? Dit is slechts van één Teellinck bekend, namelijk van de Zierikzeeënaar Willem Teellinck, de vader der Nadere Reformatie, die van 4 oktober 1606 tot september 1613 als predikant de gereformeerde gemeenten te Burgh en Haamstede diende 6 en die in die tijd zijn domicilie te Haamstede had 7. Hiermee is gelijk de initiaal G. van Justus' patroniem verklaard: (zoon van) Gulielmus, dat het Latijnse woord voor Willem is. Tevens is dan de nauwe band met de Zierikzeeënaar Antonius de Jonge begrijpelijk. Justus' grootmoeder van vaders kant, de Zierikzeese Johanna de Jonge, was een 5 Album Studiosorum Academiae Franekerensis ( , ), S.J. Fockema Andreae/Th.J. Meijer, Franeker 1968, 75, nrs FA. van Lieburg, Repertorium van Nederlandse hervormde predikanten tot 1816, twee delen, Dordrecht 1996,1, W.J. op 't Hof, Bibliografische lijst van de geschriften van Willem Teellinck, Rotterdam 1993, DNR XXV (2001) 85

4 WJ. op 't Hof tante van vaders kant van Antonius. Geboren in 1607 werd Antonius, na eerst onderwijs op de Latijnse school te Rotterdam te hebben gevolgd, op 23 augustus op achttienjarige leeftijd - als student in de theologie aan de universiteit te Leiden ingeschreven 8. Zoals hiervóór reeds aangegeven werd hij op 29 oktober te Franeker als zodanig ingeschreven. Lang zal hij daar niet gebleven zijn, want in het volgende jaar liet hij zich voor de tweede keer als student in de theologie te Leiden noteren 9. In 1630 volgde hier zijn derde inschrijving, nu als doctor in de rechten 10. Na een hele ambtelijke en politieke carrière werd hij uiteindelijk in 1664 pensionaris van Middelburg. Hier stierf hij op 28 mei Is Justus een zoon van Willem Teellinck, dan is het ook geheel begrijpelijk waarom in het Franeker studentenalbum Justus op Maximiliaan Teellinck volgt. Deze laatste was immers ook een zoon van Willem. Van Maximiliaan is bekend dat hij de oudste zoon was. Er is derhalve alles voor te zeggen dat Justus de tweede zoon van Willem was. Willem zal Justus vernoemd hebben naar zijn eigen vader Joos, terwijl Maximiliaan de voornaam van zijn schoonvader gekregen zal hebben. Uit een andere bron is bekend dat Maximiliaan en Justus Teellinck beiden de Latijnse school te Rotterdam bezocht hebben, waar de gebroeders Jacob en Izaak Beeckman, die beiden geestverwant van Willem Teellinck waren, de scepter zwaaiden 12. Verder bevat het Leidse studenteninschrijvingsalbum nog de informatie dat Maximiliaan Teellinck zich op 19 oktober 1623 als student in de godgeleerdheid liet boekstaven 13. Van elders is verder bekend dat hij in september 1625 proponent in de classis Walcheren werd 14. De reconstructie van al de voorgaande informatie levert het volgende beeld op. Maximiliaan Teellinck, Justus Teellinck en Antonius de Jonge hebben gedrieën onderwijs gevolgd van de gebroeders Beeckman op de Latijnse school te Rotterdam. Wellicht zullen ze daar een soort familiegroepje hebben gevormd. Maximiliaan is als eerste - in oktober theologie in Leiden gaan studeren. Antonius voegde zich tien maanden later bij hem. Toen Justus ook rijp geacht werd voor de universiteit, zal hij door zijn vader naar Franeker gestuurd zijn. Vader Willem zal gewenst hebben dat ook zijn oudste zoon Maximiliaan aan de voeten van de grote puritein Amesius zou plaatsnemen. Antonius zal zich toen wellicht op last van zijn vader Bonifacius bij de gebroeders Teellinck aangesloten hebben 15. De reis naar Franeker 8 Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae, MDLXXV-MDCCCLXXV, 's-gravenhage 1875, k Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae, k Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae, k De Vos, De vroedschap van Zierikzee, , , 148, 152, 158 en K. van Berkel, Isaac Beeckman ( ) en de mechanisering van het wereldbeeld, Amsterdam 1983, i.h.b Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae, k T. Brienen, 'Maximiliaen Teellinck (ca )', in: J.B.H. Alblas / T. Brienen / W.J. op 't Hof/ G.H. Leurdijk / F.A. van Lieburg, Figuren en thema's van de Nadere Reformatie, III, Rotterdam 1993, Gezamenlijk een studiereis maken was al eerder in de relatie tussen de verwante families Teellinck en De Jonge voorgekomen. Antonius' vader Bonifacius en een oom van Maximiliaan en Justus, Eeuwout Teellinck, waren met ene Willem Diert in 1594 naar Orléans gereisd, waar zij op 26 juli gedrieën in de rechten promoveerden: W.J. op 't Hof /C.A. de Nier/ H. Uil,, Eeuwout Teellinck in handschriften, Kampen 1989, en DNR XXV (2001)

5 EEN ONBEKENDE ZOON VAN WILLEM TEELLINCK zullen zij gezamenlijk gemaakt hebben. Naar de reden van het feit dat Maximiliaan zich in die Friese universiteitsstad vier dagen eerder als student liet inschrijven dan Justus en Antonius kan slechts gegist worden. In zijn Franeker periode heeft Maximiliaan onder Amesius drie disputaties verdedigd 16. Maximiliaan en Antonius hebben in 1625 Franeker alweer verlaten. Maximiliaan ging als predikant de Gereformeerde Kerk in en Antonius zette zijn studie te Leiden voort. Justus bleef in de Friese academiestad. In zijn derde Leidse periode schakelde Antonius van de theologie over op de rechten. Al de beschikbare gegevens laten slechts één identificatie toe: Justus was een zoon van Willem. Deze heeft dus niet drie, maar vier zoons gehad die zijn voetspoor van de godgeleerdheid volgden. Naast Maximiliaan hebben immers ook Theodorus en Johannes theologie gestudeerd. Dit drietal is ook predikant geworden 17, in tegenstelling tot Justus, van wie na 1627 niets meer bekend is. Ik houd het erop dat hij aan het eind van of kort na zijn studietijd overleden is. Wellicht aan een besmettelijke ziekte? Dit zou inhouden dat vader Willem aan het eind van zijn leven - hij overleed op 8 april een gevoelig verlies heeft moeten incasseren. Gezien hun nauwe relaties zullen Justus Teellinck en Antonius de Jonge ongeveer van dezelfde leeftijd zijn geweest. Ik stel Justus' geboortejaar dan ook op 1607 of Bibliofiel Dankzij het apparaat Breuker aan de Fryske Akademy te Leeuwarden 18 weten wij nog een paar dingen uit Justus' studieperiode te Franeker. Justus woonde in bij burgemeester Harmen Harmenszoon. Wellicht was deze laatste ook een geestverwant van vader Willem Teellinck. Justus was in tegenstelling tot zijn broer Maximiliaan op iedere boekenveiling die in zijn Franeker periode gehouden werd te vinden. Blijkbaar was hij een bibliofiel. Uit Justus' Franeker periode kent het apparaat Breuker zeven boekverkopingen, waaronder die van de bibliotheek van de Franeker professor in de theologie Sibrandus Lubbertus. In totaal kocht Justus op deze veilingen voor zo'n 60 gulden aan boeken, waarvan hij bijna de helft op de veiling van Lubbertus' boekerij uitgaf In die tijd was 60 gulden een formidabel bedrag, maar voor een lid van een welgestelde familie als Teellinck geen onoverkomenlijk bezwaar 19. De aard van de door Justus aangeschafte boeken was uitsluitend wetenschappelijk Postma/van Sluis, Auditorium Academiae Franekerensis, Van Lieburg, Repertorium, I, Dit apparaat betreft een onder leiding van prof.dr. Ph.H. Breuker aangelegde verzameling boedelinventarissen en bibliotheekinventarissen in de vorm van verslagen van boekverkopingen uit het zeventiende- en achttiendeeeuwse Friesland. Zie hiervoor: Ph.H. Breuker, 'Boekbezit in Friesland tot ca Prolegomena bij een onderzoek aan de Fryske Akademy', in: Batavia Academica, IX (1991), Zie voor de catalogus van deze auctie: Postma/Van Sluis, Auditorium Academiae Franekerensis, Rijksarchief te Leeuwarden, Archief Nedergerecht Franeker, inv.nr. HH: veiling door Hans Willems op 15 januari 1625; veiling van de bibliotheek van Christophorus Hector op 30 mei 1625; veiling van de bibliotheek van Sibrandus Lubbertus op 29 augustus tot en met 1 september 1625; veiling van de bibliotheek van Michiel Pontanus op 9 september 1625; veiling door boekverkoper Hans op 27 maart 1626; veiling door Renatus Siccama op 1 april 1626; veiling door Jacob Tiebbes Popta van de bibliotheek van Paulus Orinus op 3 april DNR XXV (2001) 87

6 WJ. op 't Hof In de bibliotheek-catalogus van Franeker uit 1656 wordt onder nr. 672 vermeld: Rerum Hispanicarum scriptores aliquot, Frankf. 1579, twee delen, in folio. Het gaat in dit verband om de notitie dat dit werk aan de bibliotheek geschonken is door "Justus Teelingius, Middelburgensis Zelandus". Dat hier Middelburg genoemd wordt, zal te maken hebben met het feit dat op het moment van schenking Justus' ouderlijke woning in die stad stond. Dedicaties in disputaties Nadat ik het voorgaande op enkele aspecten na als artikel in concept klaargemaakt had, stuurde ik een afdruk daarvan naar de eerste auteur van het standaardwerk waar dit artikel mee inzet, prof.dr. F. Postma. Mijn vraag aan hem was of de disputaties wellicht dedicaties bevatten die meer, dat is in dit geval afdoende zekerheid over de identificatie zouden kunnen verschaffen. Dit bleek een schot in de roos. Heel snel bracht hij mij via de digitale weg op de hoogte van Justus' schenking aan de Franeker bibliotheek en van de volgende zaken. Justus droeg zijn tweede in 1625 onder Hachtingius gehouden disputatie op aan zijn vader, de Middelburgse predikant Gulielmus Teellinck, en aan zijn oom, de Middelburgse ontvanger-generaal van de Staten van Zeeland Theobaldus [=Eeuwout] Teellinck. Door deze dedicatie is de identificatie van Justus als zoon van Willem boven alle twijfel verheven en staat ze voor eens en voor altijd vast. Tevens kan de vorig jaar verschenen biografie van Eeuwout Teellinck 21 met deze opdracht aangevuld worden. De dedicatie is nog in een ander opzicht interessant. Zij is namelijk niet alleen aan de gebroeders Willem en Eeuwout Teellinck, maar ook aan de Franeker professoren Gulielmus Amesius en Sixtinus Amama en aan de op de Rotterdamse Latijnse school docerende gebroeders Isaacus en Jacobus Beeckmannus gericht. Op het eerste gezicht is deze dedicatie niet bijzonder. De meeste studenten droegen hun disputaties immers op aan familieleden en aan vroegere en huidige leermeesters. Wat in deze opdracht evenwel opvalt, is dat vijf van de zes gedediceerden bekend staan als vurige gereformeerde piëtisten, zo niet nadere reformatoren. Het heeft er derhalve veel van weg dat Justus' eigen geestelijke ligging ook in die richting gezocht mag worden. Maar de zesde man dan, Amama? Hoewel deze niet als een man van de Nadere Reformatie bekend staat, is het toch opmerkelijk dat hij samen met onder anderen Amesius approbaties ondertekende van twee van Willem Teellincks reformatiegeschriften uit 1626, terwijl hij voor een daarvan nog een gedicht schreef 22. Hoewel geen aanhanger was hij blijkbaar wel een sympathisant van het vroomheidsstreven van Willem Teellinck en Amesius. Dat Justus ook piëtistische, zo niet nader-reformatorische sympathieën koesterde, wordt bevestigd door de opdracht in zijn derde disputatie onder Hachtingius, eveneens uit Die is namelijk gericht aan Godefridus Goeree en Petrus van Nienrode, beiden opzieners van de Latijnse school te Rotterdam, en aan de Engelse predikant 21 WJ. op 't Hof, Eeuwout Teellinck. Leven, werk en betekenis, Rumpt WJ. op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands, , Rotterdam 1987, 498; Op 't Hof, Bibliografische lijst, 98 en DNR XXV (2001)

7 EEN ONBEKENDE ZOON VAN WILLEM TEELLINCK te Middelburg John Drake en de Kralingse predikant Adrianus Hasius. De drie laatstgenoemden van dit viertal kunnen als gereformeerde piëtisten aangemerkt worden. Van Nienrode was dit nog het minst. Hij heeft behalve enkele leerstellige werken ook de vertaling van een befaamd piëtistisch puriteins boek op zijn naam staan 49. Drake was als leerling en volgeling van Amesius een echte piëtistische puritein 50. Hasius was een op en top gereformeerd piëtist 51. Justus Teellinck droeg zijn disputatie onder Maccovius uit 1627 op aan Matthias Walsweer, predikant te Burgwerd en Hichtum, die hij zijn vriend noemt, en aan vier medestudenten, Georgius Costius (uit Gelderland), Johannes Persius (uit Amsterdam), Stephanus Thierri (uit Londen) en Gulielmus Hatzfeldius (uit Bremen). Van twee van hen is iets bekend, namelijk Walsweer en Hatzfeld. Beiden blijken zij een voorliefde voor piëtistische puriteinse lectuur gehad te hebben. Walsweer kocht in het tijdvak boeken van dat genre op boekenaucties in Friesland 52. Hatzfelds bemoeienis daarmee ging nog verder: hij was verantwoordelijk voor de gecorrigeerde heruitgave van puritanistica in het Nederlands. In 1642 verrijkte hij de derde druk van De Verborghentheyt van Selfs-bedrieghlickheydt van Daniel Dyke met een register, terwijl hij driejaar later de tweede druk van Cowpers Opera omnia verbeterde en van een voorwoord voorzag. Aangezien beide edities voor rekening van de Utrechtse uitgever Esdras Willemszoon Snellaert kwamen, zal Hatzfeld, die van als predikant de gereformeerde gemeente in het naburige Breukelen diende 53, een bepaalde relatie met Snellaert hebben gehad 54. Tenslotte wordt Antonius de Jonge's verblijf op de Rotterdamse Latijnse school bevestigd door de dedicatie van zijn eerste disputatie onder Hachtingius uit Hierin worden de namen van zijn leermeesters Beeckman met ere genoemd. Moraal Dit artikel leert dat wij over het gezin van Willem Teellinck en over de relaties van de familie Teellinck veel minder weten dan wij dachten. Alert blijven is daarom zeer geboden. In de tweede plaats licht het grote belang van gedrukte disputaties op en in dit geval derhalve ook van Postma's zoektochten naar exemplaren van Franeker disputaties in Hongarije en Roemenië (het vroegere Zevenburgen). De importantie daarvan zit met name in de dedicaties, die vaak schatten van (nieuwe) informatie bevatten. Dit is overigens iets dat de disputaties met andere boeken gemeen hebben, zoals menig artikel in dit blad in het verleden heeft aangetoond. 23 Op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften, K.L. Sprunger, Dutch Puritanism. A History ofenglish and Scottish Churches of the Netherlands in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Leiden 1982, K. Exalto, De kracht der religie. Tien schetsen van gereformeerde "oude schrijvers" uit de 17e en 18e eeuw,urk 1976, W. J. op 't Hof, 'Vertaalde puritanistica in Friesland vóór 1623', in: Documentatieblad Nadere Reformatie XXV (2001), 51, Van Lieburg, Repertorium, I, J. van der Haar, From Abbadie to Young. A Bibliography ofenglish, Most Puritian Works, Translated i/ t Dutch Language, Veenendaal 1980, resp. (53) en (46). DNR XXV (2001) 89