Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Vertaalde puritanistica in Friesland vóór 1623 / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 25 (2001), no. 1 (Voorjaar), p Copyright 2006 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 Vertaalde puritanistica in Friesland vóór 1623 WJ. op 't Hof Het zal iedere doctor wel overkomen dat hij na korter of langer tijd erachter komt dat hij bij het schrijven van zijn dissertatie bronnen over het hoofd heeft gezien of onkundig was van het bestaan ervan. In mijn eigen proefschrift heb ik de Nederlandse vertalingen van puriteinse geschriften uit de periode behandeld 1. Hierin heb ik zestig vertalingen met de diverse herdrukken samengebracht en de inhoud en de invloed daarvan besproken. Intussen heb ik in een artikel laten zien dat er nog één geschrift aan dat totaal toegevoegd moet worden 2. Friese bron Er is echter een tweede bron waarvan ik het achteraf betreur dat ik die niet bij het samenstellen van mijn proefschrift heb verwerkt. Onder leiding van prof.dr. RH. Breuker is in het verleden aan de Fryske Akademy te Leeuwarden een verzameling boedel- en bibliotheekinventarissen uit het zeventiende- en achttiende-eeuwse Friesland aangelegd 3. Toen ik eenjaar na de verschijning van mijn dissertatie met hem in contact kwam, heeft hij mij op genereuze wijze de gelegenheid geboden de door mij in mijn proefschrift behandelde vertalingen in zijn collectie te traceren en heeft hij mij in een latere fase aan diverse gegevens geholpen. Door allerlei omstandigheden komt het nu pas tot publicatie van het resultaat. Concreet gaat het om boedelinventarissen en verslagen van boekverkopingen. Een inventaris levert één eigenaarsnaam op, namelijk die van de overledene. Het verslag van een boeken-auctie informeert niet alleen over de nieuwe eigenaar, maar soms ook over de vorige bezitter. Het apparaat-breuker is dan ook een unieke bron om enig inzicht te krijgen in de verspreiding van de desbetreffende vertalingen in Friesland, niet slechts kwantitatief, maar ook sociaal. Met andere woorden: behalve dat de inventarissen en auctieverslagen het wettigen uitspraken te doen over aantallen exemplaren in Friesland, geven zij ook een indruk van de maatschappelijke positie van de bezitters daarvan, die men gevoeglijk ook als lezers mag beschouwen. Tenslotte kennen de veilingverslagen nog een ander uiterst interessant aspect: ze vermelden de prijzen die de koper voor een werk neertelde. Als zodanig zijn ze van enorme boekhistorische betekenis. Gegevens Zoals te verwachten was, is de omschrijving van de nummers in een boedelinventaris en vooral in een verslag van een auctie vaak zo algemeen dat het niet uit te maken WJ. op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands, , Rotterdam WJ. op 't Hof, 'Een vergeten piëtistisch puriteins geschrift uit 1612', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, XX (1996), Ph.H. Breuker, 'Boekbezit in Friesland tot ca Prolegomena bij een onderzoek aan de Fryske Akademy', in: Batavia Academica, IX (1991), DNR XXV (2001) 43

3 WJ. op 't Hof valt welk werk er bedoeld wordt. Zo wordt geregeld uitsluitend de naam Perkinsius gebezigd. Deze naam zorgt voor een dubbele onduidelijkheid: allereerst weten we niet of hiermee Nederlandstalige of Latijnse edities van werken van deze Engelse puritein bedoeld worden en in de tweede plaats is er geen enkele aanwijzing welk werk bedoeld wordt. De genoemde aanduiding wordt tweemaal gebezigd in het verslag van de auctie die Johannes Hilbrandi op 22 oktober 1610 te Franeker hield. De eerste keer kocht Cornelius Bernardi het boek op voor twaalf stuivers, de tweede keer deed Philippus Eilshemius dat voor 27 stuivers 4. Dezelfde naam komt voor in het verslag van de veiling die Adrianus Metius en Jacobus Buytenpost op 30 november 1611 te Franeker hielden: Johannes Stephani kocht het werkje toen voor één stuiver 5. De inventaris van Pieter Pieterszoon Soutelande uit 1613 vermeldt tweemaal een Wtlegginge Perkinsi, waarvan de waarde geschat werd op één gulden en twee stuivers en op twee gulden 6. In het verslag van de auctie door Antonius Michiels Panneel op 10 juni 1619 te Franeker gehouden treft men de naam van Perkinsius drie keer aan. De eerste keer was Matthias Walsweer de koper voor acht stuivers, de tweede keer Henricus Beilanus voor dertien stuivers en de laatste keer Bernardus Hesseli voor elf stuivers 7. Elf en twaalf dagen later hield Daniël Johannes daar een veiling, waarvan het verslag tweemaal die naam vermeldt: de eerste keer was Mauritius Stantius met één gulden en vijf stuivers de gelukkige koper, de tweede keer Hillebrandus Johannis met hetzelfde bedrag 8. Onder die zelfde naam kocht op de auctie georganiseerd door Harmen Janszoon op 3 juni 1620 te Franeker mr. Johannes Johannes een boek voor vijftien stuivers en Hendricus Crosius een werk voor negentien stuivers 9. Uit de bibliotheek van Abraham Spillier, die te Franeker werd geveild, kochten Lasius Johannes en Eido Campegius op 29 mei 1621 ieder een Perkinsius, respectievelijk voor drie en vijf stuivers 10. Bij die zelfde gelegenheid schafte voor tien stuivers Watze Watzes zich verscheiden tractaten Perkinsij duijs aan 11. Op 2 juni 1621 kocht Hermannus Gielradi tijdens een door hemzelf gehouden boekverkoping te Franeker een Perkinsius voor 15 stuivers 12 en op 28 mei 1622 mijnde Fredericus Heinsius daar op een auctie van Daniël Johannes een werk met dezelfde benaming voor één gulden 13. Een ander probleem vormt de uitdrukking drie hemelsche tractaten. Het is onmiskenbaar dat het hierbij om een geschrift van W. Cowper gaat, maar om welk? Deze heeft namelijk twee geschriften met deze titel op zijn naam staan 14. Dat werk kwam RAF, F. HH. Ik baseer mij steeds op de voorlopige transcriptie van de bronnen zoals die mij aangereikt is, zelfs al bevat die aperte fouten. RAF, F. HH, 49. RAF, GAL Z 9, resp. 223v. en 226r. RAF, F. GG 7, resp. 8, 9 en 9. RAF, F. HH, resp. 7r. en lov. RAF, F. HH, 12. RAF, F. BB 7, resp. 425v. en 427r. RAF, F. BB 7, 426r. RAF, F. HH, 5. RAF, F. HH, 6r. Op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften, en DNR XXV (2001)

4 VERTAALDE PURITANISTICA IN FRIESLAND VÓÓR 1623 op 23 januari 1619 te Franeker als onderdeel van de boedel van dr. Hanye onder de hamer en werd door Daniël Johannis voor 16 stuivers gekocht 15. Deze veilde het een halfjaar later te zelf der plaatse voor één gulden en drie stuivers. Het slachtoffer was Mauritius Stantius met M. Segers 16. Op 29 mei 1621 werd het genoemde werk op de veiling van de bibliotheek van Abraham Spillier door Pierius Johannis voor achttien stuivers aangekocht 17. Tenslotte werd het op 27 mei 1622 op een auctie van Daniël Johannes voor negentien stuivers het eigendom van Wilhelmus Jarichi 18. De gegevens uit het apparaat-breuker die wel gedentificeerd kunnen worden, heb ik als volgt gerangschikt. Eerst wordt het desbetreffende nummer uit mijn proefschrift, de auteur(s), de titel, de vertaler, de plaats(en) en ja(a)r(en) van uitgave en het formaat aangegeven. Daaronder komt de datum van de bron, gevolgd door de aard van het stuk, de titel zoals die genoteerd is, de koper en de prijs. In een voetnoot wordt de bewaarplaats en het nummer van het desbetreffende stuk opgegeven. Gebruikte afkortingen zijn: bibl. = bibliotheek, d. = door, D. = Dokkum, F. = Franeker, inv. = boedelinventaris, L. = Leeuwarden, RAF = Rijksarchief in Friesland, v. = van, verk. = boekverkoping. Overzicht 1: L. Bayly, De practycke ofte Oeffeninghe der Godtzaligheydt, E. Schuttenius, Amsterdam 1620, 1622, 8 28 mei 1622: verk. te F. d. Daniël Johannis, practijc der Godtsalicheit, Johannes Witzonius, : W. Cowper, Anatomie, J. Lamotius, Delft 1612, 1617, 1619, 8 29 mei 1621: verk. te F. v. bibl. v. Abraham Spillier, Anatomia Cuperi, Henricus Beilanus, : W. Cowper, Drie Hemelsche Tractaten, op het achtste Capittel tot den Romeynen, J. Lamotius, Delft 1613, 1617,4 13 april 1615: inv. v. Willem van Hetteren, Drie hemelsche tractaten van Willem Couper opt 8 en capitel totten Romeinen : inv. v. Sybilla van den Berch, Drie Hemelsche tractaten op het 8. e capittel tot de Romeynen nederduijts 22 18: J.Dod/R. Cleaver, Thien sermoonen, dienende voor-namelijck, tot voor-bereydinghe, om des Heeren Avont-mael, waerdelyck te moghen ontfanghen, J. Lamotius, Den Haag 1614, 8 3 juni 1620: verk. te F. d. Herman Janszoon, 10. Sermonen van het auontmall, Nicolaus Conradi, mei 1621: verk. te F. v. bibl. v. Abraham Spillier, Tien Sermonen vant Avontmael, Henricus Beilanus, : J. Hayward, De stercke helper, J. Lamotius, Rotterdam 1615, RAF, F. GG 7, 14. RAF, F. HH, 6r. RAF, F. BB 7, 426r. RAF, F. HH, 2r. RAF, F. HH, 5v. RAF, F. BB 7, 427r. RAF, D. W 7, 2. RAF,L.Y25,312. RAF, F. HH, 12. RAF, F. BB 7, 425v. DNR XXV (2001) 45

5 W.J. op 't Hof 9 december 1616: inv. v. Frans Franssen, Stercke helper Lamotij 25 25: R. Linaker, Een seer troostelick Tractaet/tot verquickinghe der ghener die in hare Conscientie benaut zijn, V. Meusevoet, Amsterdam [ ], 8 3 februari 1621: inv. v. Johannes Sartorius, een troestelijck tractaet tot verquickinge der gener die haer conscientie beswaert syn 26 26: J. Napier, Een duydelicke verclaringhe, Wande gantsche Openbaringhe Joannis Des Apostels, M. Panneel, Middelburg 1600, 1607, 1613, 4 27 november 1611: verk. te F. d. Adrianus Metius en Jacobus Buytenpost, Joan Napeir, Timaeus Faber, 16 stuivers augustus 1618: verk. te F. v. bibl. v. Johannes Hillebrandi, Napeir ouer d'openbaringe Johannis, Theodorus Petri, juni 1619: verk. te F. d. Daniël Johannis, Napeus ouer d'openbaringe Johannis, Hillebrandus Johannis, l-l : W. Perkins, Salve voor een sieck Mensche, V. Meusevoet, Amsterdam 1599, 1602, 1604, 1608, 1620, : inv. v. Jescke Geerts, vrouw v. Evert Reyners, Parkinsi salue neuens ander stuckies Ingebonden in ; inv. v. Thesck Geerts, vrouw v. Evert Reyners, met taxatie d. Beernt Arents, Elleff tractaten Parkensi, november 1622: inv. v. boeken die mr. Claes van zijn vader gekregen of geërfd heeft, Salue voor een Siecke mensche Perkinsi. in : W. Perkins, De Aenvechtingen des Satans, V. Meusevoet, Amsterdam 1601, 1603, 1607, 1612, 8 7 november 1622: inv. v. boeken die mr. Claes van zijn vader gekregen of geërfd heeft, D 'aenvechtinge des duijuels in : W. Perkins, Het ware gewin, V. Meusevoet, Amsterdam 1602, 1604 (2x), 1616, 8 7 november 1610: inv. v. bibl. v. Jacob Jansen, Wilhelmus voorseijd [=Perkinsius] van t'ware gewin, In octauo 34 37: W. Perkins, Eene Grondige ende clare uytlegginghe over de twaelfarticulen des Christelijcken Geloofs, V. Meusevoet, Amsterdam 1603, 1605, 1611, 4 7 november 1610: inv. v. bibl. v. Jacob Jansen, Wtlegginge van t'gelooff M r. Wilhelmum Perkinsium In quarto met hoorn gebonden 3^ 25 november 1611: verk. te F. d. Adrianus Metius en Jacobus Buytenpost, Perkinsius opt Gelooff, Heinsius Fredrici, 42 stuivers 36 5 januari 1619: inv. v. bibl. v. Pieter Runia, M. Wilhelmi Perkinsi] Grondige ende Klare vuijtlegginghe over die 12 artikelen des gelooffs 37 38a: W. Perkins, De gereformeerde catholyck, E. Boot, Middelburg 1604, 8 7 november 1622: inv. v. boeken die mr. Claes van zijn vader gekregen of geërfd heeft, De gereformeerde Catholijck in RAF, D. W 7, 4. RAF, Achtk. M 3, 7. RAF, F. HH, 31. In de inv. v. de bibl. v. Faber keert dit geschrift weer: Een duijtlijcke verclaringe vande gansche openbaringe Johannis des Apostels autore Johannes napeir. RAF, F. BB 19, 15. RAF, F. HH, 1. RAF, F. HH, 8v. RAF, L. Y 20, 462. RAF, L. Z 10, 288v. RAF, L. Y 25, 200. RAF, L. Y 25, 200. RAF, L.Y18, 356. RAF, L.Y18, 355. RAF, F. HH, 4. RAF, Arch. 319 Beyma thoe Kingma Nr. 744, 18. RAF, L. Y25, DNR XXV (2001)

6 VERTAALDE PURITANISTICA IN FRIESLAND VÓÓR b: W. Perkins, Een Ghereformeert Catholijck (...) Midtsgaders Eene Waerschouwinghe teghen de Afgoderye der laetster tyden, V. Meusevoet, Amsterdam 1605, 8 7 november 1610: inv. v. bibl. v. Jacob Jansen, Wilhelmus Perkinsius vande Catholijckse affgoderie, In octauo 39 5 januari 1619: inv. v. bibl. v. dr. Pieter Runia, Perkinsij (...) Gereformeert Catholijck Item Een Waerschrijwinge tegen d'affgoderije 40 42: W. Perkins, De gulden Keten, P. Ruyl, Amsterdam 1606, 1610, 8 7 november 1610: inv. v. bibl. v. Jacob Jansen, Het boeck den gulden ketten genaemtln octauo november 1611: verk. te F. d. Adrianus Metius en Jacobus Buytenpost, die gulden keten, Hermannus Petri, 13 stuivers : inv. v. Jescke Geerts, vrouw v. Evert Reyners, D'Gulden keten Parkinsi in ; inv. v. Thesck Geerts, vrouw v. Evert Reyners, met taxatie d. Beernt Arents, D'gulden ketten Parkensi, _ augustus 1618: verk. te F. d. Adolf Engbert te Enkhuizen, Gulden Keten Perkinsij, Adolf Engbert, januari 1619: inv. v. bibl. v. Pieter Runia, Perkinsij Gulden Keten 46 43: W. Perkins, Prophetica, V. Meusevoet, Amsterdam 1606, 1609, : inv. v. Jescke Geerts, vrouw v. Evert Reyners, Prophetica neuens ander stucken Parkinsi in ; inv. v. Thesck Geerts, vrouw v. Evert Reyners, met taxatie d. Beernt Arents, Prophetica, _ : W. Perkins, Een uyt-nemend Tractaet vervaetende de lessen/ uytlegghende de drie eerste Capittelen der Openbaringhe Johannis, V. Meusevoet, Amsterdam 1610, 4 25 november 1611: verk. te F. d. Adrianus Metius en Jacobus Buytenpost, Perkinsii Openbaringhe, Petrus Hartman, 30 stuivers november 1611: verk. te F. d. Adrianus Metius en Jacobus Buytenpost, Openbaringhe Perkinsij, Wobbe Jans, 26 stuivers november 1611: verk. te F. d. Adrianus Metius en Jacobus Buytenpost, Perkinsius opden openbaringhe, Regnerus Barelts, 29 stuivers mei 1622: verk. te F. d. Daniël Johannis, Perkinsius ouer d'openbaringe Joannis, Wilhelmus Wyngarden, : W. Perkins, Vijf Tractaten, Amsterdam 1611, : inv. v. Jescke Geerts, vrouw v. Evert Reyners, Vijff tractaten Parkinsi in ; inv. v. Thesck Geerts, vrouw v. Evert Reyners, met taxatie d. Beernt Arents, Vijff tractaten Parkensy, i RAF, L.Y 18,356. RAF, Arch. 319 Beyma thoe Kingma Nr. 744, 31. RAF, L.Y 18, 356. RAF, F. HH, 28. RAF, L. Y 20, 462. RAF, L. Z 10, 288v. RAF, F. HH, 7. RAF, Arch. 319 Beyma thoe Kingma Nr. 744, 31. RAF, L. Y 20, 462. RAF, L. Z 10, 288v. RAF, F. HH, 4. RAF, F. HH, 20. RAF, F. HH, 48. RAF, F. HH, 7v. RAF, L. Y 20, 462. RAF, L. Z 10, 288v. DNR XXV (2001) 47

7 WJ. op 't Hof 10 juni 1619: verk. te F. d. Antonius Michiels Panneel, Cornhert vijff tractaten Perkinsij het Leuen des Heren, Arnoldus Siderius, : W. Perkins, Breede uytlegginge ende grondighe verclaringhe over het elfste Capittei van den Brief des Apostels Pauli tot den Hebreen, V. Meusevoet, Amsterdam 1612, 4 4 november 1613: verk. te F. d. Andries Janszoon, Perkinsius ouer de hebreen, Hieronimus Hoenderbringha, 40 stuivers 56 54: W. Perkins, Verscheyden theologische vvercken, V. Meusevoet, Amsterdam 1614, 4 13 april 1615: inv. v. bibl. v. Willen van Hetteren, Theologische wercken Perkinsii in quarto 57 55: W. Perkins, Opera theologica, V. Meusevoet, Amsterdam 1615, 2 28 mei 1622: verk. te F. d. Daniël Johannis, Opera Perkinsij Duits, Poppius Boorsma, g58 59: W. Whately, Corte Verhandelinghe van de voornaemste Christelicke oeffeninghen, W. Teellinck, Middelburg 1609, 8 7 november 1610: inv. v. bibl. v. Jacob Jansen, Een boeckien vande Christelijcke oeffeningen 59 Conclusies Werken van Perkins blijken het meest voor te komen, terwijl Cowper in dat opzicht de tweede plaats bezet. Deze volgorde stemt precies overeen met de gegevens uit mijn proefschrift. Enigszins opmerkelijk is het dat er van Napiers geschrift drie exemplaren vermeld worden. Het allergrootste gedeelte van de geïdentificeerde werken is te Amsterdam verschenen. Toch zijn er ook edities uit Delft (7 en 8), Den Haag (18), Rotterdam (23) en Middelburg (26, 38a en 59). Vaak zit er een periode vanjaren tussen de verschijning van een werk en het opduiken hiervan in een archiefstuk in Friesland. In een vijftal gevallen wordt een editie reeds eenjaar na verschijnen vermeld: 23, 48, 53, 54 en 59. Van de zestig in aanmerking komende vertalingen kennen we 21 titels die in Friesland in de tijd vóór 1623 werden gelezen. Uitgaande van het eerste onder 28 genoemde exemplaar en van de vele andere ondefinieerbare titels mogen we stellen dat een meerderheid van het zestigtal in Friesland circuleerde. Even belangrijk als deze constatering is het gegeven dat van negen van de 21 vertalingen meer dan één exemplaar in omloop was, in één geval, 42, zelfs vijf. Gezien de grote beperktheid van het bronnenmateriaal wijst dit alles op een aanzienlijke verspreiding van de vertaalde puritanistica in die periode. Zoals al eeuwen door valt op de prijzen die voor de werken neergeteld moesten worden, geen staat te maken. In 1620 deed 18 achttien stuivers, eenjaar later slechts tien stuivers. In 1611 ging 26 voor zestien stuivers weg, in 1621 voor 22 stuivers en eenjaar later voor 21 stuivers. In 1611 bracht 42 dertien stuivers op, in 1616 werd het op tien stuivers getaxeerd, terwijl het in 1618 slechts acht stuivers opbracht. Nummer 48 vertoont helemaal een opmerkelijk prijsbeeld: in 1611 afwisselend 30, 26 en 29 stuivers en in 1622 slechts veertien stuivers RAF, F. GG 7, 7. RAF, F. GG5. RAF, D. W 7, 2. RAF, F. HH, 9r. RAF, L. Y18, DNR XXV (2001)

8 VERTAALDE PURITANISTICA IN FRIESLAND VOOR 1623 Eigenaars Wie lazen die vertalingen uit het Engels nu in Friesland? Om dit enigermate te kunnen achterhalen, moeten de namen uit het overzicht eerst gezuiverd worden. Concreet houdt dit in dat de namen van hen die om commerciële redenen een exemplaar of exemplaren van de desbetreffende overzettingen in eigendom hadden, ter zijde geschoven moeten worden. Tot de houders van boekenveilingen behoorden Daniël Johannis, Herman Janszoon, Adrianus Metius 60, Jacobus Buytenpost 61, Adolf Engbert, Antonius Panneel en Andries Janszoon (van Aelst) 62. Daniël Johannis ( ) is na zijn studie te Franeker gereformeerd predikant in Friesland geworden, is in 1618 wegens remonstrantisme afgezet en is van 1630 tot aan zijn overlijden als remonstrants predikant buiten Friesland werkzaam geweest 63. In zijn ambteloze periode heeft hij onder andere in zijn levensonderhoud voorzien door te Franeker als boekhandelaar op te treden 64 en door als zodanig daar boekaucties te organiseren. Jacob Jansen was boekbinder te Leeuwarden, maar staat ook bekend als boekverkoper aldaar 65. De inventaris van de door hem nagelaten boeken heeft een onmiskenbaar zakelijk karakter. De genoemde kopers op veilingen waren voor zover bekend vrijwel allen theoloog: Johannes Witzonius 66, Henricus Beilanus 67 (2x), Nicolaus Conradi 68, Theodorus Petri 69, Hillebrandus Johannis 70, Heinsius Frederici 71, Hermannus Petri 72, Petrus Hartman 73, Regnerus Barelts 74, Wilhelmus Wyngaerden 75, Arnoldus Siderius 76, W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Atheneum te Franeker, twee delen, Leeuwarden , II, 70-75; G.T. Jensma, 'Uit het huis van Arcerius. Acht 'artes'-studenten en hun opvattingen over wetenschap en maatschappij, ', in: Universiteit te Franeker Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool, G.T. Jensma/F.R.H. Smit/F. Westra, Leeuwarden 1985, 456, J.A. Gruys/C. de Wolf, Thesaurus Nederlandse boekdrukkers en boekverkopers. Met plaatsen en jaren van werkzaamheid, Nieuwkoop 1989, 29. Gruys/De Wolf, Thesaurus , 1. J. Reitsma, 'Een verstooteling van de kerk', in: Vrije Fries, XVI (1886), Gruys/De Wolf, Thesaurus , 102; vgl. zijn - tweede - inschrijving aan de universiteit te Franeker van 4 oktober 1619: Daniel Johannis, Bibliopola: ASAF, nr RH. Breuker, 'Eekhoffs geschiedenis van de Leeuwarder drukkers en uitgevers tot 1870', in: C.R Hoekema/R Karstkarel/RH. Breuker, Eekhoff en zijn werk. Leven en werken van Wopke Eekhoff ( ), stadsarchivaris van en boekhandelaar te Leeuwarden, Leeuwarden [1980], ; Gruys/De Wolf, Thesaurus , 99. Album Studiosorum Academiae Franekerenses ( , ) [=ASAF], S.J. Fockema Andreae/ Th.J. Meijer, Franeker 1968, nr J.J. Kalma, Een kerk onder toezicht. Friese synodeverslagen , Ljouwert 1987, 392. RAF, SneekW 14, 426r. Kalma, Friese synodeverslagen, 417. ASAF, nr J.J. Kalma, Een kerk in opbouw. Classisboek Sneek , Ljouwert 1978, XXXIV. T.A. Romein, Naamlijst der predikanten, sedert de hervorming tot nu toe, in de hervormde gemeenten van Friesland, Leeuwarden 1886, 120, 134. ASAF, nr ASAF, nr Kalma, Friese synodeverslagen, 421, Kalma, Friese synodeverslagen, 415. DNR XXV (2001) 49

9 W.J. op 't Hof Hieronimus Hoenderbringha 77 en Poppius Boorsma 78. Van hen waren op het moment van aankoop Johannis, Frederici, Hermannus Petri, Hartman, Barelts en Boorsma student in de theologie, Siderius was subrector, van Conradi is niet bekend of hij nog student of al predikant was en de overigen waren predikant. Alleen Timaeus Faber was advocaat voor het Hof van Friesland en professor in de rechten te Franeker 79. Beide personen wier bibliotheek onder de hamer kwam, waren ook predikant: Abraham Spillier of Spillerii 80 en Johannes Hillebrandi 81. Het is echter wel aan twijfel onderhevig of de boekenverzameling van de laatstgenoemde een strikt particulier karakter had: als predikant te Dronrijp hield hij immers op 22 oktober 1610 een boekverkoping te Franeker 82. De bibliotheekinventarissen waarin de bedoelde overzettingen worden aangetroffen, hadden voor zover bekend betrekking op het eigendom van de predikant Johannes Sartorius 83 en op dat van vier personen uit de sociaal hogere klassen: de konvooimeester Willem van Hetteren 84, het Dokkumse lid van de Gedeputeerde Staten van Friesland Frans Franssen 85, beiden uit Dokkum, dr. Pieter Runia, raadsheer van het Hof van Friesland 86 en Sybilla van den Berch, echtgenote van de kapitein over een compagnie Zwitserse soldaten Bartholomeüs Walldorffer 87, beiden uit Leeuwarden. De ondefinieerbare gegevens leiden tot het volgende beeld. Ook hier vallen eerst de zakelijk betrokkenen af. Pieter Pieterszoon Soutelande was boekbinder en boekverkoper te Leeuwarden 88. Hermannus Gielradi was veilingmeester en boekhandelaar te Franeker 89 en Fredericus Heynsius was in die zelfde stad boekdrukker en boekverkoper 90. Daniël Johannis was oospronkelijk theoloog, maar was tussentijds als professionele boekenman werkzaam. De overige geïdentificeerde kopers op veilingen waren allen theoloog: Cornelius Bernardi 91, Philippus Eilshemius 92, Johannes W.J. op 't Hof, 'Het gereformeerde Piëtisme te Zaltbommel: Hieronymus Honerbringa', in: Tussen de Voorn en Loevestein, XXXII (1996), Kalma, Friese synodeverslagen, 393. Boeles, Frieslands Hoogeschool, II, 82-83; A.H. Huussen jr./b.s. Hempenius-van Djk, 'De Franeker academie en het Hof van Friesland, ', in: Universiteit te Franeker, 140; R. Feenstra, 'De Franeker juridische faculteit in nationaal en internationaal perspectief. Inleidende beschouwingen gevolgd door een studie over juridische onderwijsliteratuur sinds het midden van de zeventiende eeuw', in: Universiteit te Franeker, 291. Romein, Naamlijst, 626. Romein, Naamlijst, 178, 252, 360. RAF, F. HH. Romein, Naamlijst, 508 en 591; ASAF, nr.565. RH. Breuker, It wurkfan Gysbert Japix, Ljouwert 1989, II, 196. M.H.H. Engels, Gedeputeerde Staten van Friesland van Friesland Chronologische naamlijst met alfabetisch register, Leeuwarden 1979, 88. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, P.C. Molhuysen/P.J. Blok/F.K.H. Kossmann, toen delen, Leiden , X, k Dit gegeven dank ik aan Breuker. Breuker, 'Eekhoffs geschiedenis', 179a P.H. Breuker, 'Learboeken op de akademy en de Latynske skoallen yn Fryslan ( ). Mei in list fan biblioteekkatalogi en -ynventarissen fan Frjentsjerter heechleararen ut dy jierren', in: Universiteit te Franeker, 441 noot 4. Gruys/De Wolf, Thesaurus , 87; ASAF, nr ASAF, nr Kalma, Friese synodeverslagen, DNR XXV (2001)

10 VERTAALDE PURITANISTICA IN FRIESLAND VÓÓR 1623 Stephani 93, Matthias Walsweer 94, Henricus Beilanus, Bernardus Hesseli 95, Mauritius Stantius 96 (2x), Hillebrandus Johannis, Hendricus Crosius 97, Eido Campegius 98, Watze Watzes 99, Pierius Johannis 100 en Wilhelmus Jarichi 101. Van hen waren Bernardi, Stephani, Walsweer, Hesseli, Stantius, Hillebrandus Johannis en Hendricus Crosius student, terwijl de anderen predikant waren. Van de in totaal 31 in aanmerking komende personen waren er slechts vijf geen theoloog, onder wie één vrouw. Dit vijftal kwam uit de bovenbouw van de maatschappij uit die tijd. Onder de ongeïdentificeerde namen zullen ook wel enkele theologen schuilen, maar de meesten van hen zullen een profaan beroep hebben gehad, ongetwijfeld ook deel uitmakend van de sociale elite. Er is slechts sprake van één vrouw. De grote vraag die dit beeld oproept, is: wat zijn deze gegevens waard? In hoeverre zijn zij representatief voor de historische werkelijkheid? De aard van het bronnenmateriaal is zo beperkt dat aan de gevonden uitkomsten slechts fragmentarische betekenis mag worden toegekend. De bronnen bestaan voor het grootste deel uit veilingen die in het academische klimaat van de stad Franeker werden gehouden. De kopers waren derhalve studenten en wetenschappelijk opgeleide personen. Gezien het theologisch karakter van de vertaalde puritanistica is het begrijpelijk dat ze bij die gelegenheden gekocht werden door studenten in de godgeleerdheid en door predikanten. De andere soort bronnen wordt gevormd door inventarissen. Het juridisch karakter van deze laatste impliceert dat ze uitsluitend betrekking hebben op de hogere sociale groepen uit de maatschappij van die tijd. Het is echter ondenkbaar dat de vertalingen uitsluitend in ontwikkelde en gegoede kringen hebben gecirculeerd. Het typerende daarvan was immers nog niet eens zozeer het theologisch karakter als wel de stichtelijke aard. Dit was dan ook de reden dat de desbetreffende boeken in de landstaal overgezet waren. Als zodanig waren ze bedoeld voor iedereen die de leeskunst machtig was. Er is daarom gerede aanleiding om te veronderstellen dat ze in brede kringen van gemeenteleden waren verbreid Romein, Naamlijst, 379. Kalma, Friese synodeverslagen, 420; RH. Breuker, 'Court Culture in Seventeenth Century Friesland', in: Dutch Crossing. A Journal oflow Countries Studies, XVIII-2 (1994), 67. JJ. Kalma, Een kerk in opbouw. Classisboek Bolsward-Workum , Ljouwert 1981, 401. Kalma, Friese synodeverslagen, 416. ASAF,nr.l659. Kalma, Friese synodeverslagen, 394. Romein, Naamlijst, 288, 487. Kalma, Friese synodeverslagen, 411. Romein, Naamlijst, 637; ASAF, nr DNR XXV (2001) 51

11 W.J. op 't Hof Liefhebbers In het voorgaande is aan de hand van auctieverslagen vastgesteld dat een bepaalde persoon een zeker boek aanschafte. Er mag aangenomen worden dat achter zo'n aankoop een bepaalde interesse school. Maar van welke aard was deze belangstelling? Was zij incidenteel of structureel? Indien het laatste het geval was, naar welk gebied ging de interesse dan uit? Of was het de koper om een bepaalde auteur begonnen? Voor theologische studenten en predikanten is het voorstelbaar dat zij primair uit waren op uitlegkundige verhandelingen, waarbij zij het stichtelijke aspect op de koop toe namen of als een aangename bijkomstigheid ervoeren. Het is duidelijk dat bespiegelingen hierover geen zin hebben. Wij zitten verlegen om harde gegevens. Gelukkig levert dit onderzoekje enkele relevante zaken op. Er zijn namelijk kopers van wie bekend is dat zij meer dan eens een puriteins werk kochten. Bovendien geeft iedere niet-commerciële boekeninventaris een zeker inzicht in de belangstelling van de vroegere eigenaar. Hier volgen alleen die lijsten die meer dan één vertaling herbergen. Konvooimeester Van Hetteren bezat in zijn in totaal 47 nummers omvattende verzameling 102 twee in aanmerking komende werken: 8 en 54, respectievelijk daterend van 1613 en Aangezien zijn inventaris op 13 april 1615 is opgemaakt, betekent dit dat hij de laatste twee jaar van zijn leven zich dit soort lectuur heeft aangeschaft. In zijn geval mag daarom van een erg bescheiden, maar wel onmiskenbare belangstelling gesproken worden. De - helaas - onbekende Evert Reyners bezat niet minder dan vijf bandjes met werken van Perkins. Zijn boekenbezit is tweemaal geïnventariseerd. Eenmaal met vermelding van titel, auteur en formaat van de boeken en eenmaal door een taxateur die de taxatiewaarde van de boeken er bij geschreven heeft. In deze inventarissen worden de volgende nummers genoemd: 28, 42, 43 en 52. In de gewone inventaris staat bij de beschrijving van 28: 'neuens ander stuckies' en bij de beschrijving van 43: 'neuens ander stucken Parkinsi'. In het geval van 28 vermeldt de taxatie-inventaris: 'Ellef tractaten Parkensi'. Reyners was dus eigenaar van ten minste veertien geschriften van Perkins en mag op grond hiervan gevoeglijk als een liefhebber van diens werken beschouwd worden. Dit geldt zeker niet van dr. Pieter Runia, wiens veel omvangrijker bibliotheek twee vertaalde puriteinse boekbanden telde. De eerste bevatte 37 en de tweede de combinatie van 38b en 42. Ze betreffen alle werken van Perkins. Iemand die een zekere voorliefde voor puriteinse lectuur niet ontzegd kan worden, is de predikant Abraham Spillerii. Zes nummers uit de auctiecatalogus van zijn bibliotheek hebben daarop betrekking. In vier gevallen blijft het onduidelijk om welke geschriften het precies gaat. Twee keer heet het 'Perkinsius', eenmaal 'verscheiden tractaten Perkinsij duijs' en eenmaal 'drie hemelsche tractaten'. Zoals reeds vermeld was de auteur van het laatste nummer Cowper. De identificeerbare nummers zijn 8 en 10, waarvan het eerste ook door Cowper is geschreven. In één inventaris staan drie nummers: 28, 33 en 38a. Het betreft hier de lijst van boeken die mr. Claes van zijn vader gekregen of geërfd heeft. Helaas zijn beide 102 Breuker, It wurkfan Gysbert Japix, II, DNR XXV (2001)

12 VERTAALDE PURITANISTICA IN FRIESLAND VÓÓR 1623 personen ongeïdentificeerd. Men mag in elk geval bij de vader van Claes een bepaalde interesse voor de onderhavige lectuur veronderstellen. Dat ook hier alle boeken produkten van Perkins zijn, is opvallend. Op een door Daniël Johannis op juni 1619 gehouden boekenauctie kochten Mauritius Stantius en Hillebrandus Johannis elk twee puritanistica. De eerste mijnde de drie hemelsche tractaten en Perkensius, de tweede 26 en Perkensius. Blijkbaar waren deze twee theologische studenten in dit soort lectuur geïnteresseerd. Op de op 10 juni 1619 door Antonius Panneel georganiseerde verkoping schafte Henricus Beilanus zich een Perkinsius aan. Toen op 29 mei 1621 de bibliotheek van Abraham Spillier geveild werd, zag hij zijn kans schoon om in het bezit te komen van 7 en 18. Het heeft er alles van weg dat hij een voorliefde voor het Puritanisme in zijn algemeenheid had. Deze conclusie wordt bevestigd door latere gegevens uit het apparaat-breuker. Op 9 september 1625 werd Henricus Beilanus op de auctie van het boekenbezit van de student in de theologie Michael Pontanus 103 voor het bedrag van één gulden en vier stuivers eigenaar van Daniel Dicke verborgentheijt en voor achttien stuivers bezitter van Drie hemelsche tractaten en voor één gulden en één stuivers eigenaar van Annotomia van cuiper 104. Op 18 mei 1631 kocht hij bovendien op een door Hendricus Alutarius gehouden auctie perkinsius over het 11 capittel tot den hebreen voor één gulden en acht stuivers en perkinsius over den brief tot den galaten voor één gulden en twee stuivers 105. Zijn voorliefde was blijkbaar erfelijk, want op die zelfde veiling schafte zijn zoon Joost, die op dat moment theologisch student was 106, parkinsius opt geloef zich voor vijftien stuivers aan 107. Vader Beilanus moet een schat aan puritanistica bezeten hebben, terwijl dit met betrekking tot zijn zoon voor waarschijnlijk gehouden mag worden. Gegevens uit het apparaat-breuker uit de eerste tijd na 1622 wijzen uit dat ook personen die in het voorgaande maar één keer voorkwamen, meer puritanistica bezeten hebben. Met zekerheid weten we dit van Matthias Walsweer en Nicolaus Conradi. Op 10 juni 1619 kocht Walsweer een Perkinsius op een veiling die geleid werd door Panneel. Op 1 april 1623 verwierf hij zich tijdens de auctie van het boekenbezit van de Franeker boekdrukker en boekhandelaar Jan Lamrinck voor één gulden en twaalf stuivers Opera Perkinsij 108. Tijdens de door Hendricus Alutarius gehouden auctie van 18mei 1631 mijnde hij bovendien Brechtman voor één gulden en zes stuivers 109. Bij deze zelfde gelegenheid schafte zijn broer Abraham, die toen nog theologisch student was 110, Parkinsius van den staat van den christen leven voor vijf stuivers aan 111. Naast de familie Beilanus was dus ook de familie Walsweer sterk op het 103 ASAF,nr RAF, F. HH, resp. 3, 7 en Kalma, Friese synodeverslagen, RAL, F. HH, g Kalma, Friese synodeverslagen, DNR XXV (2001) 53

13 WJ. op 't Hof Puritanisme georinteerd. In dit opzicht is het frappant dat Justus Teellinck, een zoon van Willem Teellinck, in 1627 een disputatie die hij onder Johannes Maccovius te Franeker had verdedigd 112, opdroeg aan onder anderen Matthias Walsweer, die hij zijn vriend noemt 113. Blijkt verder uit een van de twee artikelen van Ph.H. Breuker die in deze zelfde aflevering van het Documentatieblad Nadere Reformatie verschijnen, dat Walsweer een theocratisch georiënteerde piëtist was 114, dan ligt het voor de hand om in Walsweer een geestverwant van de Teellincks en derhalve een aanhanger van de Nadere Reformatie te zien. Conradi werd op de veiling die op 3 juni 1620 door Herman Janszoon werd gehouden, eigenaar van een exemplaar van 18. Na zijn overlijden bleek op 3 mei 1624 tijdens de veiling van zijn bibliotheek dat hij meer puriteinse geschriften in bezit had gehad dan het genoemde. Hoewel de boeken in het verslag van deze auctie veelal niet nader aangeduid zijn, kunnen wij er toch uit opmaken dat hij in ieder geval f Hemels schat van R. Rogers, Zelffs bedriechl van D. Dyke en cuijpers tractaten bezat 115. Uit deze titels is af te leiden dat hij in grote en brede mate gericht was op de primair stichtelijke produkten van het Puritanisme. De voorbeelden van Walsweer en Conradi wettigen het aan te nemen dat het bij meer personen die in het overzicht slechts één keer genoemd worden, om meer dan een incidentele aankoop ging F. Postma/J. van Sluis, Auditorium Academiae Franekerensis. Bibliographie der Reden, Disputationen und Gelegenheitsdruckwerke der Universiteit und des Athenaums in Franeker , Leeuwarden 1995, 63. Deze interessante informatie dank ik aan prof.dr. F. Postma. Ph.H. Breuker, 'Over de Nadere Reformatie in Friesland', in: Documentatieblad^ Nadere Reformatie, XXV (2000), RAL, Sneek W 14, resp. 427v., 429r. en 428v. 54 DNR XXV (2001)